Biologik va ijtimoiy jarayonlarning birligi

Biologik va ijtimoiy jarayonlarning birligi. Odam mehnat asosida shakllandi va uning yashashi uchun birinchi bosh mezon- sharoitdir. Odamlar boshqa barcha tirik mavjudotlar ichida turli-tuman juda nozik harakatlarni bajarish qobiliyati ega ekaligi bilan farq qiladi. Bu qobiliyat esa mehnat jarayonida rivojlanadi va takomillashadi.

Odam o’zining yashashi uchun xom-ashyo vositalarini yaratishi, o’zining talablarini qondirish maqsadida, tabiat ehsonlaridan unumli foydalanishi uchun tabiatni qayta shakllantiradi (o’simliklarning yangi navlari, hayvonlarni yangi zotlarini yaratdilar, foydali qazilmalarni izlab topdilar va hokazo).

Odamlar sezgi organlari, asab tizimi va skelet muskullari ishtirokida tabiatga ta’sir ko’rsatib, o’zining tabiatini, o’z organizmining tuzilish va funksiyasini, ayniqsa sezgi organlari, asab tizimi va skelet muskullari faoliyatini ham o’zgartiradi.

Hayvonlardan odamlarga o’tishda biz faqatgina odamlarga xos bo’lgan yangi qonuniyatlarga duch kelamiz. Odamni faqatgina hayvon deb qarash mumkin emas, chunki gavda tuzilishi uning organizmining funksiyasi, uning axloqi va fikrlashi, jamoaviy mehnat qilish jarayonlaridagi faoliyati jamiyatning tarixiy rivojlanishi bilan ta’minlangan.

Nervli va gumoralli boshqaruvchi mexanizmlar

Suyuqliklar bilan bog’lanish quyidagi xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Birinchidan gavdadagi qon yoki boshqa suyuqliklarga tushuvchi kimyoviy moddalarning harakatlanishida aniq manzilgoh yo’q; uning ta’siri ma’lum joy uchun chegaralanmagan, shu sababli bu kimyoviy modda barcha organ va to’qimalarga ta’sir ko’rsatishi mumkin. ikkinchidan, kimyoviy moddalar nisbatan sekin tarqaladi. Nihoyat uchinchidan u juda kam miqdorda ta’sir ko’rsatadi va odatda tez parchalanadi yoki organizmdan chiqariladi. Gumoral bog’liqlik hayvonot dunyosi va o’simliklar dunyosi uchun umumiydir.

Oliy darajada rivojlangan hayvonlar organizmidagi gumoral boshqarilishni ham asab tizimi boshqarib turadi. Asab boshqarilish gumoral boshqarilishdan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi, birinchidan aniq organga yoki hatto hujayralar guruhiga aniq yo’nalgan bo’ladi, ikkinchidan, asab tizimi orqali bog’lanish solishtirib bo’lmaydigan katta tezlikda, kimyoviy moddalar tarqalish tezligidan yuz martagacha yuqori tezlikda bajariladi. Yuqori darajada rivojlangan mavjudotlardagi gumoral bog’liqlikdan asabli bog’liqlikka o’tishi, gavda hujayralari orasidagi gumoral bog’liqlik yo’qotildi va u nerv bog’liqlik bilan almashtirildi degani emas, balki gumoral bog’liqliklar asab bilan nazorat qilinishi va nerv-gumoral o’zaro birgalikda ta’sir ko’rsatuvchi bog’liqlik yuzaga kelganligidir. Organlarni hujayralari bilan yoki boshqa nerv hujayralari bilan tutashuvchi uchlaridan bog’lanishni ta’minlovchi maxsus moddalar (mediatorlar,elektrolitlar)ni ajralishi aniqlangan va bu mediatorlar gavda suyuqliklariga tushib to’g’ridan-to’g’ri asab tizimiga va ixtisoslashgan nerv uchlariga ta’sir ko’rsatadi.

Asab tizimining asosiy funksiyasi bo’lib yaxlit holdagi organizmning uni o’rab turuvchi tashqi muhit bilan o’zaro aloqasini boshqarish va alohida organ faoliyatini hamda organlar orasidagi bog’lanishni boshqarish hisoblanadi.

Asab tizimi barcha organlar faoliyatini faqatgina qo’zg’alish to’lqinlari yoki nerv impulslari bilan tezlashtirmay yoki tormozlamay balki qon, limfa, orqa miya va to’qimalararo suyuqliklarga tushuvchi mediator, garmonlar va metabolitlar yoki moddalar almashinuvi mahsulotlari yordamida organizmdagi barcha hayotiy jarayonlarni nazorat qiladi. Bu kimyoviy moddalar organlarga va asab tizimiga ta’sir ko’rsatadi. Shunday ekan, tabiiy sharoitda organlar faoliyatini faqatgina nervli boshqarilishi yo’q va aksincha nerv-gumoral boshqarilishi mavjud.

