Litosfera-Yeming tashqi qattiq qoblg'i bo'lib, cho'kma va magma
tik jinslardan iborat. Yer po'sti deb, Yeming ustki qattiq qatlamiga aytiladi. Litosferaning yuza qismi-tirik organizmlar yashashi uchun qulay sharoit mavjud qismiga tuproq deyiladi. Organizmlarning chirigan qismi gumusga yoki tuproqning unumdor qatlarnlga aylanadi. Tuproqning tarkiЬiy qismini minyerallar, organik moddalar, tirik organizmlar, sbv va gazlar tashkil qiladi. Litosferada ko'p uchraydigau kimyoviy eiementlarga О, Al, Fe, Са, Mg, Na, К lar kiradi.
Тi1·ik organizmlar Уerning ustki qatlamida asosan 3-5 metr
joylashadi, ayrim o'simliklaming ildizlari 35-40 m chuqurlikkacha kirib boradi. Tuproq tarkiЬidagi minyeral moddalar tog' jinslarining
58
nurashidan hosil Ьo•tsa, organik moddalar tirik organizmlarning hayot mahsulidir.
Megadunyo misolida olib qarasak Ьiosfera chegarasi juda kichik va
tor Ьo'lib qoladi, ammo tirik organizmlar Ьiosferada juda xilma-xil joylashgan. Atmosferaning yuqori qatlarnlari va gidrosfera chuqurliklarida ular juda kam. Hayotiy jarayonlar asosan Yer yuzida, tuproqda va suvning yuqori qatlamida Ьoradi. Tirik organizmlarning umumiy massasi taxminan 2,43х1012 og'irlikda Ьelgilanadi, Ьiomassasi asosan quruqlikda hayot kechirayotganlar evazigadir. O'simliklarning Ьiomassasi juda ko'p Ьo'lib, ularning massasi 99,2 foizni tashkil qilsa, hayvonlar va mikroorganizmlar massasi 0,8 foiz. Suvli muhit yoki okeanlarda bu nisbat teskari: okeanlarda o'simliklar ulushi 6,3 foiz, hayvon va mikroorganizmlar ulushi 93,7 foiz. Suvli muhitda jami
Ьiomassa О,03х1012 t. yoki Yerdagi Ьiomassaga (yerdagi tirik
organizmlar rnassasiga) nisbatan juda kam yoki О,13 foiz.
Tirik organizmlarning tarqalgan turlariga nisЬatan olib qarasak, ma'lum bo'ldiki, Ьiomassaning 99 foizi 21 tur, hayvonlar Ьiomassa sining 96 foizi umurtqasizlar, 14 foizi umurtqalilar va shuning o'ndan bir qismi sut emizuvchilar Ьiomassasidir.
Jami tirik organizmlar massasi butun Ьiosfera massasiga nisbatan
0,25 foizni tashkil qiladi. ,
Biosferada tirik moddalar Ьilan Ьirga nisbly moddalar ham mavjud. Tog' va tuproq jinslariga kiruvchi bu moddalar massasi juda ko'p. Biosferadagi modda va energiya modda almashinuvi uchun tirik organizmlar ularni, o'zlarini o'rab turgan muhitdan oladi. Tirik rnatyeriyaning Ьir qismi qayta tug'iladi, qayta tiklanadi va chirib, yo'q bo'ladi. Bu holatlar o'rtasida ham hamisha muzovozant saqlanib turadi. Har yili Ьiosferadagi o'simlik va hayvonlarning ko'payishi natijasida 10 foizga yaqin Ьiomassa qo'shiladi.
V.I.Vemadskiy nazariyasining mohiyati shundaki, u tirik modda larning aha01iyatini hamisha tan oladi va ular planetaning qiyofasini o'zgartiradi, deb e'tirof etadi. Tirik organizmlarning ahamiyati geologik davrda juda katta bo'lgan. Shuning uchun Vemadskiy aytadiki, yer kurasida doimiy harakat qiluvchi kimyoviy kuchlar yo'q, ammo tirik organizmlaming harakatini olib qarasak, ular juda katta kuchdir. quyoshdan keladigan energiyani faqatgina tirik organizmlar ushlab olit, o'zgartiradi. Demak, ular Ьiz yashayotgan zaminga go'zallik baxsh etishga qodir katta kuchdir.
59
V.I.Vernadskiy ta'limotining Ьiosferaning tashkillanishida, tirik o'rtasidagi muhitga moslashish
ikkinchi nuqtai n87.8riga ko'ra, va tirik Ьo'lmagan organizmlar jarayonida tashkillanib Ьoradi.
«Organizm,-deb yoz.adi V.I.Vemadskiy, - hamma vaqt-muhit Ьilan Ьog'liq, aslida u muhitga moslashmaydi, Ьalki muhitning o'zi organizmga moslashadi». Bunday Ьog'lanish mahsulini ko'p sonli madaniy o'simliklar va uy hayvonlarining yangi turlari hosil Ьo'lganidan ko'rishimiz mumkin. Hosil Ьo'lgan bunday yangi turlar yashab ketishi uchun insonning yordami kerak, aks holda ular yovvoyilashib yoki yo'qolib ketadi. Shu Ьoisdan ham Vemadskiy tirik moddalaming geokimyoviy jarayonlarini hayvonlar, o'simliklar va madaniy ongli inson Ьilan Ьir butun Ьog'lanishda, deb ta'riflaydi. Olimning fikricha oldinlari ikki omilga -tirik tana va uning hayot faoliyati mahsuldorligiga e'tiЬor byerishmagan.
Molekulaning chap-o'ng assimetriya va hayot, Ьir tomondan organik moddalaming optik aktivligini frantsuz olimi Lui Pastyer ochdi.
