7.3. Sanoat korxonalarining tashlamalari.
Atmosfera havosini ifloslanishning asosiy omili sanoat korxonalari, kimyoviy zavod va fabrikalar, avtotransport vositalari, neft, oltingugurt va toshko'mir yonishidan hosil bo'ladi. Shuningdek, po'lat yerituvchi pechlar, domna o'choqlari, koks-kimyo sohasi azotli o'g'itlar byeruvchi zavodlar, ko'mir va rangli metall konlari, temir yo'l transporti vositalari atmosferaga uzluksiz zaharli moddalar tashlaydi.
Hozir konlami qazib olishda asosan portlatish ishlari amalga oshi riladi, portlash natijasida atrof muhitga katta miqdorda chang tarqaladi.
Yuqori haroratda dornna o'choqlarida gazlar va chang to'dasi hosil bo'ladi, bu changlar va gazlar tarkiЬida 35-50 % temir, 4-14 % is gazi, 8-1З % kremniy va alyurniniy, magniy, kaliy va boshqa oksidlar Ьо'ladi.
74
75
Marten pechlarida yuqori haroratda po'lat yeritiladi, bu vaqtda atmosferaga juda katta miqdorda oltingugurt oksidi, azotli brikmalar va is gazi tashlanadi. Bir tonna yeritilgan ро'lat evaziga 6-1О kg chang, 0,5- 2,0 kg is gazi, 0,5-1 kg sulfat angdridi,1-2 kg azot oksidi hosil Ьo'ladi.
RespuЫikadagi qator GES lar toshko'mir va mazut evaziga ishlay dilar. (jumladan Angren, Ohangoron va Shirin shahrida).
Chala yongan ko'mir atmosferani juda ifloslantiruvchi manba
hisoЫanadi. Buni quyidagicha holatdan ko'rish mumkin. Toshko'mir yonayotgan o'choqda issiqlik harorati boshdan oxirigacha 600-700° S da saqlanishi lozim. Harorat bundan pasayib ketsa albatta toshko'mir chala yonadi, natijada havoga ko'plab So2 va suv bug'lari tash\anadi.
Shu Ьilan Ьir qatorda o'choqda etarlicha havo bo'lmasa ham toshko'mir chala yonib ko'plab is gazi, to'yinmagan uglevodlar, chala yongan ko'mir zarralari va qurimlar uchib chiqadi.
Toshko'mir tarkiЬida taЬiiy holda oltingugurt uchraydi (1-6% gacha)
yoqilg'i sifatida yondirilganda o'sha oltingugurtning 1О % yonmaydi, yongani ham har xil ko'rinishlarda havoga chiqib ketadi, keyinchalik oltingugurtli Ьirikmalar ja'miki tirik organizmlarga zarar keltiradi.
Ko'mir yonishdan ko'p miqdorda kul ham paydo bo'ladi (6-35 %
gacha), yongan ko'mirdan 10-30% gachasi mayda zarrachalar xolida atmosferaga uchadi, agarda ko'mir mayda kukun xolida yoqilg'i sifatida ishlatilsa uning 60-90 % kul Ьo'lib qoladi.
Bir tonna toshko'mir yoqilsa 200 kg kul qolsa, atmosferaga 160 kg
(taxminan) havoga uchib ketadi.
Atmosferani ifloslantiradigan sanoat korxonalaridan Ьiri qora va rangli metallurgiya sohasi hisoЫanadi. Ularda juda katta joylarni egallagan korxonalar bo'lib, ish jarayonida atmosferaga katta miqdorda zaharli gazlar, chang, issiq harorat ajralib chiqadi. Turli matyeriallarni yeritish, ishlov byerish, yasash, qazib olish paytlarida atmosferaga katta miqdorda chang tashlanadi. Katta metallurgiya komЬinatlarida Ьir kecha-kunduzda ishning hajmiga qarab 350-600 tonnadan 2500 tonnagacha chang hosil bo'ladi.
