|
Populyatsiyalarиing son jihatdan tariti
|
| bet | 21/119 | | Sana | 07.02.2024 | | Hajmi | 0,61 Mb. | | #152531 |
Bog'liq Ekologiya 11. Rom уоrм ато. Л tos II кenт z 1 L-fayllar.org4.3 Populyatsiyalarиing son jihatdan tariti
Son jihatdan harakteristikasiga ko'ra statistik va dinamik popul yatsiyaga Ьo'linadi. Populyatsiyaning statik ko'rsatkichlar harakteris tikasi hozirgi vaqtda ularning soni, joylashish zicbligi va struktura tuzilishi harakteristikasidan ioorat. Dinamik ko'rsatkicblar populyatsi yada ma'lum davr oralig'ida Ьo'ladigan tug'ilish, o'lish va populyatsi yalarning o'sishi jarayonlarini o'z ichiga oladi.·
Soni, miqdori-alohida populyatsiyalarning soni, masalan o'simlik lar soni.
Zichligi-ma'lum maydonga yoki hajmga to'g'ri keladigan populyatsiyalaming Ьiomassasi yoki alohida soni Ьо'lib, ular vaqtlar davomida o'zgarishi mumkin.
Struklura ko'rsatkichlari- jinsiy-turi hajmiy-turi hajmdagi jinslar ning miqdori, alohida gurohlar nisbati, yosh jihatdan miqdori. Genetik ko'rsatkichlari- turli genotip va allelga bog'liq populyatsiyalar nisЬati. Alohida populyatsiyalardagi genlarning o'zaro Ьog'liqligiga genofond deyiladi. Allel chastotasi-ina'lum gendagi allellaming o'zaro Ьog'liqli gining Ьir Ьo'lagi. Allel chastotasi populyatsiyada avloddan avlodga ma'lum Ьir yashash sharoitida o'zgarmasdan o'tib keladi. Ammo shuni aytish joizki populyatsiyalarda genetik Ьarqarorlikka tashqi muhit tasir ko'rsatadi va natijada uzoq muddatda populyatsiyalaming o'zgarib Ьorishi kuzatiladi va bunga elementar yoki oddiy evolyutsion hodisa deb tushuniladi.
Populyatsiya genefonida o'zgarish doimo Ьo'ladi busiz evolyut- .. sion jarayon Ьormaydi. Populyatsiyaning genetik strukturasi o'zgarishi
omillariga mutatsiya, guruhlarning Ьir-Ьiriga notinch hayoti, to'satdan chatishishi, migratsiya va Ьoshqalar kiradi.
TaЬiiy muhitdan foydalanishiga qarab hayvonlar turg'un va
ko' chib yuruvchilarga Ьо'linadi. Уashash tarziga qarab ular yolg'iz, oila, koloniya, to'p va to'da Ьo'lib yashovchilar Ьo'linadi.
Tug'ilish (tug'ilish tezligi) - bu ma'lum vaqt Ьirligida populyatsiyada tug'iladigan alohida songa aytiladi. Tug'ilish o'z
navbatida eng yuqori darajadagi tug'ilishga ya'ni tashqi muhitning chegaralovchi omillari Ьo'lmagan holatda tug'ilish o'sib Ьorishi va haqiqiy tug'ilish ma'lum sharoitda tug'ilish imkoniyatlariga ega.
O'lish (o'lish tezligi) - bu populyatsiyada ma'lum vaqt Ьirligi
nobud Ьо'ladigan alohida son miqdoriga aytiladi. Populyatsiyada organizmlaming kamayishi va ko'payishi faqat tug'ilish va o'limga
45
emas, balki ularning migratsiyasiga ko'chib ketish, emigratsiyasiga ko'chirib yuЬorilishiga, shuningdek, ma'lum vaqt oralig'ida kelib qo'shilishiga, yo'qolishiga ham bog'liq. O'lim maksimal va haqiqiy bo'lishi mumkin.
Hayotning davomiyligi - bu alohida guruhning yashash muddati. Ushbu holat ko'pincha tashqi muhit va hayotiy omillarga bog'liqdir. Yashash muddati fiziologik va maksimalga bo'linadi. Fiziologik yashash muddati organizmning fiziologik imkoniyati bllan chegaralanadi. Organizmning yashashi davomida unga chegaralovchi kuchlar ta'sir
ko'rsatmagan holda ularning yashay olishidir. Maksimal yashash muddati ma'lum Ьir alohida kichik guruhning qulay sharoitda uzoq
yashashidir. Bunga misol tariqasida baktyeriyalar Ыr necha minut ayrim darax.tlarning Ьir necha ming yillar (zaytun, sekvoyya va boshqalar) umr kechirishini keltirishimiz mumkin. Organizmlar qancha katta bo'lsa shuncha uzoq umr ko'radi. Populyatsiyalarning o'rtacha yashash
muddati arifmetik davomiylik orqali hisoЫanadi. Umr ko'rish, yashash jarayoni organizmlarda doimo tashqi muhitga Ьog'liq Ьo'ladi.
