Noosfera ta'limotidagi asosiy g'oya, maqsad inson va Ьiosfe raning Ьirligidir. Bu Ьirlik ildizi-noosfera tashkillanishining insonyat rivojlanishidagi o'rni. Bular insoniyat rivojlanish tarixining Ьiosfera rivojlanishiga ta'siri va uning noosferaga o'tish qonuniyatlariga mos keladi.
Noosfera ta'limoti asosida yotgan bosh mezon-insonning to'liq shakllanmagan tirik organizm ekanligi. Ammo u o'z qonunlari asosida, shu Ьilan Ьirga hamisha taЬiat ichida yashaydi va uning Ьir Ьo'lagidir. Bu inson va uni o'rab turgan muhit Ьir-Ьiri Ьilan uzliksiz bog'liq ekanligini ko'rsatadigan xususiyatdir.
Biosfera taЬiatning Ьir bo'lagi bo'lgan inson turmush tarzigagina
emas, balki uning fikrlashiga ham ta'sir ko'rsatadi.
Vemadskiy shunday deb yozadi: «Biosfera degan yangi tushun chani kiritayapman. Вiosfera insoniyatni butun tarixiy jarayon Ьо'уlаЬ olib o'tadi va bu jarayon tirik moddalar Ьiokimyoviy tarixining davomi bo'lib xizmat qiladi».
Odamzod Ьiosferada hech qachon o'zini o'zi yo'q bo'lib ketishiga yo'l qo'ymaydi, fan ham hech qachon antinoosfera kuchlarga xizmat qilmaydi.
Hozirgi fan va texnika taraqqiyoti «Kosmosda hayot bormi?»,
«Boshqa planetalarda hayot bormi?» degan savollarga javob topishni taqazo etadi. Bular xususida insoniyat hozirgi va kelajak fanini o'rganib, aniq Ьir fikrga keladi va noosferada aql-idrok Ьilan hayot kechiradi. Biz megadunyoda yolg'iz emasmiz...
6.3. Biosfera va insoniyat
Keyingi paytlarda insoniyatning rivojlanishi juda tezlashdi. Planeta aholisi tezlik Ьilan ko'payib Ьormoqda. Sivilizatsiya, ochko'zlik Ьilan taЬiiy zahiralarni yutib yubormoqda va tashqi muhitga sezilarli o'zgaris\1\ar olib kelmoqda. Inson ta'siri ostida amalga oshirilayotgan katta maydonlarning o'zlashtirilishi, yaylov sifatida taЬiiy manbalarning yo'qolishi, o'rmon\arning kesib yuborilishi, katta kanal va platinalar qurilishi, sug'orish tizimlari, tog'larda foydali qazilmalarni izlash, tuproq yeroziyasi, o'g'itlar, pestitsidlarning qo'llanilishi, meliorativ tad Ьirlar, tuproq, atmosfera va suvlarning sanoat chiqindilari Ьilan iflos lanishi kaЬi ishlar taЬiatga katta salЬiy ta'sir ko'rsatmoqda, Yer Ьiosferasining hayot tizimini yomon tomonga o'zgartirmoqda.
Bunday o'zgarishlar inson hayoti uchun xavf-xatar tug'diradi, juda og' ir oqibatlarga olib kelishi mumkin. Ular shuningdek, taЬiiy zahira laming o'ylanmasdan sarflanishi barcha tirik organizmlarni halokatga eltadi.
Fan yutuqlaridan foydalanib, Yemi himoyalash tadblrlarini ishlab
chiqish, uning taЬiiy zahiralarini ko'paytirish yuzasidan keskin choralar ko'radigan payt keldi. TaЬiatni himoya qilish va zahiralardan foydala nish Ьilimga asoslangan poydevorga ega bo'lishi va Ьiosferani mahkam saqlash mexanizmiga asoslanishi kerak. bu jarayondagi ishlar Ьir mamlakatning emas, balki umum planeta yoki umum Ьiosfera isl1idir.
lnsonning dunyo rivojlanishiga ta'sirini vaqtincha va uzluksiz deb o'ylasimiz mumkin. Odam mehnat quroli sifatida tosh va olovni o'ylab
topgan davrlarda taЬiiy boyliklar o'ta cheksiz edi. Odam ot-aravadan foydalanishni o'rganganda ham taЬiiy boyliklar to'lib-toshib yotardi.
Lekin o'sha davrlarda ham insoniyat yerga ayovsizlarcha munosabatda bo'ldi. Keyinchalik odamning qoЬiliyati shunchalik rivojlanib ketdiki, u
taЬiiy boyliklarni, ulardan foydalanish yo'llarini to'xtovsiz izladi va
topdi. Ammo endilikda aql, idrok Ьilan yashamog'imiz lozim. Aks holda o'zimizga-o'zimiz ziyon keltiramiz.