Biosferada energiya byeruvchi tirik organizmlaming hissasi va
tirik Ьo'lmagan moddalarga ta'siri mutlaqo baholanmagan edi. Chunki Ьiosfera tarkiЬiga faqat tirik moddalar emas, balki tirik Ьo'lmagan turli tanalar ham kiradi. V.I.Vemadskiy ulami (atmosfera, tog' jinslari, minyerallar), shuningdek, har xil tirik va nisbly jinslardan hosil Ьo'lgan (tuproq, suvning yuzasi) moddalami nisЬiy, deb hisoЫaydi.
Tirik moddalar Ьiosferaning hal qiluvchi qo'shilmasi bo'lgani Ьilan ular aslida faqatgina Ьiosferada yashashi va rivojlanishi mumkin. Shuning uchun ham V.I.Vemadskiy e'tirof etganidek, tirik organizmlar
Ьiosferaning barcha vazifalarini bajaradi hamda matyerial va enyergetik tomondan Ьog'liq Ьo'lib, katta geologik kuchga ega.
Biosferaning Ьoshlang'ich paydo Ьo'lish asosi va undagi Ьiogeokimyoviy jarayonlar planetamizning astronomik holatidan kelib chiqadi. Bu holat dastlab quyoshdan qancha uzoqda joylashish masofasi, ekliptikaning Yer o'qiga egilishi Ьilan ifodalanadi. Yeming joylashish kengligi planetadagi iqlimni Ьelgilaydi. Yer esa, o'z navbatida, o'zida yashovchi barcha tirik organizmlarning hayot-faoliyatini Ьelgilaydi. quyosh Ьiosferadagi asosiy energiya manbai bo'lib, planetamizdagi barcha geologik, kimyoviy va Ьioloik jarayonlaming harakatlan tiruvchisi hisoЫanadi. Quyoshning Ьiosferadagi ahamiyatini energiya ning saqlanish va aylanish qonuni asoschilaridan Ьiri bo'lgan Yulius Maer (1814-1878 у.у.) shunday ifodalaydi: «Hayot-bu quyosh nurining hosilasidir».,
60
Тirik organizmlardagi o'zgarish va Ьoshqa hayotiy jarayonlar notirik jinslarda tez boradi. Shuning uchun ham tirik organizmlardagi o'zgarish butun tarixiy davrni o'z ichiga olsa, notirik jinslarda bu jarayon geologik davr Ьilan o'lchanadi. Geologik davming Ьir sekundi tarixiy davming yuz ming yiliga teng.
Geologik davr jarayonida tirik moddalaming quvvati va notirik
jinslarga ta'siri oshib boradi. Bu ta'sirni V.I.Vemadskiy shunday ifodalaydi: «Tirik moddalarning uzluksiz Ьiogen atomlari notirik jinslarga ta'sir qiladi lekin o'z navbatida ular ham tirik moddalarga ta'sirini o'tkazadi».
Geologik davrda faqatgina tirik organizmlarda sifat jihatidan o'zgarishlar Ьo'ladi. Masalan, turli yillar ichida unib chiqqan maysaning
daraxt Ьo'lishi yoki hayvonning shakllanish ontogenezi va Ьoshqalar. Bu o'zgarishlarning borish jarayoni va mexanizmini Ьirinchi bo'lib Ch.Darvin (1859 у.) turlarning taЬiiy tanlash orqali kelib chiqishi nazariyasi Ьilan isbotladi.
Darvin ta'limoti bo'yicha tirik organizmlar tashqi muhitga qarab
o'zgaradi va moslashadi. Shunday o'zgarishlaming to'planishi evol yutsiya manbai bo'lib qoladi. V.I.Vernadskiyning fikri bo'yicha tirik moddalar o'z evolyutsiyasiga ega Ьo'lishi mumkin, ular geologik vaqtga yoki tashqi muhitga moslashmaydi. Olim fikrining isЬotini shunday deb izohlaydi: «Hayvonlar markaziy asab tizimining uzluksiz o'sib Ьorishi, bu esa Ьiosfera uchun ahamiyatlidir va Ьiosferada alohida tashkillanish bunga asos Ьo'ladi: «U o'z fikrini soddalashtirib, tashkillanish haqida shunday deydi: «Biosferaning ma'lum Ьir nuqtasida yoki ma'lum Ьir joyida Ьo'lgan narsa avval ham, keyin ham ayni shu nuqtada takror lanmaydi». Bu holatni o'zgarishlarning qaytarilmasligi Ьilan izohlab, qayd etadiki, bu holat evolyutsiya jarayonidagi har qanday rivojlanishga tegishlidir. Evolyutsiyaning uzluksiz jarayoni, yangi organizmlarning paydo Ьo'lishi Ьiosferaga o'z ta'sirini o'tkazadi, hatto nisЬiy notirik jinslarga, masalan, tuproq, yer osti va yer usti suvlari va Ьoshqalarga ham buning isЬoti sifatida devon davrklagi tuproq va daiyolar uchlamchi va Ьizning davrimizga nisЬatan mutloq Ьoshqa. Shunday qilib, turlar evolyutsiyasi sekin-asta butun Ьiosferaga tarqaladi va uni qamrab oladi.
V.I.Vernadskiy moddalarning aylanish shaklini, atomlarning Ьiogen migratsiya ·yo'li Ьilan, kimyoviy elementlaming tirik moddalarga migratsiyasi, kimyoviy elementlarning to'planishi, Ьiosferada harakat lanuvchi omillarning rivojlanishi va Ьoshqalaming Ьiosfera Ьiian Ьog'liqligini isЬotladi.
61
|
