|
Ekologiyaning asosiy tushunehalari
|
| bet | 10/119 | | Sana | 07.02.2024 | | Hajmi | 0,61 Mb. | | #152531 |
Bog'liq Ekologiya 11. Rom уоrм ато. Л tos II кenт z 1 L-fayllar.org1.4. Ekologiyaning asosiy tushunehalari.
Tirik matyeriyaning mohiyati. Olingan ilmiy evolyutsion malu motlar yerda 3 mlrd. yillardan buyon davom etayotganini asoslab byerdi. Paleontoglog olimlar olgan ma'lumotlar yerda yashaydigan tirik orga nizmlar yashash jarayonida o'zgarib turishini ko'rsatdi. Masalan odam ning paydo bo'lish evolyutsiyasidan hozirgacha uzoq davr o'tgan, hozirgi odam o'zining dastlabki o'tmishdoshlaridan farq qiladi. Arxeo loglar asoslashiga ko'ra odamga o'tish davridagi va maymunga o'xshash o'tmishdoshlarning va o'lib Ьitgan hayvonlarning DNK tahlili jami yerda yashagan tirik organizmlaming genetik jihatdan Ьir-Ьiriga o'xshashligi ulaming umumiy Ьir avloddan kelib chjqqanligini ko'rsatadi.
Yerdagi tirik matyeriya yerkin, o'zini o'zi boshqaradigan tizim
bo'lib oqsil va nuklein kislotalar yoki Ьiopolimyerlardan tashkil topgan. Notirik jismlardan farqli belgi va xossalarining muvofiqligi Ьilan ajralib turadi va ularning asosiy belgilari:
I) Hujayrali tashkillashuvi;
2) Modda almashinuvida oqsil va nuklein kislotalarning asosiy yetakchi o'rni Ьilan, o'z-o'zidan yengillashib, yangi muhitda barqaror likni saqlab turadi.
Tirik organizmlarda odatga ko'ra harakat, tasirlanish, o'sish, rivoj lanish, ritmiylik, ko'payish va irsiylik belgilari namoyon bo'ladi,
shuningdek, ular tashqi muhitga moslashadi. Bundan tashqari ular o'z kimyoviy tarkiЫarini saqlab, modda almashinuv jarayonini tezlashtiradi. Tirik matyeriyalar kimyoviy elementlar uglyerod, kislorod, azot va vodoroddan iborat bo'ladi, shuni aytish kerakki notirik tablatda ham ushbu elementlar mavjud, ammo ularning miqdori Ьoshqa nisbatda
bo'ladi.
Tashqi muhit Ьilan o'zaro bog'liqlik, Ьir tomondan barcha tirik matyeriya yaxlit Ьir tizim sifatida ko'rinishi umumiy qonunlarga bo'ysunadi, ikkinchi tomondan hamma Ьiologik tizim o'ziga xos alohida bo'lib elementlar Ьilan o'zaro bog'langan bo'ladi.
21
Modda almashinuvi yoki metabolizm jarayonida tirik organizm larda ko'pgina kimyoviy reaktsiyalar borishi natijasida organizmga zarur moddalar ishlab chiqiladi va ular energiya Ьilan taminlanadi. Boradigan asosiy reaksiyalardan biri fotosintez Ьo'lib quyosh yorug'ligi evaziga anorganik moddalardan organik moddalar hosil bo'ladi. Fotosintez Ьilan Ьir qatorda organik Ьirikmalaming sintezi jarayoni anorganik moddalar orqali Ьoradi. Oltingugurt, vodorod, syerovodrod, temir, ammiak, nitrat va boshqa anorganik moddalaming oksidlanishi kimyoviy energiya orqali boradi. Bu jarayonga xemosintez deb ataladi.
Har Ьir tirik organizrnning paydo bo'lganidan o'lishiga qadar vaqt davomida har xil tezlikda metobolik jarayonlar boradi, jarayonga ontogenez deyiladi. Ontogenez o'zida morfologik, fiziologik va Ьioxillik yangilanishni ma'lum davomiylikda tirik organizmning butun hayotida muvofiqlashtirib boradi. Ontogenez organizmning o'sishi, hajmi oshishi, gavdasi yiriklashuvi, Ьir hujayra\ilar va to'qimalar o'rtasidagi farqlar va organizmda turli funksiyalaming bajarilishini tartibga solib turadi.
Hozirgi organizmlaming ontogenizi juda uzoq evolyutsiya jarayo nida shakllandi va uning tarixiy rivojlanishiga:filogenez deyiladi. Ekologiyaning yaxlitligi uchun hayvon, o'simlik va mikroorganizmlar hosil bo'lishi, evolyutsiyasini qayta o'rganish zarur. Buni o'rganadigan fan filogenetika deb ata\adi va u morfologiya, embriologiya va pa\eon tologiya fanlari ma'lumotlariga asosan to'planadi.
Gen, hujayra, organ, organizm, populyatsiya, Ьiotsenoz-yerda hayot paydo bo'lishining asosiy tashkilotchilaridir. Biopolimyerlardan Ьiosfera-gacha bo'lgan barcha tirik organizmlar aniq Ьir tizimga bo'ysunish asosida shakllangan. Bunda Ьiotizim oddiy darajadan murakkab daraja-gacl1a rivojlanib boradi.
Biologik tizimning tashkillanish darajasi lyerarxik taЬiiy tizimda boradi yoki kichik tizimchalar katta tizimni tashkil qiladi.
Tirik matyeriyaning strukturali tashkillanishi moleklyar, hujayraviy, to'qimada, organda, organizmda, populyatsiyada va Ьiosfera
darajasida Ьoradi. Eko\ogiya- Ьiologik tashkillashuvning darajalarini oddiy organizmdan ekotizimgacha va Ьiosferani to'liq o'rganadi.
Molekulyar darajada modda almashinuvi va irsiy ma'lumotlam tashish jarayoni byeradi.
Hujayra-mustaqi\ yashashaga moslashgan tirik organizmninr, elementar strukturasidir.
То'qima-o'zida Ьir xil hujayra va hujayralararo moddalaming o'zaro muvofiqligidir.
22
Organ-ko'p hujayrali -organizmning Ьir qismi bo'lib alohida vazifani bajaradi.
Organizm-bu tirik jon bo'lib, tashqi muhit Ьilan o'zaro Ьog'liq, Ьiologik tur Ьo'lib, yaxlit tizimdan iЬorat, Ьir-Ьiriga o'xshash, ammo alohidalik xususiyatiga ega, tur ichida ko'payish imkoniyati Ьоr.
Populyatsiya-vaqt va makonda ma'lum Ьir turning alohida o'z
o'zidan ko'payishiga muvofiqligiga aytiladi. Populyatsiyadagi umumiy o'zgarishlar to'rt narsaga Ьog'liq Ьo'ladi: tug'ilish, nobud Ьo'lish, kirib kelish va chiqib ketish (migratsiya).
Biotsenoz yoki ekotizm-ma'lum Ьir aniq hududda o'sib rivojla nuvchi turli mikroorganizmlar, o'simliklar va hayvonlarning Ьir-Ьiriga muvofiqligidir. ·
Biosfera-yeming tirik matyeriyadan iЬorat qoЬig'idir.
|
| |