Havoga yana Ьir zaharli modda chiqaradigan sanoat korxonasi
alyumin zavodlar va alyumin Ьilan ishlaydigan tarmoqlar hisoЫanadi. Alyumin zavodlar Ьiosferadagi barcha tirik organizmlar hayotini izdan chiqaradi. Shuning uchun bu korxonalarni odam ishlaydigan joylardan mutloq uzoq joylarga qurish lozimdir. Bunga yaqqol misol Tojikistonning O'zЬekistonga chegaradosh hududga alyumin zavodidan uchgan zaharli moddalar ta'siridan mevali daraxtlar hosil byerishni
76
to'xtatadi, tuproq tarkibldagi mikroorganizmlar kamayib ketishi Ьilan tuproq strukturasi yomonlashadi. Oxir oqibat madaniy o'simliklar hosildorligi kamayib ketadi. Qoramollaming ko'payishi va semirish ham eng past darajaga tushib ketadi. O'rtacha 100 sigirdan 55-60 dona buzoq olindi, oldingi ko'rsatkich 100 sigirdan 85-87 dona buzoq olingan edi. Mana endi zararni hisoЫab ko'rish mumkin. Agarda sigir buzoq bermasa u sut ham byermaydi, sut bo'lmasa qatiq va pishloq hamda sariq yog' bo'lmaydi. Bir yil buzoqsiz sigirni behudaga boqish nimaga kerak. Qoramollaming og'zi ochib ko'rilsa ulaming tishi tushib ketgan. Qattiq, dag'al xashaklarni yaxshi eyolmaydi.
RespuЫikada Ekosan va Surxondaryo viloyati xokimligining hamma
harakatlari bekor ketmoqda, alyumin zavodi barcha irnkoniyat-larni ishga solib ishlamoqda, uning zaharli tutunlarini O'zbekiston hududi uzra yoymoqda.
Alyumin zavodi atmosferaga ftorli gidrogen (NG'), ftoritlarning qattiq zarralari, alyuminiy, is gazi, uglevodorodlar, sulfit angdridi va
boshqalarni tashlaydi.
Bugungi kunda turmushimizni kimyo sanoatisiz tasavvur qilish qiyin, xalq xo'jaligida kislotalar, tuzlar ishqorlar, minyeral o'g'itlar, gyerbltsidlar, pestidlar, polimyerlar, sun'iy tolalar, sun'iy plastmassa idishlar, linoliumlar, bo'yoqlar, loklar va boshqa kimyo sanoati yutuqlari hisoЫanadi. Bu soha Ьir vaqtda ikki xil mahsulot ishlab chiqaradi, mutloq tugal va oraliq mahsulotlar.
Eng ko'p zaharli modda atmosferaga tashlaydigan tarmoq bu minyeral o'g'it ishlab chiqaruvchi zavodlar hisoЫanadi. Mamlakatimiz agrar mamlakat bo'lgani uchun azotli va fosforli o'g'itlar katta miqdorda ishlab chiqariladi. .
Azotli o'g'itlardan Ьiri ammiakli o'g'itlar ishlab chiqarish jarayonida vodorod va azotni sintez qilisl1 reaktsiyasi byeradi. Bu reaktsiya juda
yuqori haroratda yuqori bosim ta'sirida qilinadi. Ammiak ajratib olish
jarayonida atmosfera havosi is gazi, ammiak, metan kabl gazlar bllan ifloslanadi.
Bir tonna ammiak olinganda havoga 100 kg ammiak, 45 kg metan, 100 kg is gazi tashlanadi.
Ammiakli selitra o'g'iti azot kislotasining ammiak Ьilan o'zaro reaktsiyaga kirishishi natijasida hosil Ьo'ladi. Shu tariqa Ьir qator o'g'itlar, ammiak, azot kislotasi, ammiakli selitra, mochevina, amпioniy sulfat, superfosfat, ammofos, nitroammofos va Ьoshqa o'g'itlar olinadi. Ammiak selitra o'g'itini olish uch Ьosqichli jarayondan iborat; neyt-
elektr quvvati hosil qilish uclшn 290-350 g ko'mir kerak, aslida
77
rallash, neytral yeritmalarni quyiltirish, quritish va donacha holiga keltirish.