Asab tizimining qo’zg’alishi biokimyoviy tabiatga ega. Asab tizimi bo’ylab, moddalar almashinuvi o’zgarishining to’lqinsimon tarqalishi kuzatiladi, tarqalish paytida ionlar membranalar orqali tanlab o’tkaziladi, natijada nisbatan tinchlik va qo’zg’algan holatdagi qismlar orasida potensiallar farqi (ayrmasi) hosil bo’ladi va elektr toki yuzaga keladi. Bu toklar biotoklar yoki biopotensiallar deb yuritiladi va asab tizimi bo’ylab tarqaladi va uning navbatdagi maydonlarida qo’zg’alish chaqiradi.

Neyronlar tanasining o’lchami 4-130 m., bitta neyron tanasidagi sinapslar soni 100 va undan ham ko’p, dendritlarda esa ularning soni ko’p ming. Neyronning tanasida bitta yoki bir necha akson (uzun o’simtalar)va ko’plab tarmoqlanib ketuvchi kalta o’simtalar – dendritlar mavjud. Voyaga yetgan odamda aksonning uzunligi 1-1,5 m.gacha yetadi, uning yo’g’onligi esa 0,025 mm.kam. Neyronlar neyrogliya hujayralarining biriktiruvchi to’qimalari bilan xuddi qin (futlyar) singari, aksonni o’rab ushlab turadi. Ayrim aksonlarni neyrogliya hujayralari tagida Shvann hujayralari joylashgan, ularda milen saqlanib, uning laxmli po’stlog’ining tashkiliy qismlarini hosil qiladi. Har bir Shvann hujayra laxmli po’stloqda Ranve kesmalar hosil qiladi va qo’shni Shvann hujayrasida aksonlardan tashqari laxmsiz aksonlar ham mavjud. Neyronning tanasi uning o’simtalaridagi moddalar almashinuvini ta’minlaydi,ya’ni moddalar almashinuvi tufayli biotoklar yordamida sinapslarga nerv impulslari o’tkaziladi. Sinapslardan qo’zg’alish navbatdagi neyronga mediatorlar yordamida o’tkaziladi. Tana yuzasida va ichki organlarda aksonlar reseptorlar ya’ni ta’sirotchilar ta’sirini qabul qiluvchi maxsus hosilalar bilan tutashgan bo’ladi. Ta’sirlash natijasida yuzaga kelgan nerv impulslari markazga intiluvchi aksonlar yoki afferent neyronlar bilan markaziy tizimga, asab tizimidan markazdan qochuvchi aksonlar yoki efferent neyronlar orqali nerv impulslari, ishchi organga tushadi.

U yoki bu fiziologik tizimlarni tuzilishi yoki faoliyatidagi yoshga oid xususiyatlarning mavjudligi yoshlik davrining ayrim bosqichlaridagi bola organizmining to‘la qimmatli yoki qimmatli emasligi haqidagi, bashorat yoki aniq ma’lumot bo‘lib hisoblanmaydi. Aynan shu xildagi kompleks xususiyatlargina u yoki bu yoshni tavsiflab beradi.

Rivojlanish deganda, tom ma’noda odam organizmida kuzatiladigan, uning barcha tizimlarining tashkillanish darajalarini murakkablashishini oshishini chaqiruvchi miqdoriy va sifatiy o‘zgarish jarayonlari tushuniladi. Rivojlanish o‘z ichiga uchta asosiy omilni qamrab oladi; o‘sish organ va to‘qimalarning tabaqalanishi, shakllanish (organizmga xos va monand bo‘lgan shaklni olishi). Ushbu omillar bir-biri bilan uzviy bog‘ liq va bir-birini to‘ldirib turadi.

Bola organizmining voyaga yetgan organizmidan farq qiluvchi rivojlanish jarayonining asosiy fiziologik xususiyatlaridan biri organizm vaznining tinimsiz ortishi va uning hujayralari sonini yoki ularning o‘lchamlarini o‘zgarishi bilan birgalikda kechuvchi miqdoriy jarayon ya’ni o‘sish hisoblanadi.