Sivilizatsiyaning boshlang' ich davridan boshlab inson tashqi muhitni o'zgartirishga harakat qildi va planeta ekotizimining tabliy xazinasiga kirib olishga jur'at qildi. Quruq cho'plar yordamida olov
yoqilgan dastlabki paytlarda tabliy chirindi o'miga anorganik modda-ku' hosil bo'lgan. Uzoq vaqtlar qoЬiliyati ancha cheklangan inson, tablatga
jiddiy zararli ta'sir ko'rsataolmadi. U o'ziga ozuqa va olov topishga uringan neolit davridan boshlab tablatni o'zgartira boshladi va uning
65
66
Ьiosferaga ta'siri ham aynan shu davrdan boshlandi. To'g'ri, bu davrda inson tablatga nisbly ravishda ta'sir ko'rsatayotgan edi. U yoqqan olov atrofga tarqalib, yaqin o'rtadagi o't-ulanlami nobud qilar, bu esa hayvonlarning to'yib oziqlanishga dastlabki to'siq edi. Bora-Ьora odamzot hayvonlarni quvib, haydab, o'ldirib, tablat yoki tashqi muhitning o'zgarishiga ham ta'sir ko'rsatishga kirishdi.
O'sha davrlarda odamlar juda kam, dunyo esa juda keng Ьо' lib, hamma istaganicha hayot kechirardi, tablatni buzgan, kuydirgan odam lar bundan o'ta mag'rurlanib yashardi. Ayrimlar hozir ham qancha tirik organizmni yo'q qilganidan maqtanib yurishadi. Sivilizatsiya natijasida yo'q qilgan tabliy boyliklarimiz tovonini to'laydigan davr keldi.
Tablat Ьoyliklardan to'xtovsiz foydalangani va ular uzluksiz sarflangani uchun Ьiosferaning ayrim joylarida tabliy tenglik yo'qolgan. Uni qayta tiklash imkoni bormi? Balki bugun planetamiz Ьiosferaga keltirgan ziyonlar uchun tovon to'layotgandir. Tabliy zahiralarni tiklash yo'lidagi urinishlarimizdan Ьiron foyda bormi?
Hamma odamlaming kelib chiqishi aslida Ьir xil. Turli irqlar
rivojlanish tarixida juda ko'p qiyinchiliklarga duch keldilar. Ular taЬiiy noqulay omillar ta'sirida turar joylarini o'zgartirganlar va natijada turmush tarzi mutloq o'zgarib ke'tgan. Ammo qaysi muhitda yashashma sin, ulaming genetik xususiyatlari o'zgarmasdan avloddan-avlodga o'tdi, yillar, uzoq evolyutsiya tarzi genetik kodga ta'sir ko'rsata olmadi. O'ylab ko'rsangiz, yana yuz ming yillardan so'ng ham genetik evolyutsiya o'zgarmasdan shu tarzda qoladi. Ammo tabliy tanlash Ьizga ma'lumu noma'lum holatda sezilar-sezilmas darajada davom etmoqda. Ana shu xususiyatlariga ko'ra inson hayoti uzoq vaqtlar tor doirada fizik, kimyoviy chegara Ьilan Homa Sapiensning Ьiologik va fiziologik harakatlarini saqlab qoladi.
Hozirgi odam yashayotgan muhitni uzluksiz o'zgartirishi natijasida
Ьiosferaga moslashish darajasini oshirayotgandek bo'lib, o'zini evolyutsiya qoldiklaridan ozod qilib yashaydi. Aslida bu soxta ko'rinish xolos. Inson qayerda bo'lmasin, qayerda yashamasin, nima ish qilmasin o'ziga kichkina qo'rg'oncha hosil qiladi va bu qo'rg'onchasi asli qayerda, qaysi evolyutsiyada shakllangan bo'lsa, shundayligicha yashashda davom etadi. U qayerda bo'lmasin-kosmosdami, yer ostidami, suvdami hamma vaqt Yer Ьilan Ьog'liq, bo'lib unga intilib yashaydi. Inson hayoti davomida ba'zan kimyoviy moddalar Ьilan ifloslangan, o'ta shovqinli muhitda bo'lishganida ham yoki o'ta his hayajonli daqiqalarda ham fizik va aqliy jihatdan sog'ligini saqlab
67
qolishga harakat qiladi. Buning uchun u o'zini lozim bo'lsa, zarur vositalar bilan himoya qilishi mumkin.