Navoiy azot va Samarqand superfosfat zavodlarida ishlab chiqarish
hajmi oshgan sari ular atmosferaga shuncha ko'p zaharli moddalar tashlaydi.
Fosforli o'g'itlar ishlab chiqarishda ham atmosferaga fosforli Ьirik
malar va ftor changi, oltingugurt, is gazi va azot oksidi ajralib chiqadi. Zaharli moddalar va changlarning tarqalish maydoni 5-6 km maydoni egallaydi. Shamol yordamida bu Ьirikmalar turli tomonga tarqaladi. Кimyo sanoati ajratadigan zaharli moddalar tarkiblda o'ta murakaЫigi, xavfliligi va organizmga og' ir kasaliklar olib kelishi Ьilan ajralib turadi. Bu kimyoviy moddalar tuproqda hamma narsani sintezlovchi, utillovchi tuproqda 50-60 yilgacha saqlanib qoladi. Ana shu ma'lumotlar kimyoviy chiqindilar nihoyatda xavfli ekanini Ьildiradi.
Eng zararli moddalami havoga tashlaydigan yana Ьir soha bu neftni qayta ishlash sanoati hisoЫanadi. Atmosferada pamik effektni tashkil qilgan soha bu neftni qayta ishlash sohasidir. Neftni qayta ishlash sohasiga yiliga 225 ming tonna is gazini havoga chiqaradi, Ьir kecha kunduzda 600 tonnadan ziyod moddani atmosferaga tashlaydi. Neftni qayta ishlayotganda uglevodorodlar, sulfit angdrid, azot va karbonat angdridi, aldegit, ammon zarralari atmosferani zaharlaydi. Bu sohaga sintetik kauchik ishlab chiqarish ham kiradi, bu tarmoq havoga yengil uchuvchan va yerituvchi moddalar tashlaydi. Neft zavodidan 25 km masofada ham is gazi bo'ladi.
Plastmassa va metallar olishda ham polimyerizatsiyalashda fenol,
ammiak moddalari, efir, organik kislotalar va boshqa zaharli moddalar ajraladi. Bu moddalaming havoda me'yori oshib ·ketsa albatta tirik organizmlaming rivojlanishiga zarar etadi, natijada o'simliklar florasi va hayvonlar faunasi kundan kunga kamayib boradi. Sivilizatsiya boshlangandan beri insoniyat o'zining yaxshi yashashi, rohat farog'ati uchun taЬiatdagi ma'lum turlarni qurib, kamaytirib boradi.
Havoni zararlaydigan manbalardan Ьiri insonning turmush sharoi tini yaxshilashda zarur bo'lgan elektr energiyani byeruvchi, xonala rimizni issiq tutuvchi, telefon va televizor, kompyutyer va boshqalaming ishlashi uchun zarur Ьо' lgan issiqlik manbaini hosil qiluvchi, quvvat byeruvchi elektir stansiyalari hisoЫanadi.
Elektr stansiyalariga olov yoqish natijasida ko'mir, mazut, gazlarning yonishida issiqlik hosil bo'ladi. Stansiyalarda 1 kv 1 soat
yon atrofimizga to'g'ridan to'g'ri tarqaladi. Biz ulardan to'g'ridan
78
stantsiyalar konga katta miqdorda issiqlik hosil qiladi. Shu jarayonda yoqilg'ini hamma vaqt ham to'la va toza yondi deb bo'lmaydi, chala yonish natijasida ko'proq, to'liq yonish natijasi kamroq zararli moddalar havoga tushdi. Ayniqsa ko'mir tarkiЬidagi oltingugurt yonish jarayonida sulfit angdridga aylanadi, mana shu modda havoni juda ifloslantiradi. Toshko'mir yongan joyda is gazi zararlari to'g'ridan to'g'ri Ьo'ladi. Ma'lumotlarga ko'ra 1 tonna toshko'mir 83.4 kg oltingugurt oksidini, 44 kg azot oksidini, 347 kg chang, 1kg is gazi 0,4 kg uglevodlami, О,1 kg aldegidlarni ajratadi, bulardan tashqari SO2 gazi ham ajralib chiqadi. Zaharli moddalar miqdori toshko'mirlaming qayerdan qazib olinganiga qarab o'zgarib turadi har Ьir kon zavodidan o'ziga xos, kimyoviy tarkibl Ьilan Ьir Ьiridan farq qiladigan ko'mirlar qazib olinadi.
