Yosh fiziologiyasi va gigienasi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
Alisher Navoiy nomidagi

SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI

Z.T.Rajamuradov, B.M.Bozorov, A.I.Rajabov, D.G‘. Hayitov.

YOSH FIZIOLOGIYASI VA GIGIENASI

Samarqand – 2012

Rajamurodov Z.T., Bozorov B.M., Rajabov A.I., D.G‘. Hayitov.

Yosh fiziologiyasi va gigienasi. Darslik. 406 bet.

Muharrir: Biologiya fanlari doktori,

professor K.T.Almatov

Taqrizchilar: Biologiya fanlari doktori,

professor E.N.Nuritdinov
SamTI “Normal va patologik fiziologiya” kafedrasi mudiri dotsent A.G.Karabayev

Alisher Navoiy nomidagi Samarqand davlat universiteti, 2012

Yosh, o’sayotgan bolalarni salomatligini, ularning turli davrlardagi o’sish va rivojlanishini nazorat qilish, kasalliklarni oldini olish, yosh bolalar organizmini chidamliligini oshirish va kasalga chalingan bolalarni davolash tadbirlarini samarali bo’lishi uchun tarbiyachi, pedagog va pediatorlar o’sayotgan organizmni fiziologik xususiyatlarini yaxshi bilishlari kerak. Shuning uchun ushbu darslik nobiologik fakultetlarning bakalavlari hamda barcha oliy o’quv yurtlarida yangidan tashkil qilingan «Kasbiy ta’lim» yo’nalishida ta’lim olayotgan bakalavrlarning «Yoshga oid fiziologiya va o’quvchilar gigiyenasi» hamda «Odam hamda hayvonlar fiziologiyasi» mutaxassisligi bo’yicha tayyorlanayotgan magistrlarning tanlov fanlari dasturlariga kiritilgan qo’shimchalar hisobga olingan holda tayyorlandi.

Shuni qayd qilish kerakki, darslikda yoshga oid fiziologiya va o’quvchilar gigiyenasiga oid ma’lumotlar talabalarga tushunarli va qulay shaklda mujassamlangan. Hozirda chop etilayotgan darslik va o’quv qo’llanmalar ekologik omillarni atrof muhitga va undagi barcha tirik jonzotlarga ko’rsatayotgan ijobiy va salbiy ta’siri hisobga olingan holda tayyorlanmoqda. Ushbu darslik ham ana shu ekologik omillarni ta’sirini hisobga olgan holda tayyorlangan va imkon darajasida yetuk mutaxassislarni maslahatlari, hamda internet ma’lumotlaridan keng foydalanilgan.

O’zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi va Toshkent Davlat pediatriya institutlari va elektron axborot ommaviy vositalarida e’lon qilingan, uzoq va yaqin xorijiy mamlakatlar olimlari tomonidan «Yosh fiziologiyasi va gigienasi» fani bo’yicha tayyorlangan dissertasiyalar va ilmiy maqolalardan jamlangan ma’lumotlarga ega bo’lganligimiz sababli, ushbu darslikni tayyorlashga qo’l urdik. Ushbu darslik «Yosh fiziologiyasi va gigienasi» deb ataladi, chunki biz unda bola tug’ilganidan, to maktabni bitirguniga qadar (balog’at yoshiga yetguncha) bo’lgan davrlarda, ular organizmida kuzatiladigan fiziologik jarayonlarga va aynan shu davrlarda talab qilinadigan sanitariya va gigiyena qoidalariga to’xtaldik.

Ma’lumki, organizmdagi to’qimalar, organlar tizimi va organlarning morfo-funksional jihatlari va ular faoliyatlarining ontogenezda shakllanishi ko’proq, laboratoriya va qishloq xo’jalik hayvonlarida tajribalar o’tkazish yo’li bilan o’rganiladi. Olingan ma’lumotlar o’quvchiga qiziqarli va tushunarli bo’lishi uchun ularni bir-biriga taqqoslash paytida organlar faoliyatning rivojlanish qonuniyatlarini roliga ham e’tibor berilgan. Ammo, yoshga oid fiziologiya jarayonlarini o’rganish davrida ko’zlangan maqsadga muvofiq, bolalarda va hayvonlarda olingan ma’lumotlardan o’z o’rnida foydalanish talab etiladi. Bundan tashqari insonlar va hayvonlar hayot faoliyati uchun talab qilinadigan gigienik qonun qoidalar ham bir – biridan farq qilishi ma’lum.

Shulardan kelib chiqib fiziologik jarayonlarning ko’rsatkichlarini yoshga, jinsga va turga bog’liq holda o’zgarish dinamikasiga ko’proq ahamiyat berilgan.

