|
Ekologiya 11. Rom уоrм ато\. Л tos II кenт z 1: L
|
| bet | 18/119 | | Sana | 07.02.2024 | | Hajmi | 0,61 Mb. | | #152531 |
Bog'liq Ekologiya 11. Rom уоrм ато. Л tos II кenт z 1 L-fayllar.orgKontsentratsiyali: To'planish funktsiyasida tirik organizmlar o'z tanalarida kimyoviy elementlar uglyerod, kaliy, kremniy, fosfor va boshqalami to'playdi.
39
Oksidlanish va tiklanish funktsiyasi: Suvlarda yashovchi organizmlar kislorodli muhimi boshqaradi va Ьir formadan ikkinchi formaga o'tishda Ьiogen moddalaming oksidlanishi va tiklanishi kuzatiladi.
Biokimyoviy: Tirik moddalaming hayotiy-jarayonlarda o'sishi,
ko'payishi va harakatlanishi (qushlar va hayvonlaming оу va yulduz larni mo' ljal olib migratsiya jarayonini boshdan kechirishi).
Insonning Ьiogeokimyoviy tasiri: tablatdagi moddalardan insonning turmush tarzi va xo'jalik faoliyati uchun tobora ko'proq
foydalanish.
Уer sharida Ьir jarayon doimo davom etadi, u quyosh energiyasini
o'simliklar qabul qilib, organik moddalar hosil qilishi yani fotosintez to'xtovsiz boradigan Ьоg' lovchi jarayondir.
Quyosh energiyasidan to'plovchi va bog'lovchi sifatida foydala nish yerdagi jami tirik moddalaming asosiy funksiyasi bo'lib hisoЫa
nadi.
Atmosferadagi kislorod fotosintez hisoЬiga to'planadi. Uning to'p lanishiga ikkinchi manba suv molekulasidir. O'simliklar tomonidan ajra
tilgan 0 2 ning molekulalar soni SO2 ning molekulalar soniga proportsio naldir. O'simliklaming nafas olishida ajralgan 0 2 o'z navbatida uglyerodning oksidlanishida foydalanadi va getyerotrof organizmlaming
nafas olishiga ishlatiladi, ma'lum qismi atmosferada qoladi. Atmosferadagi yerkin 0 2 ning fondi 1,6х1015 g bo'lib, yashil o'simliklar
uni 10000 yilda yaratadi. Har Ьir kimyoviy element katta va kichik tsikllarda o'ziga xos tezlik Ьilan migratsiya qiladi. Jumladan, atmosferadagi jami 0 2 tirik moddalar tanasidan 2 ming yilda o'tsa, SO2-
300 yilda o'tadi. Boshqa elementlar esa tezroq o'tadi.
Tirik organizmlar o'z tanalarida ma'lum miqdorda tashqi muhitdan o'tgan moddalami to'playdi. Masalan, suvo'tlar 10% gacha magniy, baliqlar chanog'ida 20 % gacha fosfor, oltingugurt, baktyeriyalarda temir to'planadi. Ko'pchilik organizmlar kaltsiy, kremniy, natriy, yod kabl elementlami to'playdi. Tirik nюddalar Ьiosferadagi katta va kichik modi;lalar aylanish jarayonida atomlar migratsiyasida aktiv qatnashadi.
Yerda kislorod byeruvchi asosiy manba-yashil o'simliklaridir. Har yili quruqlikdagi yashil o'simliklar tomonidan 53х109 t 0 2 okeanlardan- 414x109 t kislorod etkazib byeriladi. Кislorodning asosiy istemol qiluv chilari-odamlar, hayvonlar, tuproqdagi organizmlar va o'simliklar bo'lib ular nafas olish jarayonida foydalanadi. Biosferadagi kislorod aylanish jarayoni o'ta murakkab, chunki kislorod tarkiЬida juda ko'p kimyoviy
40
moddalar mavjudligidir. Sanoat va kundalik turmush tarzi uchun har yili fotosintez jarayonida to'planadigan kislorodning 23% i ishlatiladi, Sanoatning rivojlanib borishi natijasida to'planadigan kislorod zahirasi juda ko'p ishlatiladi, demak fotosintez ko'plab Ьorishiga sharoit yaratilishi kerak.