Issiqlik olish uchun mazutdan foydalanilganda ham ko'rnir kaЬi turli kimyoviy tarkibga ega zaharli moddalar havoga chiqadi mazut
tarkiЬida oltingugurt oksidi gazi ko'p bo'ladi, shuning uchun atmosfera ko'mir yoki yongandagiga qaraganda ko'proq ifloslanadi. Oltingugurt oksidi gazi baland turubalar orqali havoga uchib chiqib 15-20 km atrofiga tarqaladi va atrof muhitni mutloq zararlaydi.
Atmosferaga issiqlik olish uchun foydalanila-digan yoqilg'i turi taЬiiy gaz to'liq yonganda havoga eng kam miqdorda chiqindilarni tashlaydi. Bu yoqilg'i turi eng toza hisoЫanadi.
RespuЫikamizda taЬiiy gaz zahiralari katta bo'lganligi uchun katta sanoat korxonalaridan tortib oddiy xonadonlar, uy xovlilarda ham bu yoqilg'i turidan foydalaniladi. TaЬiiy gazdan ham ehtiyot bo'lishni taqazo qiladi. Agarda u chala yonar ekan albatta atmosferaga is gazi, sulfat angdiridi, uglevodorodlar ajralib chiqadi, me'yordan oshib ketsa barcha tirik o.rganizmlami to'g'ridan to'g'ri o'limga olib keladi. 1s gazi
odarnni juda qisqa daqiqalarda bo'g'ib qo'yadi, juda tez inson xayotdan ko'z yumadi.
Havoni ifloslaniruvchi ohirgi eng katta tarmoq bu avtotransport tarmog'i hisoЫanadi. Мa'lumki yer sharida avtomoblllar soni juda tezlik Ьilan oshib bonnoqda, ulardan tashqari havoda uchuvchi samolyotlar, tez yurar pasasjir va yuk poezdlari bularning harakati uchun albatda yoqilg'i kerak. Yoqilg'i yonganda ozmi ko'pmi miqdorda zaharli gazlar
atrofga tarqaladi.
Bilamizki katta shaharlarda ayrim sanoat korxonalarida zaharli gazlar faqat kunduz kunlari tarqalishi mumkin, ammo avtomoЬillar harakAti mutloq to'xtamaydi, demak is gazlari kechayu kunduz Ьizning
79
to'g'ri nafas olamiz, korxonalardan chiqqan moddalar albatda baland trubalar orqali yuqoriga tarqaladi, ular balki qayerlargadir kislotali yom g'irlar bo'lib yog'ishi mumkin, ammo avtomoЬil is gazlari Ьizning yuzimizga, hovlimizdagi mevalarga, hidlaydigan gullarimizga, kiyim larimizga is gazining zaharlari yog'iladi. DaЬdurustdan olis taЬiat qo'yniga borib qolsangiz nafas olish, to'liq nafas olis Ьizga og'irlik qiladi. Bizning o'pkamiz bunday toza havoni qabul qilishga qiynalib qoladi. Shaharda bosh ko'tarib kechalari osmonga qarasangiz yulduzlar juda kam, xira ko'rinadi, olis qishloqlarga, опа taЬiat qo'yniga Ьorib osmonga qarasangiz yulduzlar charaqlab tushib kelayotgandek tuyiladi. Mana farq, toza havo va ifloslangan havoning aniq isЬoti Ьizga.
Аvtotransportning havoni ifloslantiruvchi zaharli is gazi, uglevo dorodlar, azot oksidlari, aldegidlar, ketonlar eng xavflisi qo'rg'oshin lardan iЬorat. AvtomoЬillarning havoga tashlaydigan is gazlari havoga tashlanganda metyeriologik sharoitlar ta'sirida foto kimyoviy o'zgarishlar byeradi. Bunda azot qo'sh oksidi parchalanib azot oksidiga aylanadi, aldegid va ketonlar radikallarni paydo qiladi. Ushbu reaksiyalarning natijasida katta shaharlarda yuz byeradigan «Smog»lar paydo Ьo'ladi. Smog katta shaharlarda barcha zaharli gazlarning qo'shilib reaktsiyaga kirishi natijasida hosil Ьo'ladigan va yerga qaytib tushadigan zaharli gazlardir.