Mazkur darslik pedagogika, kasbiy ta’lim yo’nalishi bakalavrlariga mo’ljallangan bo’lib, talabalarning o’sayotgan organizmi faoliyatlari to’g’risidagi va ularga qo’yiladigan gigienik talablar haqidagi aniq tushunchalarga ega bo’ladilar deb umid qilamiz.

Yoshga oid fiziologiya va o’smirlar gigiyenasi bilan shug’ullanuvchi kasbdoshlarimiz darslikni tayyorlashda yo’l qo’yilgan kamchiliklarga qaramay uni xayrihoxlik bilan qabul qiladilar va o’zlarining qimmatli fikr va mulohazalarini bildiradilar, yo’l qo’yilgan xato va kamchiliklarni tuzatishga yordamlashadilar deb umid qilamiz.

KIRISH

Demak fiziologiya, odam va hayvonlar oganizmida kechayotgan moddalar almashinuvi va ko’plab boshqa jarayonlarni amalga oshishini, tashqi muhit shart-sharoitlarining, ya’ni ekologik omillarning o’zgarishi bilan bog’liq holda kechishini,omillar ta’sirida o’zgarishini, va ana shu omillar ta’siriga moslanishlarini kompleks holda o’rganadi. Shunday ekan, ekologiyani mutadilligini ta’minlamasdan, gigiyena va sanitariya talablariga rioya qilmasdan, atrof-muhitni sog’lomlashtirib bo’lmaydi. Bu esa mamlakatimiz kelajagi bo’lgan yangi to’g’ilgan, o’sib kelayotgan yosh avlodni mutadil o’sish- rivojlanishini, tan-sog’lig’ini ta’minlash imkoniyatini cheklab qo’yadi. Ma’lumki, gigiyena inson bilan atrof-muhitning uzviyligini ta’minlaydi. Shu ma’noda gigiyena tabiiy ijtimoiy muhit-borliqning odam organizmiga ijobiy, salbiy ta’sirini ham o’rganadi, tavsiyalar beradi.

Yosh fiziologiyasining asosiy vazifasi o’sish va rivojlanish qonuniyatlarini ochib berish, yaxlit organizm, uning organlari, tizimlari,to’qimalari va hujayralarini ishlash xususiyatlarini turli yoshga aloqador davrlarda aniqlash.

Yosh fiziologiyasi organizmning individual rivojlanish jarayonida funksiyalar evolyusiyasini kuzatib boradi, fiziologik jarayonlarni o’zaro munosabatlari va ular o’rtasida bog’lanish sabablarini aniqlaydi. Shu bilan birga yuksak darajada tuzilgan materiya, ya’ni bosh miya po’stlog’ining organlar va umuman butun organizm faoliyatida yetakchi rol o’ynashini tushunib olishga yordam beradi. O’qish jarayonida bolalar va o’smirlar gigiyenasi, umumiy gigiyena, mikrobiologiya, epidemiologiya, fiziologiya, biokimyo fanlarining tavsiyalari va yutuqlariga tayanadi.

-Bolalar va o’smirlar gigiyenasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

-Bolalar va o’smirlar sog’lig’ini saqlash. Bu masalani hal qilish biologik va ijtimoiy omillar, tashqi muhit hamda umumiy taraqqiyot qonunlarining bolalar va o’smirlar organizmiga ta’sirini aniqlash imkonini beradi. Har bir yoshga oid davrga xos kasalliklarning kelib chiqish sabablarini aniqlash yesa kasallikning oldini olish chora-tadbirlarini belgilaydi va hayotga tadbiq yetish imkoniyatini yaratadi. O’sib kelayotgan avlodning sog’liq darajasi joriy yetilgan sog’lomlashtirish gigiyena tadbirlarining natijasi o’laroq, kelgusida yana qanday qo’shimcha gigiyenik tadbirlar ko’rish kerakligini ham belgilab beradi.

-Bolalar va o’smirlar faoliyati gigiyenasi. Olib boriladigan ishlarning bu sohasida o’sib kelayotgan avlodning turli ishlar bilan shug’ullanishida (bolalar muassasalarida o’qish, jismoniy ish bajarish, jismoniy tarbiya) gigiyenik tadbirlarni qo’llash va natijalarini aniqlash ko’zda tutiladi. Bunda bolalarning sog’ligini saqlagan holda ish faoliyatini oshirish hamda charchashning oldini olish tadbirlarini ko’rish asosiy masala hisoblanadi. Bu esa o’z navbatida yasli, bog’cha va maktab yoshidagi bolalarga muvofiq keladigan kun tartibining to’g’ri tuzilishiga xizmat qiladi;