Biologik cheklashlarga qaramasdan, tashqi muhitga moslashuv
chanligi bois inson tosh davridagi xususiyatlarini yo'qotgani yo'q, quruq yeming deyarli hamma qismini egallab bo'ldi.
Muhitga moslashishning Ьiologik mexanizmi qulay sharoitlarda
insonning Ьiologik taЬiatiga hech qanday o'zgartirishlar kiritmaydi. Hozirgi kunda odam eng ko'p yashayotgan, ifloslangan havosi og'ir katta shahar aholini uzluksiz o'ziga tortadi va bunday shaharlar aholisi
· tezlik Ьilan ko'payib Ьoradi. Bunday shaharlarda iqtisodiy jihatdan baquvvat, odamlar juda asaЬiylik Ьilan ishlaydi va yashaydi, bu yerlarda
kuchli shovqin, uzluksiz ishlayotgan motorlar kompyutyerlar va telefonlar odamni toliqtiradi, kimyoviy modda va tamaki tutunidan
hammajoy sarg'ayib ketgan.
Inson Ьiosferada o'zi hosil qilgan bunday og'ir muhitga tezlik Ьilan moslashish qoЬiliyatiga ega. Bunga sabab uning hayotni avlod qoldirish orqali davom ettirish yo'lidagi harakat hisoЫanadi.
Bu yerda «Biologik moslashish» iborasini inson yashash uchun kurashib, ma'lum sharoitga moslashib ketadi degan ibora Ьilan chal kashtirib yubormasligimiz lozim. Chunki, ijtimoiy-madaniy kuchlar evolyutsion moslashish mexanizmini buzib yuboradi, moslashish faqatgina hayvonot dunyosiga xos bo'lib qoladi.
Biologlar uchun ma'lum bo'lgan «Darvincha moslashmoq» iborasi orqali ma'lum Ьir turdagi hayvonning muayyan tashqi muhitga moslashib, ko'payishi va yangi hududga tarqalishini tushunamiz. Bu o'rinda hшn fikrimizni oddiy Ьir misol orqali izohlashga intilamiz,
kambag'al va rivojlanmagan mamlakatlaming aholisi ish izlab sanoati rivojlangan mamlakatlarga tarqalib ketadi. Bu jabhada xavf yerda
aholining ortib borishi Ьilan boshlanadi. Demak, odam uchun darvinchasiga moslashish murnkin emas.
Fiziologik nuqtai nazardan tashqi muhitga moslashish inson miyasi
va tanasidagi asabbuzar voqealami «bostirishga» qaratilgan. Fiziologik va psixologik tushuncha bo'yicha organizmning ma'lum sharoitga moslashishi keyinchalik ikkinchi tomondan zararli bo'lib chiqishi mum kin. Inson vaqt o'tishi Ьilan o'zi yashab turgan muhitdagi ifloslanishga, haddan tashqari asab buzarlikka va ijtimoiy aloqalarga, tabliy Ьiologik jarayondan uzoqlashib, shahaming og'ir havo va texnika tutuniga ko'nikib ketadi. Sivilizatsiyaning bunday og'ir sharoitiga chidash natija sida o'rta yoshlilar va keksalarda og'ir surunkali kasalliklar kuzatiladi.
68
Mamlakat iqtisodiy jihatdan Ьaquvvat bo'lgani Ьilan turmush taЬiiylikdan juda uzoq bo'lgani bois inson asta sekin og'ir havoga, osmonni qoplagan tutunga va iflos suvga, kimyoviy moddalarga Ьоу oziq-ovqat mahsulotlariga o'rganib qoladi. U endilikda Ьiologik marom (ritm)laming kosmik tartiЬini Ьilmasdan yashay oladi. Endilikda u gullarning hidisiz, qusl1laming «vijir-vijir» kuyisiz, taЬiiy toza havosiz va boshqa Ьiologik jihatlarsiz ohanglarsiz yashashga o'rganib qoladi. lnsonni zarur Ьiologik sharoitsiz va ilhomsiz ishlashga majbur qilish, uning Ьiologik va aqliy qobiliyatiga ta'sir etib, inson barcha yumushlami bajaruvchi roЬotga aylantiradi. Oqibatda hayot mazmunan kambag'al lashib, ahamiyatini yo'qotadi. Bu esa, fikrimizcha inson harakteriga ta'sir qilib, uning fizik va aqliy salomatligi yo'qolishiga olib keladi.