Azotning Ьiogeokimyoviy aylanishi Ьiosferaning hamma qatlam larini o'z ichiga oladi. Azor tablatda juda ko'p bo'lishiga qaramasdan o'simlik uni to'g'ridan to'g'ri o'zlashtira olmaydi, uni kislorod va vodorod Ьirikmalari Ьilan Ьirgalikda o'zlashtiradi. Atmosferada azot zahirasi juda ko' р. Redutsentlar (destruktorlar)-tuproq baktyeriyalari о' 1- gan organizmlardagi oqsil moddalarini chirishiga yordam by radi va ulaming ammoniy Ьirikmalariga aylanishiga yordam byeradi (nitrat va nitriylarga). Nitratlaming Ьir qismi aylanish natijasida yer osti suvlariga tushib ulami ifloslantiradi. Azot o'simliklar tomonidan nitrat va nitriy shaklida o'zlashtiriladi va oziqlanish (trofik zanjir) natijasida tirik orga nizmga o'tadi va organizmda zaharlanish mumkin. Azot tirik organizm lar chirishi natijasida gaz holida yana atmosferaga qaytadi yoki yana shunday tarzda azot aylanishi atmosferada davom etadi.
Fosfor va oltingugurtning Ьiogeokimyoviy tsikli Ьiroz boshqacha, chunki ulaming asosiy qismi zahira va yer po'stlog'ining olib bo'lmay digan fondida joylashganligidir.
Fosfoming aylanishini ikki qismga Ьо'lish mumkin, suvli va yer ustida. Suvli ekotizimda fosfor fitoplankton yordamida o'zlashtirilib
trofik oziqlanish orqali konsumentlarga yoki dengiz qushlariga uzatiladi. Ulaming ekskrentlari orqali yana dengizlarga suvlarga bazan qirg'oq
orqali bo'lsa ham suvga qaytadi. O'lgan dengiz va okean hayvonlari
qoldiqlari Ьilan ham fosfor suvga qaytadi, ulaming skletlarining ma'lum Ьir qismi suv tublga cho'kib fosfor yana cho'kma jinsga qaytadi. Yer usti ekotizimda fosfomi o'simliklar tuproqdan oladi keyin u yana trofik zanjir orqali o'simlik va hayvon qoldiqlari chirishi natijasida yana tuproqqa qaytadi. Suv havzalarida fosfoming ko'p bo'lishi, suv o'tla rining avj Ьilan o'sishiga, ko'payishiga olib keladi. Aslida suvdagi fosfoming ko'p qismi katta suvlargi tushib ketadi va u yerda mutloq qolib ketadi.
Oltingugurt asosan zahira fondda saqlanadi, tuproqda ham mavjud, fosfordan farqi shuki uning atmosferada o'z zahira fondi bor. Alma shinuv fondida asosiy o'rin mikroorganizmlarga tegishlidir: ulaming Ьiri
oksidlanishda ishtirok etsa, ikkinchisi tiklanishda faoliyat ko'rsatadi. Dengiz muhitida sulfat-ion xlordan keyingi ikkinchi o'rinda bo'lib u
41
oltingugurtning foydalanish mumkin Ьo'lgan shaklida Ьo'lib aminokis lotalar tarkiblda mavjud va avtotroflar tomonida tiklanadi. Aslida organizmlar uchun kam miqdorda kerak, ammo mahsulot hosil Ьo'lishi va uning chirishida juda katta ahamiyatga egadir. Tablat oltingugurtning aylanishi azot aylanishiga o'xshab inson tasiri natijasida buzilishi mumkin. Bu Ьoradagi ko'p uchraydigan tasirlardan Ьiri toshko'mirning yoqilishidir. Atmosferaga chiqadigan oltingugurt dioksidi (SO2) foto sintez jarayonini buzadi va o'simliklami xalokatga olib keladi.
Biogeokimyoviy sikl ko'pincha inson tomonidan buziladi, ma salan minyeral o'g'itlami ishlab chiqarishda ko'p kuzatiladi, bu vaktda suv va havo ifloslanadi. Suvga fosfor va azotli Ьirikmalaming tushishi uni zaharli xolga keltiradi. Natijada aylanish siklik emas, balki atsiklik noto'g'ri xolatga o'tadi;
Shunday qilib Ьiosferadagi hayot to'g'ridan to'g'ri Ьiogeokim yoviy modda aylanishiga bog'liqdir. Yerdagi ekotizimning uzilmasdan bus-butun borishi tabliy ekotizimning barqarorligiga harn bog'liq.
|
| |