O’zbekiston mustaqillika erishganidan so’ng o’zining asosiy masalalaridan biri deb sog’lom avlodni tarbiyalashni belgilab oldi. Mamlakatimiz prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek «Sog’lom avlodni tarbiyalash - buyuk davlat poydevorini, farovon hayot asosini qo’rishdir». Shu munosabat bilan 3-dekabr 1993-yilda Vazirlar Mahkamasining 589-qarori bilan o’sib kelayotgan avlodni sog’lomlashtirish chora-tadbirlari haqidagi kompleks dastur qabul qilindi. Bu dasturning asosiy yo’nalishi quyidagilardan iborat:

1. 
   Ta’lim sohasida faoliyat yurituvchi har bir xodim, tibbiy va gigiyenik bilimlarga ega bo’lishi;
   
2. 
   Halq maorifining har bir xodimi ta’lim-tarbiyaning gigiyenik me’yorlarini bilishi va o’zlari birinchi navbatda rioya qilishlari kerak;
   
3. 
   Sog’lom turmush tarzini shakllantirishi va yosh avlodga gigiyenik tarbiya berishi;
   

-Homiladorlik va tug’ish paytida ona va bola salomatligini nazorat qilish, mustahkamlash va saqlash;

-Bir yoshgacha bo’lgan go’daklar salomatligini nazorat qilish, mustahkamlash va saqlash;

-Bir yoshdan olti yoshgacha bo’lgan davrda bolalar salomatligini mustahkamlash va tarbiyalashni to’g’ri tashkil qilish;

-Bolani sog’lom qilib tarbiyalash va ularda millatga xos bo’lgan odat va malakalarni tarkib toptirishga o’rgatish;

-Qizlarda o’zbek milliy urf-odatlariga xos va mos bo’lgan qadriyatlardan iffat, hayo, nazokat, latofat, ibo tushunchalarini tarkib toptirish, ularni bo’lajak oilaviy hayotga tayyorlash, sog’lom turmush tarzini shakllantirish;

-Yigitlarni mard, g’ururli, oilani boshqara oladigan, ota-onasiga, bolalariga mehribon bo’lish hissida tarbiyalash;

-O’zbekiston Respublikasi hukumatining onalik va bolalikni muhofaza qilish bo’yicha qaror va buyruqlarini talabalar ongiga yetkazish.

Zamonaviy bilim berish uchun avvalo murabbiy o’sib, rivojlanib kelayotgan avlodning turli davrlardagi o’zgarishlarini, tashqi muhit sharoitming bola organizmiga ta’sirining gigiyenik ahamiyatini bilib olgandagina o’quv-tarbiya jarayonini to’g’ri tashkil qila olishi mumkin.

Kelgusi avlodni jismonan sog’lom, aqliy va ruhiy jihatdan bardam, qaddi-qomati kelishgan qilib tarbiyalash uchun har qanday o’qitish shaklidagi bilim muassasalari tarbiyachi va o’qituvchilari yosh fiziologiyasi va o’smirlar gigiyenasi haqidagi fan asoslari bilimlariga ega bo’lishlari kerak.

O’qituvchi, bolalar va o’smirlarning anatomik-fiziologik xususiyatlarini o rganar , ayrim tizim va tuqimalarning (suyak-muskul, nafas olish, qon aylanishi, asab tizimi, sezgi organlari, oshqozon-ichak trakti, ichki sekresiya bezlari, ayiruv organlari) tuzilishi, xususiyatlari hamda ularning faoliyatlari va gigiyenasi bilan tanishadi. Ayniqsa, uyqu va aqliy mehnatni maqsadga muvofiq ravishda tashkil qilish, o’quv yuklamalarini bolaning yoshiga mos ravishda belgilash uchun asab tizimining o’ziga xos yosh xususiyatlarini bilishi juda muhimdir. O’sib, rivojlanib kelayotgan bolalar va o’smirlar anatomiyasi va fiziologiyasini bilmay turib, bolalar shaxsiy gigiyenasi, maktabdan tashqari ishlar gigiyenasi va o’quv tarbiyaviy ishlar gigiyenasi masalalarini ijobiy hal qilib bo’lmaydi.

Organizmdagi har bir tizimning fiziologiya va gigiyenasi aniq funksiyalarni boshqarilishini, masalan: suyak-muskul tizimining gigiyenasi - harakat tartibini, partada to’g’ri o’tirish, ishlash jarayonida gavdani to’g’ri tutish, yozayotganda qo’l barmoqlarini ishlatilishini me’yorga solish va hokazolarini talab etadi. Bu chora-tadbirlarni yo’lga qo’yish, ularga rioya qilish, o’sib rivojlanayotgan bolalarning salomatligini mustahkamlashga, uni himoya qilishga va turli kasalliklarning oldini olishga imkoniyat yaratib beradi.

Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi fani talabalarga, bo’lajak muallimlarga rivojlanayotgan organizmning organ va tizimlarining o’ziga xos yosh xususiyatlarini, uning tashqi muhit bilan o’zaro bog’liqligini, bolalarda uchraydigan turli kasalliklar va ularning oldini olish yo’llarini o’rgatishda va ma’fkuraviy hamda ma’naviy bilimga ega qilishda katta ahamiyatga ega.