Havo, suv, tuproq, olov, taЬiat maromi va tirik organizmlarning kuchliligi faqatgina kimyoviy moddalar, fizik kuchlar yoki Ьiologik ta'sirlarda emas. Inson hayoti sifatida ahamiyatli bo'lmasdan ulaming ta'sir qilish imkonini Ьilish orqali shakllanadi va ular inson ehtiyoji uchun zarur vositaga aylanib bordi.
Odamlarning hamma vaqt taЬiat qo'yniga oshiqishi, shahar uylarida kaminlarniyoqib qo'yishi, kichik xonalarda ham uy hayvonlari Ьilan Ьirga yashashi minglab yillar davomidagi evolyutsjya uning joni va qoniga singib ketganidan darak byeradi, iцson doimo shu evolyutsiya ta'sirida bo'ladi. Greklar afsonasida aytilganidek Anteyning oyoqlari yerdan uzilganda u o'z kuchini yo'qotgani ham bejiz emas.
Tablat o'z qonunlari asosida yagona va o'zaro bog'liq holda rivojlanib boradi. Inson tarixidagi ob'ektiv voqealar dunyo miqyosida xilma-xil ijtimoiy qatlamga ega mustaqi\, siyosiy yetuk mamlakatlar paydo Ьo'lishiga olib keldi.
Bugungi kunda insoniyat Ьilan tablat o'rtasida shunday og'ir
vaziyat vujudga kelmoqdaki, endilikda rivojlanish hamma davlatlarda Ьir xilda taЬiatni himoya qilishning ilmiy asoslangan usullariga tayangan, tablat boyliklaridan tejarnkorlik Ьilan foydalanishga, ulardan yuqori sifatli va ko'p mahsulotlar olishga, hozir ham, kelajakda ham inson yaxshi yashashi uchun eng tabliy Ьiosferani saqlab qolish zaruratidan kelib chiqqan holda byerishi kerak.
Bunday katta vazifani hech Ьir mamlakat yakka o'zi amalga oshira olmaydi. U xalqaro tenglik va o'zaro hamkorlik tufayligina rejali amalga oshirishi mumkin. Tablat Ьilan inson o'rtasidagi aloqa, huquq, foydalanish imkonlarini uzluksiz kengaytirar ekan, «jamiyat va taЬiat» Ьir-Ьiriga mos ravishda ish olib Ьorishi lozim.
\
ХХ asr oxirlarida insoniyat Ьiosferaning tuzilishiga va vazifasiga to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qilganini ko'rib turibmiz. Biosferada suv, Ьio logik, minyeral va Ьoshqa boyliklar cheksiz, tuganmas ekanligi haqida afsonalarga ishonch qolmadi. Endilikda hamma joyda-quruqlikda ham, suvda ham inson ta'sirining salЬiy oqibatlarini ko'rmoqdamiz. TaЬiat dagi «tenglik»ning buzilishi odamlardan endi tez-tez «Ьiosfera va inson» mavzusida Ьosh qotirishni talab etadi. Sanoatning baquvvat tarmoqlari, uzluksiz xom ashyo talab qiladi va qanchasini yamlab yutib qo'yishi taЬiatni yanada ifloslantiradi. Inson endilikda ifloslangan Ьiosferaning zarbasini his qilmoqda. Juda ko'p organizmlar turi qirilib ketdi va ketmoqda, chuchuk suvli suv havzalari itloslanmoqda, havo iflosligi natijasida smoglar yog'moqda, sintetik gazlamalar o'zining pishiqligi va qulayligi taЬiiy gazlamalami siqib chiqarmoqda, shovqinlar va har xil nurlanishlar inson psixikasi va sog'ligiga ta'sir qilmoqda.
lnson kosmosga chiqdi, oyga qadam qo'ydi. Planetada aholi soni oshib bormoqda, ulami oziq-ovqat Ьilan ta'minlash muammo bo'lib qolmoqda, tuproqlar sho'rlanishi ta'sirida o'simliklar o'sish imkonidan mahrum bo'lmoqda. Kasalliklaming turi ko'payib, inson sog'ligi xavf ostida qolmoqda. Iqtisodiy baquvvat mamlakatlarda foyda ketidan quvish ham Ьiosferani izdan chiqarib yubormoqda.
- Endilikda inson va Ьiosfera o'rtasidagi nizoni faqatgina fan va tinchlik hal qiladi. Insoniyat taЬiiy va gumanitar fanlar Ьilimini amalga joriy etish orqaligina Ьiosferaning ifloslanishini to'xtatisl1 va Ьiologik resurslardan foydalanishni, ishlab chiqaruvchi kuchlami Yeming imko niyatdan kelib chiqib, Ьiosferaga ta'sir qilmay rivojlantirish imkoniga ega bo'ladi.
|
