|
Ekologiya 11. Rom уоrм ато\. Л tos II кenт z 1: L
|
| bet | 27/119 | | Sana | 07.02.2024 | | Hajmi | 0,61 Mb. | | #152531 |
Bog'liq Ekologiya 11. Rom уоrм ато. Л tos II кenт z 1 L-fayllar.orgNazorat savollari
l.Populyatsiya nima?
2.Populyatsiyaning qanday harakterini Ьilasiz? 3.Populyatsiyaning qanday tiplari Ьоr?
Populyatsiyaning vaqtda o'sishi va modeli nima?
Populyatsiyalar nega muhofaia vositasi hisoЫanadi? 6.Turlar migratsiyasi qachon yuz byeradi?
Populyatsiya gomeostazi nima?
Ekologik nisha nima?
VI. ВОВ. BIOSFERA НАQША TA'LIMOT
6.1. Biosfera
«Biosfera» yangi atama bo'lib, fanda XIX asrdan fanda shakllana boshlandi.
V.I.Vernadskiy ta'rificha, Ьiosfera insoniyat yashaydigan muhit bo'lib, uning hayotiy jarayonlari shu muhitda kechadi va rivojlanadi.
Inson xatti-harakatlari, ayniqsa, nafas olish orqali qayerda yashashidan qatiy nazar shahardami yoki olis qishloqdami, shu muhit-taЬiat Ьilan doimiy bog'langan bo'ladi.
Biosfera (grekcha Ьios-hayot, sphaira-shar, qoblq) yerning murak
kab tashqi qoЬig'i bo'lib, unda Ьarcha tirik organizmlarning yashashi uchun qulay sharoit mavjud.
Biosfera-taЬiatning tirik organizmlar yashashi uchun qulay muhit
yaratish imkoniga ega bo'lgan ulkan inshooti. Barcha tirik organizmlar kaЬi, Ьiz ham bu ulkan inshootda o'z faoliyatimizni o'taymiz. Bios fyerada inson uchun zarur narsalarning hammasi mavjud. Ular u yoki bu tarzda taЬiatda uchraydi. Shu Ьilan Ьirga inson taЬiatga o'z ta'sirini ijoЬiy yoki sa\Ьiy ravishda Ьildiradi.
«Biosfera» atamasi fanga avstriyalik geolog Eduard tomonidan 1875 yil kiritildi. Uning fikricha, Ьiosfera yupqa qoblq bo'lib, yerni o'rab turadi. U davrda fanning bu yo'nalishi mutlaqo shakllanmagan edi. ХХ asrga kelib, fanda, insonlar hayotida Ьiosferaning ahamiyati shunchalik oshib ketdiki, pirovard natijada taЬiatshunoslikda yangi ilmiy
yo'nalish-Ьiosfera haqida ta'limot yaratildi va juda tezlik Ьilan rivojlandi. Bu yo'nalishga buyuk sovet olimi V.I.Vernadskiy asos soldi.
Aslida bu vaqtgacha «Ьiosfera» ham Ьiosferani anglatadigan «ha
yot maydoni», «taЬiatning ko'rinishi», «Yerning tirik qoplami» yoki boshqa atamalar Ьilan izohlangan. TaЬiatshunos olimlar «Ьiosfera» atamasini uzoq izlashgan.
Dastlabki paytlarda «Ьiosfera» atamasi orqali planetamizda ya shovchi tirik organizmlaming o'zaro bog'liqligi va yashashi tushunilgan, ayrim vaqtlardagina ulaming geografik, geologik va kosmik jarayonlar
Ьilan bog'liqligi haqida fikr yuritilgan. Keyinchalik Ьiz yashab turgan tirik taЬiatning tablatdagi anorganik moddalar va ularning ta'sir kuchiga
54
55
bog'liq ekanligi olimlar tomonidan tan olindi. Hatto «Ьiosfera» atama sining asoschisi E.Zyuss ushbu atama muomalaga kiritilganidan 30 yil o'tgach, yozilgan «Yeming yuzi» nomi kitoblda (1909 у.) Ьiosferaning qayta ta'sir kuchini sezmagan, uni ma'lum vaqtda, ma'lum sharoitda Уerdagi hayot kechiradigan organizmlaming Ьirligi deb izohlagan.
Yer va uni o'rab turgan tashqi muhit quyosh tizimining Ьir qonuniyat asosida rivojlanishi mahsuli hisoЫanadi. Bundan 4,7 mlrd. yillar burun quyosh tizimida gaz moddalaridan Yer planetasi hosil
bo'ldi. Yer o'zining rivojlanishi va hayotiy jarayonlari. uchun quyoshdan elektromagnit nurlari ko'rinishida energiya olib turadf:· ,,
Quyoshning harorati yerdagi iqlimni hosil qiladi va barcha geologik jarayonlarning borishi uchun asos bo'lib qoladi. Yeming
tuЬidan juda katta miqdorda harorat chiqadi. Ma'lumotlarga lro'ra, Yeming massasi 6*1021 t, hajmi 1,083*1012 km3, yuza qismi 510,2 mln
km2• Plane-tamizning hajmi nisbatan kichik bo'lib, undagi taЬiiy
resurslar miqdori cheklangan.
Planetamizning tuzilishi Ьir xil emas, u ichki va tashqi qoblqlar
Ьilan o'ralgan, ichki qoЬig'i geosfyera bo'lib u ham o'z navbatida ikkiga- yadro va mantiyaga bo'linadi, tashqi qoblg'i esa, litosfera, gidrosfera, atmosfera. Bulaming hammasi yerning murakkab, Ьirlashgan qoЬig'i-Ьiosferani tashkil qiladi.
Buyuk olim J.B.Lamark (1744-1829 yillarda) yer po'stining shakllanishi va rivojlanishida tirik organizmlarning o'mi juda katta ekanligini ko'rsatgan. Olirnning ta'rificha, yer yuzasidagi va uning po'stlog'ini tashkil qiluvchi barcha narsalar tirik organizmlarning uzluksiz harakati tufayli hosil bo'lgan.
Biosfera haqidagi ma'lumotlar botanika, tuproqshunoslik, o'sim liklar geoegrafiyasi va boshqa Ьiologik va geografik fanlarning rivoji Ьilan shakllanib bordi. Вiosferani tushunish va uni Ьilish ekologiya fani yuzaga kelishi Ьilan to'ldirildi, chunki ekologiya tirik organizmlaming tashqi muhit Ьilan bog'ligini o'rganadigan fan hisoЫanadi. Biosfera taЬiatning aniq tizimi bo'lib, uning borligi energiya va moddalar aylanishi tirik organizmlar ishtirokida kechishini ko'rsatadi.
Nemis fiziologi Pfefr (1845-1920 у.у.) Ьiosferani tushunishning aniq yo'lini uch xil tirik avtotrof, getyerotrof, miksotrof organizmlar Ьilan ko'rsatadi.
Avtotrof-bu organizmlar tablatdagi anorganik moddalarni iste'mol qiladi;
|
| |