Yosh fiziologiyasi va gigiyena fanining asosiy maqsadi - yosh avlodning jismonan baquvvat bo’lib, jismoniy va ma’naviy jihatdan uyg’un rivojlanishini ta’minlashdan iborat.
Yosh fiziologiyasi va gigienasi fanining boshqa fanlar bilan aloqasi
Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi fani anatomiya, gistologiya, sitologiya va boshqa barcha tibbiyot va pedagogika fanlari bilan uzviy bog’liq. Yoshga oid fiziologiya va gigiyena fani o’z faoliyati davomida umumiy gigiyena, umumiy fiziologiya, mikrobiologiya, epidemiologiya, biokimyo, bolalar klinikasi, ruhiyati, pedagogika tavsiyalari hamda yutuqlaridan foydalanadi.

Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi fani pedagogikaga oid qonun-qoidalarni bilish, unga amal qilish bolalar va o’smirlarning o’quv, mehnat va ishlab chiqarish faoliyatlarini me’yorlash bilan bog’liq bo’lgan masalalarni ham hal qilish uchun zarurdir.Oliy asab faoliyati haqidagi ta’limot esa psixologiya va pedagogikaning tibbiy ilmiy asosi hisoblanadi.

O’qituvchilar ta’lim-tarbiya ishlarini yoshga oid fiziologiya va o’smirlar gigiyenasi fani ma’lumotlariga asoslangan holda olib borishlari ham muhim ahamiyatga egadir. Pedagog bilib olishi shart bo’lgan birinchi narsa bu bola tanasining tuzilishi va hayoti, bola organizmining anatomiyasi, fiziologiyasi va uning rivojlanishidir. Bu bilimlarsiz yaxshi pedagog bo’lish, bolani va o’quvchi yoshlarni to’g’ri tarbiyalash mumkin emas. Bolaning jismoniy va aqliy ish qobiliyatlarini, uning nimalarga qodir ekanligini bilmasdan, yoshga aloqador xususiyatlarini nazar, e’tiborga olmasdan turib ta’lim tarbiya ishlarini to’g’ri yo’lga qo’yish mumkin emas.

Bolalar va o’smirlar muassasalari qurilishini loyihalashtirish, obodonlashtirish, jihozlash masalalarini to’g’ri hal etganda texnikaga oid fanlar ham katta ahamiyat kasb yetadi. Binolarning tashqi va ichki bezaklarini tanlash, xonalarning joylashuvini to’g’ri tashkil etish, ulardagi havo almashinuvi, harorat va yorug’lik yetarli darajada bo’lishini ta’minlashda bolalar va o’smirlar gigiyenasi bo’yicha mutaxassislar fikrlari va maslahatlariga, muassasalar qo’rilishini loyihalashtiruvchi muhandislar ham amal qilishlari zarur.
Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi fanining tekshirish usullari
Bolaning tug’ilishidan boshlab to voyaga yetguniga qadar uning organlari, organlar tizimlari ,to’qimalari va hujayralari funksiyalarini to’rli biologik va fiziologik usullar yordamidi o’rganib, muhim xususiyatlari qayd qilinib olingan ma’lumotlar to’planadi va ular taxlil qilinadi:

1.Laboratoriya tedqiqot usullari. Bu usul yordamida organizmning

a) Inyeksiya usuli - ichki kovak a’zolarga, qon tomirlarga turli xil kimyoviy bo’yoqlar yuborib o’rganiladi.

b)Rentgen nuri yordamida o’rganish usuli - bu usul organizmni to’lig’icha o’rganish imkonini beradi.

v) Auskultasiya usuli -maxsus eshituv asboblari yordamida zarur bo’lgan organizm a’zolari (yurak va o’pka)ning ishlab turgan paytda fonendoskop yoki stateskop yordamida eshitib ko’riladi.

2.Antroponometrik usul: bu usulning bir nechta turlari mavjud bo’lib,

bular quyidagilardir:

a) somatometrik - bola bo’yining (o’tirgan va turgan holda) uzunligi, vazni, ko’krak qafasining kengligini

b) fiziometrik - funksional ko’rsatkichlardan o’pkaningg tiriklik sig’imi, qo’l va oyoq mushaklarining kuchi, ko’zning ko’rish o’tkirligi, ko’rish maydoni

v) somatoskopik - qad-qomatning tuzilishi (umurtqa pog’onasining shakli, ko’krak qafasi, oyoq mushaklarining rivojlanishi, teri ostidagi yog’ qatlamining miqdori va hokazo), jinsiy rivojlanish alomatlari aniqlanadi. O’tkaziladigan antropometrik tekshiruvlar bolalarning yoshiga qarab har xil tuzilishi mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy rivojlanishini aniqlashda qo’shimcha harakat faoliyati, hamda tilning rivojlanishiga ahamiyat beriladi. Antropometrik tekshiruvlar kunning birinchi yarmida, asboblar yordamida yorug’ xonalarda, qulay mikroiqlim sharoitida o’tkazilishi kerak.

