|
Ekologiya 11. Rom уоrм ато\. Л tos II кenт z 1: L
|
| bet | 30/119 | | Sana | 07.02.2024 | | Hajmi | 0,61 Mb. | | #152531 |
Bog'liq Ekologiya 11. Rom уоrм ато. Л tos II кenт z 1 L-fayllar.orgBiosferaning rivojlanish jarayoni.
Vernadskiy ta'limotining muhimligi shundaki u Ьiosferaning paydo bo'lishi va rivojlanishini asoslab byeraoldi. Hozirgi Ьiosfera Ьirdan paydo bo'lmagan, balki u Ьiogeokimyoviy va Ьiologik omillarning uzoq evolyutsiya ta'siridagi o'zaro bog'liqligi natijasida paydo bo'lgan. Tirik organizmlar faqatgina Ьiosfera paydo bo'lishi orqali hosil bo'ldi va o'zgardi.
Fotosintezlanuvchi avtotroflarning baktyeriyalar va ko'k yashil suv
o'tlari (prokariotlar), keyin haqiqiy suv o'tlari va ko'p hujayrali o'simliklar (eukariotlar) Ьiz yashab turgan Ьiosferaning shakllanishida katta ahamiyatga ega Ьo'ldi. Bu organizmlarning Ьiosferadagi hayot faoliyati yerkin kislorodning hosil bo'lishi va to'planishiga olib keldi, kislorod mavjudligi evolyutsiyaning asosiy bosqichlroidan Ьiri bo'ldi.
Avtotroflar Ьilan parallel ravishda getyerotroflar yoki hayvonlar rivojlanib bordi. Ulaming shakllanishida eng ulkan yutuq uchlamchi davrda quruqlikka joylashib olishi va matyerikda odamning paydo bo'lishi hisoЫanadi. Biosfera evolyutsiyasini quyidagicha ta'riflash mumkin:
l. Dastlab litosfera shakllandi va tashqi muhitning borligi aniq
landi, keyin esa quruqlikda hayot boshlandi.
Yerning butun geologik tarixida hayotsiz yashash tarzi kuzatil madi. Hozirgi tirik moddalar qadimgi geologik davrdagi tirik moddalar Ьilan genetikjihatdan bog'liq.
Yer qoblg'idagi tirik organizmlar kimyoviy elementlar migrat
siyasida asosiy ahamiyatga ega Ьo'lib, ularning massasi va moddalari hayotni aks ettirib turadi.
Geologik samaradorlik faoliyat Ьilan uning soni juda katta va
butun amaliy vaqtda uzluksiz harakatda Ьo'ladi.
Biosferadagi jarayonlami asosiy harakatga keltiruvchi kuch tirik organizmlarning Ьiokimyoviy energiyasi Ьo'lib qoladi.
Ayrim tirik ornillarning o'zgarishi, Ьiosferaning yangi tabliy jarayonlar tufayli yangi Ьosqichga o'zgarishi yangi holat-noosferaga
-o'tish va uni o'rganishni ilmiy izlanishlar natijasi desa bo'iad:.
V.I.Vernadskiyning noosfera yoki aql-idrok haqidagi tushunchasi Ьiosfera nazariyasining gultoji Ьo'lib qoldi. Olirnning Ьiosfera haqidagi tushunchasi tirik va notirik tablatdagi o'zaro Ьog'liqlik va o'zaro ta'simi o'rgatadi. Bizning davrimizda bu nazariya tablatdan va Ьizni o"rab turgan tabliy muhitdan unumli foydalanish irnkonini byera6
Noosfera. Vemadskiy «Noosfera» atamasini fanga birinchi Ьo'lib kiritgan olimlardan Ьiridir. U Yeming geologik tarixini tahlil qilib, Ьiosferada sekin-asta yangi davrga o'tish yangi geologik kuch va yangi ilmiy fikrlar natijasida kuz.atilishini aytib o'tdi. Arnmo haligacha Ьiosferaning noosferaga o'tishi haqida tugallangan fikr yo'q. Biosfera dan noosferaga o'tish inson aql zakovoti va kosmosni o'rganish Ьilan Ьog'liq Ьo'ladi.
Noosferani filosof olim P.Teyyar de Sharden Yer shari yoki fikr lovchi qatlam deb tushunadi.
P.Teyyar de Shardenning fikricha, evolyutsiyaning shakllanishi
noosferaning hosil Ьo'lishidir. Uning ta'rifiga ko'ra, eng o'tkir izla nuvchi, hozirgi zamon fanimiz eng qimmatbaho, eng faol, eng harakat chan, Kosmos Ьilan aloqada bo'lgan dunyodan chiqib kelgan, u hozir noosfera nomli daraxt poyasiga joylashgan. Olim, insonning paydo Ьo• lishini evolyutsiya Ьilan Ьog'lab, inson tablatning mutloq yangi va original hosilasi, u Ьorliqning yangi tartiЬidir deydi. Inson paydo Ьo'li- shi bllan hayvonot Ьiosferasi yuqoriga ko'tarildi, keyin inson sfyerasi, refleks sfyerasi, ongli va yerkin ijod qilish yoki aniqrog'i, aql-idrok sfyerasi yohud noosfera Ьoshlandi. Biosferada olti yuz yil moЬaynidagi markazlashgan jarayonlaming to'planishi kuz.atiladi. Bu yerdagi asosiy maqsad umurniy yerda aql-idrokning yoppasiga rivojlanishi yoki tablat- ning asosiy rivojlanish maqsadiga to'g'ri keladi.
Noosferaning paydo Ьo'lishi va oyoqqa turishi uchun Ьir qator zarur shart-sharoitlar kerak. Ularni quyida sanab chiqamiz:
- odamlaming butun planeta Ьо'уlаЬ joylashishi;
-mamlakatlar o'rtasida aloqa Ьog'lash va o•zaro aloqa almashi- nuvining keskin o'zgarishi;
-barcha mamlakatlar o'rtasida siyosiy aloqalarning kuchayishi;
-Ьiosferada Ьoradigan geologik jarayonlar ustidan inson ta'sirida Ьo'ladigan geologikjarayonlar ustuvorligi;
-Ьiosferaning chegarasi kengayib, kosmosga chiqish Ьoshlanadi;
-energiya byeruvchi yangi manbalar ochiladi;
-hamma irq va dinga mansub odamlar teng Ьo'ladi;
-ichki va tashqi siyosatni hal qilishda xalq ommasining roli kuchayadi;
-yerkin ilmiy fikrlash, diniy to'siqlarsiz ilmiy ishlar olib Ьorish,
falsafiy va siyosiy tuzumlarga asoslangan davlat qurish uchun sharoit yaratib boradi;
62
L
63
-xalq ta'limi tizimining qayta ishlangan, qulay yo'nalishi, shuning dek, xalq tuпnush darajasini ko'taruvchi shart-sharoitlar vujudga keladi, aholini qashshoqlikdan, ochlikdan, kasalliklardan saqlash uchun yaxshi irnkoniyat paydo Ьo'ladi;
-Yerdagi Ьirlamchi tablatni o'sib borayotgan aholining moddiy, ma'naviy, estetik va ruxiy talaЫari uchun qulay holga keltirish;
-inson hayotidan «urush» so'zini o'chirib tashlash.
V.M.Vemadskiyning Ьiosfera haqidagi ta'limotida quyidagi xulo
|
| |