O'sish tezligi- vaqt davomida o'zgaradigan turli yoshdagi individ
(organizm)lar nisbati Ьilan harakterlanadi. Barqaror populyatsiyada tug'ilish taxminan o'lishga teng, populyatsiya soni Ыr xil darajada, turli yoshli guruhlarning nisbati taxminan Ыr xil bo'ladi. O'sib boruvchi populyatsiyada tug'ilish o'lishdan ko'p bo'ladi va soni (miqdor) ortadi. Demak, populyatsiyaning yosh tuzilmasi qayta tiklanishning jadalligi, nobud bo'lish darajasi va nasllar galalanishning tezligi kabl muhim jarayonlarni ifodalaydi.
Populyatsiyaning evolyutsiyasi uchun jins va yosh nisbatining
ahamiyati kattadir, guruh va yosh urg'ochi organizmlar qancha ko'p bo'lsa ularning o'sishi shuncha ko'p bo'ladi, ammo ko'payish reproduktiv yoshdagi individlar evaziga boradi.
Populyatsiya soni Ьir chegarada ushlab turish, ulardan foydalanish monitoring va muhofaza vositasi bo'lib xizmat qiladi. Aslida tablatdagi populyatsiyalar (o'simlik va hayvonlar) tablat tomonidan chegaralanadi, turli sabaЫarga ko'ra ular kamayadi, yana tiklanadi. Turlar sonini boshqarishni monitoring vositasi orqali o'rganiladi. Muhofaza qilish orqali o'sirnlik yoki hayvon turlari populyatsiyasini ko'paytirish mumkin. Daryo va ko'llardan to'xtovsiz baliq ovlanganda, baliqlarr uvildirik qo'yish paytida ovlash to'xtatilmasa, yoki suvlarga kimyoviy moddalar tashlanganda baliqlarning turi kamayib ketadi. Yaylovlarda hayvonlarni gullash, urug'lash davriga rioya qilmay foydalanilganda
46
o'simlik turi yo'qolib ketishiga sabab bo'ladi. Umuman olganda populyatsiyalar soni doimo o'zgarishda bo'ladi. Populyatsiyalar vaqt va zamonga qarab o'zgarib boradi. Keyingi vaqtda populyatsiyalar ekologiyasida individlarning yoshi, jinsi, o'sish tezligi va soni monitoring matematik modullar orqali o'rganiladi.
Saqlanish-asosan populyatsiya zichligi va sonining tartiЫash tirilishi Ьilan bog'liqdir. Populyatsiya tuzilmasi organizmlarning harakatlanishi, ma'lum hududga bog'liqlik darajasi, tabliy to'siqlarni
engib o'tish kabl Ьiologik xususiyatlarni belgilaydi. Tashqi muhit
o'zgarishi populyatsiya ichida o'zgarishlar keltirib chiqaradi.
Populyatsiyaning muhim xususiyati o'z-o'zidan ko'payishidir. Populyatsiyalar garchand fazoviy ajralgan bo'lishsa-da, ma'lum yashash joyida uzoq muddat hayot kechirish qoblliyatiga ega. Populyatsiyaning asosiy xususiyatlaridan Ьiri uning irsiy jihatdan Ьirligidir. Ular Ьir tur individlari guruhi tarzda fazo va vaqtda barqaror hisoЫanadi.
Populyatsiyalar alohida ajralgan holda yashamaydilar. Bir tur populyatsiyalari boshqalari Ьilan o'zaro tasirlashadi, yani ular Ьilan Ьiotik turkumlar-yaxlit tizimlarni hosil qiladi. Har Ьir turkumda qandaydir populyatsiya muhim rol o'ynaydi. U ma'lum ekologik nishani tashkil etadi va boshqa turlarning populyatsiyalari Ьilan hamkorlikda uning barqaror hayotiy faoliyatini taminlaydi.
Populyatsiyani tashkil etgan organizmlar o'zlarining munosabatlari tufayli Ьir-Ьirlari Ьilan bog'langan. Ular ko'payishda hamkorlikda ishtirok etishi, resurslarning u yoki bu turlari uchun Ьir-Ьirlari Ьilan raqobatda bo'lishi yoki Ьirgalikda yirtqichlardan himoyalanishi mumkin. Populyatsiyalarning ichki o'zaro munosabatlari juda murakkabdir. Po
pulyatsiya guruhli Ьirlashma hisoЫanadi. Guruhli hayot tarzi populyat siyalar uchun xos xususiyatlar keltirib chiqaradi.
|
| |