O’tkir tajribalarda odatda hayvon xushsizlantiriladi yoki qimirlay olmaydigan holatga keltirilib, hyech qanday hayvon hayotini saqlab qolish qoidalariga rioya qilinmagan holda operasiya qilinadi (tiriklayin yorib ko’riladi) va tajriba oxirida esa hayvon so’yiladi. O’tkir tajribalarda hayvonning o’rganilayotgan organi, unga kelayotgan nerv tolalari va qon tomirlari ochiladi.

Bir qator o’tkir tajribalarda, a’zolar maxsus usullar yordamida to’qimalar hayot faoliyati, normal moddalar almashinuvini saqlash yo’li bilan ajratib olinadi. Masalan, ulardan o’tuvchi qon tomirlari orqali kislorod bilan boyitilgan qon, yoki uni o’rnini almashtiruvchi eritmalar o’tkaziladi (perfuziya usuli), bundan tashqari alohida organlarda esa (nerv, muskul va boshq.) ularning hujayralarini o’sha eritmalarga joylashtirish yo’li bilan o’rganiladi.

O’tkir tajribalarning kamchiligi shundan iboratki, ular hayvonning to’qimalari, qon tomirlari va nerv tolalarini qoplab turuvchi po’stloqlar jarohatlanganidan keyinoq notabiiy sharoitlarda bajariladi.

Surunkali tajribalarda esa hayvonlar avvaldan sterillangan sharoitda operasiya qilinadi va hayvon to’lig’icha sog’ayganidan keyin ularda uzoq yillar davomida mo’tadil hayot sharoitida tajribalar o’tkazish mumkin. Lekin, surunkali tajribalar davomida operasiya asoratlari, masalan qo’shni organlarni (katta qorinni) siljishi kuzatilishi mumkin, bu esa o’rganiladigan organ funksiyasini qisman bo’lsada buzadi. Hozirda, odamlar va hayvonlar organizmidagi muhim funksiyalarni yer yuzida va hatto kosmosda ham uzoq masofadan turib, radio uzatgich va o’xshash tizimlar yordamida organizmni hayot faoliyatiga hyech qanaqa zarar yetkazmasdan televizion kuzatishlar olib borish va qayd qilish mumkin.

Odamlar va hayvonlarning bosh miya, yurak, qon tomirlari, nafas organlari, skelet muskullari va boshqa a’zolari funksiyasining sog’lom hayot sharoitiga salbiy ta’sir ko’rsatmasdan tashqi yuzaga mahkamlangan yoki ichki organlarga kiritilgan (radiopilyuli) radiouzatgichlar yordamida tadqiqot ishlarini olib borish mumkin.

Elektron asboblar va kompyuterlardan foydalanish esa eksperimentni bajarishni jiddiy darajada yengillashtirish bilan birga uning davomiyligini qisqartiradi.

Hozirgi zamon fiziologiyasida funksiyalarni o’rganishda organlarni modellash ham keng qo’llanilmoqda. Modellar fizik apparatlar holida bo’lib, matematik gipoteza yoki nazariyalar asosida yasaladi va tadqiqotchini fikricha fiziologik jarayonni imitasiya qiladi yoki funksiya tabiiy sharoitda bajariladi.

Fizik modellardan foydalanish yoki modellar fiziologik gipoteza va nazariyalarni to’g’riligini organizmdan tashqarida tekshirib ko’rish imkonini beradi va o’rganiladigan jarayon va funksiyalarni bajarilishi bo’yicha tabiat qonunlariga qanchalik to’g’ri kelishi haqida yangi yechimlarni topishda ya’ni yangi fiziologik qonunlarni ochish uchun katta ahamiyatga ega. Masalan, asab tizimi, asab hujayralari, sezgi organlari skelet muskullari faoliyatining sun’iy elektron modellari yaratildi.

Modellashtirish muhim amaliy ahamiyatga ega, qaysiki kibernetik mashinkalardan aqliy va jismoniy mehnat qurollari sifatida foydalanilmoqda, tibbiyotda esa ayrim organlarni vaqtinchalik almashtiradi. Masalan, hisoblash mashinkalari, matnlarni bir tildan ikkinchi tilga o’girish, harakat reaksiyalarining yuzaga kelish va davomiylik tezliklarini aniqlash, qonning kislorod bilan to’yinishi, eritrositlar miqdorini aniqlash, yurak-o’pka apparati, sun’iy buyraklar faoliyatini bajarmoљda.