Mashinalar ichki yonar dvigitellaridan chiqqan qo'rg'oshin zarra
lari l m3 atmosfera havosiga 1-2 mg dan 4-5 mg gacha tashlanmoqda. Katta shaharlar atrofida dalalardan meva-sabzavotlar, o'tlarni mutloq iste'mol qilinmasligi kerak. Kechayu - kunduz qatnaydigan avtomo Ьillardan tarqagan qo'rg'oshin natijasida magistral yo'llar atrofidagi l m3 havo tarkiЬida 14-38 m kg qo'rg'oshin bor. Olis tablat qo'ynida bu ko'rsatkich 0,1 - 0,5 m kg ga teng bo'ladi. Qo'rg'oshin zarralari dunyoning hamma burchaklariga borib yetadi. Katta Shimoliy muz okeani va Grenlandiya muzliklaridan qo'rg'oshin zarralari topilgan.
Ayrim olimlarning fikricha atmosfera havo qatlamini itloslan tiruvchi manba нvtotransport vositalaridan chiqqan zaharli gazlar hisob lanadi. Odam soni milliondan oshgan katta shaharlarda 3,4 benz-a-piren miqdori 100 m3 havoda 1,7 m kg etadi aslida bu ko'rsatgich 0,2-0,4 m kg atrofida bo'lishi me'yoriy hisoЫanadi. 1 dona avtomoЬil Ьir yilda o'rtacha 4 tonna oksigenni havodan olib atrof muhitga 800 is gazi 40 kg azot oksidi va 200 kg zaharli modda hamda uglevodorodni tashlaydi.
AQSh sanoat va transporti eng rivojlangan mamlakatlar safiga kiradi,· shuning natijasi o'laroq atmosfera havosini 40-80% gacha
faqatgina avtomoЬilardan chiqadigan tutun evaziga itloslanadi. Hatto shahar havosining ham zaharli gazlar Ьilan ifloslanishining sabaЬchisi avtomobilar Ьo'lib, ular 60% zaharli gazlarni tashlaydi. O'rtacha havoga
100 mln tonna is gazi tashlansa, shundan, 75,3 mln tonnasi avtomoЬillardan chiqqan zaharli tutunlardir.
Bu ko'rsatkichlar hamma mamlakatlarda Ьir xil emas, Fransiya va
Gyermaniya mamlak:atlarida avtomoЬillardan chiqqan zaharli gazlar miqdori 13-15% ni tashkil qiladi.
Atmosfera havosi o'ta itlos bo'lsa, quyosh nurlarining yerga etib kelishini kamaytiradi, yorug'lik to'siladi, kunduz kunlari, xiralashib qoladi. Yorug'lik to'siladi, quyoshdan kelayotgan ultraЬinafsha nurlar
ushlanib qolib yorug'lik va harorat miqdor jihatdan kam o'tadi, bu narsa yerdagi tirik organizmlaming Ьir maromda rivojlanishiga zarar keltiradi. Ba'zan uchib chiqqan qorakuya va qurumlaming miqdori ko'payib ketsa yorug'lik 70-80% kamayadi.
Atmosfera havosini yoqilg'ilar, kimyo sanoati chiqindilari, og'ir va rangli metallurgiya hamda avtomobll va boshqa transportlaming zaharli
chiqindilardan himoya qilish insoniyatning asosiy vazifasidir. Qachonki
havo toza bo'lar ekan inson o"pkasiga toza havo kiradi, nafas olishi engilashadi. Ekologik sof atmosferadan nafas olgan insonlar sog' salomat bo'lib uzoq umr ko'radi.
Havoni zaharli moddalardan toza saqlash va atmosferaga tashlana yotgan zal1arli gazlami ushlab qolish havodan nafas olayotgan insonlar ning burchidir.
|