O‘sish jarayonida hujayralar soni, gavda vaznini va antropometrik ko‘rsatkichlari ortadi. Suyaklar, o‘pka kabi ayrim organlarda o‘sish asosan hujayralar sonini ortishi hisobiga ko‘payishi, boshqa organlarda (muskullar, asab to‘qimalarda) hujayralarning o‘lchamlarini ortishi jarayoni ustunlik qiladi. O‘sish jarayoniga bunday aniqlik berilishi yog‘ larni o‘tirishi yoki suvning ushlab qolinishi bilan ta’minlanuvchi gavda vazni va o‘lchamlarini o‘zgarishlarini hisobga olmaydi. Organizmni o‘sishini ko‘rsatuvchi aniq ko‘rsatkich – bu undagi oqsillarning umumiy miqdorini oshishi va suyaklar o‘lchamlarning kattalashishidir.

Bolalarning o‘sish va rivojlanish qonuniyatlari: rivojlanishning turli bosqichlarida gavda proporsiyasi. Bolalar o‘sish va rivojlanishining muhim qonuniyatlariga, o‘sish va rivojlanishning bir tekisda kechmasligini va tinimsizliklarini, hayotiy muhim funksional tizimlar va akselerasiyani ya’ni ularni yetilishidan oldin yuzaga keluvchi hodisalar – geteroxroniyalarni kiritish mumkin.

I.A.Arshavskiy faqatgina turli yosh davrlarida organizmning fiziologik funksiyalarni spesifik xususiyatlarini emas, balki shaxsiy rivojlanish qonuniyatlarini ham tushunish imkonini beruvchi asosiy omil sifatida «skelet muskullarining energetik qoidasini» shakllantirdi. Uning ma’lumotlariga ko‘ra, turli yosh davrlaridagi energetik jarayonlarning xususiyatlari, hamda nafas va yurak tomirlar tizimining faoliyatining o‘zgarishi va qayta shakllanishi ontogenez jarayonida yuqoridagi organlarga mos bo‘lgan skelet muskullarining rivojlanishiga bog‘ liq bo‘ladi.

A.A.Markosyan shaxsiy rivojlanishining umumiy qonunlariga biologik tizimlar ishonchliligini ham qo‘shishni taklif etdi.

Biologik tizimlarning ishonchliligi deganda, organizmdagi jarayonlarning boshqarilish darajasining, qaysini imkoniyatdagi zahiralardan favqulodda foydalanish natijasida yuqoridagi jarayonlarning (optimal) maqbul holatda kechishi ta’minlanishi va o‘zaro almashinuvi natijasida yangi sharoitga moslashishini ta’minlovchi va juda tez ilgarigi holatga qaytish darajasi tushuniladi.

Ushbu konsepsiyaga asosan zigota hosil bo‘lganidan boshlab toki uning tabiiy o‘limi bilan tamomlanadigan rivojlanish yo‘li hayotiy imkoniyatlar zahirasi mavjud bo‘lgandagina amalga oshadi. Ushbu imkoniyatlar zahirasi tashqi muhitni o‘zgaruvchan sharoitlarida hayotiy jarayonlarni rivojlanishini va maqbul holatda kechishini ta’minlaydi. Bir necha misollar keltiramiz. Bir odamni qonida mavjud bo‘lgan trombin (qon ivishida ishtirok etuvchi ferment) 500 odamni qonini ivitish uchun yetarli. Uyqu arteriyasining devori 20x10⁵ Pa.ga teng bo‘lgan bosimga chidaydi, lekin qon tomirlar tizimining ushbu qismidagi bosim ayrim vaqtlardagina yuqoridagi bosimni 1/3 qisminigina tashkil etadi. (10⁵ Pa). Son suyagi 1500 kg og‘irlikdagi yukni cho‘zilishiga chidaydi.

P.K.Anoxin geteroxroniya haqidagi ta’limotni (funksional tizimlarning notekis yetilishi) ilgari surdi va undan sistemogenez haqidagi ta’limotni kelib chiqishini tushuntirib berdi. Uning ko‘rsatishicha funksional tizimlar deganda turli lokalizasiyalangan tuzilmalarni keng ko‘lamdagi funksional jihatdan qo‘shilishi natijasida aynan shu paytda olinadigan oxirgi moslashish samarasi (masalan, nafas olish funksional tizimi, tananing bo‘shliqdagi harakatini ta’minlovchi funksional tizim va h.z.) tushuniladi.

Funksional tizim, tuzilish jihatidan juda murakkab va o‘z ichiga afferentli sintez, qaror qabul qilish, o‘z-o‘zidan harakat qilish va uning natijasi, effektor organlardan qayta afferentasiya va nihoyat akseptorli ta’sir, kutilgan natija bilan olingan samaralarni qiyoslashlarni qamrab oladi.