Ammo, shuni qayd qilish kerakki, organlarning kibernetik elektron modellari ularning funksiyasini jiddiy ravishda osonlashtiradi. Ularning asosiy farqi shundan iboratkim, qaysiki modellarda elektron jarayonlar harakatlansa, organizmda esa murakkab fiziologik va bioximik jarayonlar bajariladi. Fiziologiyada, odam organizmi funksiyalarini o’rganish uchun uzoq vaqtlardan buyon, aynan shu funksiyasi dastlab hayvonlarda o’rganiladi, qaysiki hayvonlar organizmi odam organizmining ancha qulay modeli hisoblanadi. Izolyasiya qilingan organlar, to’qimalar va hujayralar faoliyatlarini o’rganish bo’yicha tajribalarni ham modellashtirish deb hisoblash mumkin. Hayvonlar organizmini funksional qonuniyatlarini o’rganish natijalari faqatgina odamlar organizmi funksiyalarini fiziologik mexanizmlarini ochish uchun foydalanilmasdan balki hozirgi zamon texnikasida (bionika) foydalaniladigan yangi kibernetik mashinalar yaratish uchun ham foydalanilmoљda.

Hozirgi zamon elektronika, kibernetika, avtomatika yutuqlariga asoslangan tabiiy sharoitda fiziologik jarayonlarni chuqur va to’lig’icha o’rganish, ilgaridan tadqiqotchiga imkoni bo’lmagan yangi fiziologik qonuniyatlarni ochish va hatto uzoq vaqt ishlamagan organni almashtirish imkonini beradi.

Demak, fiziologiya hayot hodisalarini mazmunini tushuntirishda, tirik organizmning fizika va kimyosini o’rganishda, hayotiy jarayonlarni boshqarilish tadbirlarini ishlab chiqishda, aynan moddalar almashinuvi, irsiyat va organizmni maqsadli o’zgarishini ta’minlashda ishtirok yetadi.

Fiziologiyaning qonunlari faqatgina nazariy ahamiyatga ega bo’lmay, balki xalq xo’jaligining ko’pgina jabhalarida amaliy ahamiyatga ham egadir.

Gippokrat (miloddan avvalgi 460-375 yillarda) tashqi muhit omillari (iqlim, tuproq, suv)ni insonlarning jismoniy va ruhiy shakllanishiga ta’siri to’g’risida fikr yuritgan. U odamning xulq-atvori, his-tuyg’usi turlicha bo’lishini o’rganib, temperament (mijoz) haqida asar yozgan va odamlarni to’rt xil mijozga bo’lgan.

Galen (miloddan avvalgi 134-211) maymunlarda tajribalar o’tkazib anatomiya va fiziologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo’shgan.

Markaziy Osiyo xalqlarining tibbiyotga oid yozilgan ma’lumotlari IX-X asrlarga (bizning eramizgacha) tegishli. Bunday ma’lumotlar Eron va Markaziy Osiyo xalqlarining ilohiy kitobi bo’lgan «Avesto»da hamda loydan yasalgan jadvalda o’z ifodasini topgan. Avesto markaziy Osiyo xalqlari tibbiyotiga oid yozilgan birinchi tibbiy asar bo’lib hisoblanadi. O’rta asrlar davomida sharq mamlakatlarida, shu jumladan Markaziy Osiyo mamlakatlarida ilm va fan juda rivojlandi. Shu davrda jahonga tanilgan ko’pgina olimlar yashab ijod qilganlar. Ulardan biri Abn Bakr ibn Axaviy Buxoriy o’zining «Hidoyat» (tibbiyotni o’rganuvchilarga qo’llanma) kitobida kattalar va bolalarda uchraydigan ko’pgina kasalliklar va ularni davolashda qo’llanilaniladigan dorilar haqida ma’lumotlar bergan.

Abu Nosir Muhammad Al-Forobiy (873-yil da Sirdaryo bo’yida tug’ilgan) tibbiyotga ko’plab yangiliklar kiritgan, uning asab jarayonlarini sezuvchi va harakatlanuvchi nervlar boshqaradi degan taxmini kelgusida jahon fiziologlari tomonidan tan olindi.

Ismoil Jurjoniy (1080-1141) mohir tabib sifatida tanilgan. Uning kasallikni aniqlash usullari, «Tibbiyot usullari» deb ataluvchi kitobi orqali ma’lum va mashhur bo’lgan. U odam sog’lig’ini saqlash uchun, unga zararli ta’sir etuvchi barcha narsalarni yo’qotish lozim deb yozadi

Abu Bakr ar-Roziy (865-925) «Organlar funksiyalari» nomli kitobida odam tanasidagi barcha organlarni funksiyalarini bayon etadi. Uning fikricha, odamning kasallanishiga asosiy sabab tashqi-muhit, uning turlicha sharoitlari, yil fasllarining o’zgarishi, sabab bo’ladi, Ar-Roziy birinchilardan bo’lib bemorga tashhis qo’yishni taklif etdi. U birinchi bo’lib chechakni oldini olish uchun odamlarni emlash kerakligini va uni qanday ijro etish yo’llarini to’liq ko’rsatib bergan.

Jahonda tibbiy ilmiy tafakkurini rivojlanishiga ulkan hissa qo’shgan buyuk alloma Abu Ali ibn Sino (980-1037) juda katta ilmiy meros qoldirgan. U o’zidan oldin o’tgan Sharq mutafakkirlarining asarlarini chuqur o’rganish bilan birga, qadimgi yunon tibbiy-ilmiy va falsafiy merosini, xususan, Aristotel, Evklit, Ptolomey, Galen, Gippokrat kabilarning asarlarini qo’nt bilan o’rgandi. Ibn Sinoning Tib qonunlari kitobi beshta katta kitobdan iborat bo’lib, 1556- va keyingi yillarda ingliz, rus va o’zbek tillarida qayta nashr etilgan. Bu kitoblarda odam organizmining anatomiyasi, fiziologiyasi va gigiyenasi kabi tibbiyotring nazariy asoslarini hamda ichki kasalliklar, jarrohlik, dorishunoslik yuqumli kasalliklarga taalluqli bilimlar bayon etilgan. Bu kitoblar asrlar davomida butun jahon shifokorlari uchun dasturiy amal bo’lib xizmat qilish bilan birga, ulardagi ko’pgina ma’lumotlar hozirda ham o’z ahamiyatini yo’qotganicha yo’q.. Shu bois u 36 marta qayta nashr qilingan.

XIX asrning o’rtalarida yosh fiziologiyasi jadal rivojlana boshladi shakllana boshladi. XX asrga kelib «Yosh fiziolgiyasi va gigiyenasi» mustaqil fan sifatida tarkib topishida rus olimlaridan A.A. Leontev, A.R. Luriya, I.N. Marinova, A.A. Markosyan, M.V. Antropova, A.S.Xripkovalarning xizmatlari katta.

1976-yilda A.A.Leontevning «Bolalar organizmining anatomiyasi va fiziologiyasi» nomli kitobi bosilib chiqdi. 1968-yili A.Markosyanning «Bolalar va o’smirlarning morfologik va fiziologik xususiyatlari» A.G. Xripkovaning 1975-yilda «Yosh fiziologiyasi», 1978-yilda esa «Bolalar anatomiyasi, fiziologiyasi va gigiyenasi» nomli kitoblari chop etildi.

Erisman (1842-1915) ko’plab o’quv qo’llanmalarini yaratdi, barcha gigiyenik talablarga javob bera oladigan sinf xonalarining modeli, o’quvchilarning bo’yiga mos jihozlarning turlarini, o’quvchilarni partada to’g’ri o’tirish yo’llarini ishlab chiqdi.N.R.Gundobin sog’lom o’sib kelayotgan avlodni tarbiyalashda gigiyena muhim rol o’ynaydi deb o’qitgan va uni pediatriyaning ajralmas bir qismi deb hisoblagan. U yoshlik davrlari tizimini tuzgan. V.M. Bonch-Bruyevich, I.A. Semashko, V.I. Molchanov, P.N. Speranskiylar bolalar va o’smirlar gigiyenasi sohasiga katta hissa qo’shganlar.

Bolalar va o’smirlar gigiyenasi sohasida ko’pgina ilmiy tadqiqot ishlarini olib organ olimlardan M.Ismoilovning ishlari diqqatga sazovordir, u kishi bolalar va o’smirlar gigiyenasi sohasida juda ko’p ilmiy izlanishlarining natijasi sifatida «O’quvchilar gigiyenasi» nomli darslik va bir qator risolalar tayoyrlagan muallifdir.

Hozirgi vaqtda yosh fiziologiyasi va gigiyensi oldida turgan vazifalar murakkablashib bormoqda. Tibbiyot va pedagogika oliy o’quv yurtlari, ilmiy tadqiqot institutlarining malakali va nufuzli mutaxassislari, maxsus kafedralari tomonidan o’rganilib, yosh fiziologiyasi va gigiyenasiga tegishli me’yorlar, amaliy ko’rsatmalar, tavsiyanomalar ishlab chiqilib, hayotga tadbiq etilmoqda.
Organizmning bir butunligi-yaxlitligi.

Organizm – bu yaxlit, barcha hujayralar, to’qimalar, a’zolar va a’zolar tizimining tuzilishi va funksiyalari jihatidan o’zaro bog’langan. har qanday hujayra, to’qima va a’zolar tizimlari funksiyasi moddalar almashinuvining o’zgarishi bilan o’zgaradi va bu o’zgarish o’z navbatida boshqa hujayralar, to’qimalar va a’zolar tizimida moddalar almashinuvi o’zgarishini chaqiradi. Shu sababli organizmdan ajratilgan hujayralar, to’qimalar va organlarning funksiyasi hamda moddalar almashinuvi, organizmda kechayotgan jarayonlardan farq qiladi. Shunday ekan, organizmning izolyasiya qilingan qismlaridan olingan ma’lumotlarni – qonuniyatlarini to’g’ridan-to’g’ri butun organizmga o’tkazish haљida so’z yuritish mumkin emas.

Masalan, butun organizmga xos bo’lgan, yangi organizmlarni hosil bo’lishiga olib keluvchi ko’payish, xulq-atvor va fikrlash kabi funksiyalar izolyasiya qilingan qismlar uchun xos bo’lmagan funksiyalardir.

Mahsulotlar iste’molisiz organizm va organlar faoliyati mumkin emas.

Moddalar almashinuvi hayot sharoiti, organlar funksiyasi va organizm xulq-atvoriga jiddiy ravishda bog’liqdir. Bu esa organizmni faoliyati va tuzilishini, shaklini va uning organlari butunligini aniqlaydi. Organizmni funksiyasi va tuzilishi chambarchas bog’liqdir va ular bir-birini o’zaro ta’min yetadi. Lekin, funksiyalarning birligi va shakllarida, funksiya yo’naltiruvchi-boshlovchi rolni o’ynaydi, qaysiki to’g’ridan-to’g’ri moddalar almashinuvi bilan aniqlanadi. Organizmning funksiyalari va shakli-uning tarixiy va xususiy rivojlanishi natijasidir. Organizmning, organlarning fuknsiyasi nisbatan juda tez o’zgaradi, uning tuzilishi esa aksincha jiddiy darajada sekin o’zgaradi.

Ayrim organlar va tizimlarning funksional fiziologiyasi. Turli organlardagi moddalar almashinuvi o’xshashlik tomonlaridan tashqari, ularning funksiyalarini xarakterli xususiyatlarini aniqlovchi jiddiy farqlari ham mavjud. Bundan tashqari organlarni tashkil qiluvchi turli to’qimalarning moddalar almashinuvida ham jiddiy farqlar mavjud.

Har bir organ ma’lum funksiyani bajaradi. Lekin organlarning mustaqilligi nisbiy, chunki u organlar tizimiga kiradi va uning faoliyati organizm tomonidan to’lig’icha boshqariladi. Organlar butun hayot davomida faoliyat ko’rsatuvchi doimiy va xususiy rivojlanishni ma’lum bosqichida hosil bo’lib, so’ngra ma’lum muddatdan keyin yo’qolib ketuvchi – vaqtinchalik organlarga farqlanadi. Organlar ma’lum funksiyalarni bajaruvchi tizimlarga birikishadi, masalan, asab, yurak-tomirlar, nafas, ovqat hazmi ajratuvchi va hakazo.

Hayvonlar organizmining tarixiy rivojlanish jarayonida, asab tizimi boshlovchi ahamiyatni kasb etdi, ya’ni bu tizim barcha tizimlar faoliyatini birlashtiradi va atrof dunyodagi organizmni xulq-atvorini, uning tashqi muhit ta’siriga qarshi kurashishini ta’minlab beradi.

Organizmni yaxlitligi va uning hayot sharoitlarini ta’minlanishi jarayonlarida bir necha organlar tizimining faoliyati tanlashib qo’shilishadi. Bunday vaqtinchalik organlar tizimining birikishi – funksional birikish deb ataladi. Masalan, xulq-atvor aktlarida asab tizimi, harakat apparatlari, yurak-tomirlar va nafas tizimlari funksiyalari birikishadi. Funksional tizimlar organlar tizimidan organizmning uning talab darajasiga qarab o’zgaruvchan turli-tuman funksiyalarni bajarilishida ishtirok etishi bilan farq qiladi.

Organizmning organlari va funksional tizimlari uning tinimsiz o’zgaruvchan atrof muhitdagi hayotini rivojlanishini ta’minlashda yagona funksiyani bajaruvchi yaxlit jonzot bu organizmdir. Bu funksiya tashqi sharoitni jiddiy o’zgarishiga qaramasdan, asosan asab tizimi ta’sirida ma’lum chegarada o’zgaruvchan, nisbatan doimiy o’rtacha darajaga qaytuvchi barcha organlar, organlar va funksional tizimlarning nisbatan mustaqil faoliyatidir. Organizm, ichki organlar funksiyalarini nisbatan dinamik doimiyligini va ichki muhitni tashkil qiluvchi suyuqliklarni biokimyoviy tarkibini bir xilda saqlashni ta’minlab turadi, va bu gomeostaz deb ataladi. (K.Bernar, U.Kennon).