Afferentli tahlil, o‘z ichiga asab tizimiga tushadigan turli turdagi tahlil qilingan axborotlarni, tahlil qilinganlarni qayta ishlashni oladi. Tushayotgan axborotlarni tahlil va umumlashtirish natijalari avvalgi tajribalar bilan solishtiriladi.

Akseptordagi harakat bo‘lg‘ usi harakat modeli sifatida shakllanadi, bo‘lg‘ usi natijalarni oldindan aniqlash yuz beradi va aniq natija bilan ilgari shakllangan model solishtiriladi.

Funksional tizimlar notekis yetiladilar, entogenetik rivojlanishning turli davrlarida organizmning moslashishini ta’minlab bosqichma-bosqich qo‘shilib, almashinib turadi.

Tuzilmalar birgalikda tug‘ ilish oldidan hayotiy muhim vazifalarni bajaruvchi funksional tizimlarni tashkil qilib, ular hosil bo‘ladi va tanlanib hamda tezlashgan holda yetiladilar. Masalan, og‘ izning aylana muskuli yuzning boshqa muskullari innervasiya qilinishidan oldinroq, tezlashgan holda innervasiya qilinadi. Og‘ izning aylana muskullaridan tashqari boshqa muskullar va emish aktinii bajarilishini ta’minlovchi markaziy asab tizimining boshqa tuzilmalari ham tezlashgan rivojlanishga uchraydi. Qo‘lning barcha nervlari orasida eng avval ushlash refleksida ishtirok etuvchi muskullarni qisqarishini barmoqlarni bukilishini ta’minlovchi nervlar bunday to‘la qiymatli funksional tizimlarni tashkil qiluvchi morfologik hosilalar ya’ni yangi tug‘ ilgan bolalarni yashashini ta’minlovchi morfologik tanlanib va tezlashib rivojlanishi sistemogenez deb ataladi.

Sistemogenez rivojlanishning umumiy qonuniyati bo‘lib, aynan embrional rivojlanish bosqichida yaqqol namoyon bo‘ladi. Lekin funksional tizimlarning geteroxronli yetilishi va bosqichma-bosqich qo‘shilishi hamda almashinishi shaxsiy rivojlanishning boshqa bosqichlari uchun ham xarakterlidir.

1-rasm.Odam tanasining yoshga oid o‘sish dinamikasi

Odamning hayoti – bu rivojlanishning uzluksiz jarayonidir. Dastlabki qadam va harakat funksiyalarining kelgusi rivojlanishi, bolaning boshlab gapirgan so‘zi va nutq funksiyasining rivojlanishi, bolaning ovqat hazmi va o‘smirlik davrida jinsiy yetilish, markaziy asab tizimining tinimsiz rivojlanishi, reflektor faoliyatning murakkablashuvi, bularning hammasi organizmning uzluksiz o‘zgarishidan keltirilgan ayrim misollardir.

Bola organizmining o‘sish jarayoniga taalluqli xususiyatlardan bo‘lib uning notekisligi yoki geteroxronizm va to‘lqinsimonligi hisoblanadi. O‘sishning tezlashgan davrlari uning biroz sekinlashishi bilan almashadi. Bola organizmining o‘sish dinamikasini grafik kuzatishlarda bu qonuniyat juda yaqqol namoyon bo‘ladi.

Bola o‘sishini ancha jadallashgan davri hayotining birinchi yilida va jinsiy yetilish davrida, ya’ni 11-15 yoshlik bo‘lgan paytlarga to‘g‘ ri keladi. Endi tug‘ ilgan bolaning bo‘yi 50 sm bo‘lgan bo‘lsa, bir yoshning oxiriga kelib 75-80 sm.ga yetadi, ya’ni 50 % dan ortishi kuzatiladi, gavda og‘ irligi esa uch martaga – ya’ni yangi tug‘ilgan bola bor yo‘g‘i 3,0-3,2 kg bo‘lsa, birinchi yil oxiriga kelib 9,5-10,0 kg gacha yetadi. Keyingi yillarda jinsiy voyaga yetish davrigacha o‘sish tempi pasayadi va o‘rtacha yiliga 1,5-2,0 kg qo‘shilsa, bo‘y uzunligi 4,0-5,0 sm. ga o‘sadi.

O‘sish tempining ikkinchi marta sakrashi jinsiy yetilish davrining boshlanishi bilan bog‘liq bo‘lib, bo‘y uzunligi bir yilda 7-8 sm.ga hatto 10 sm.gacha ortadi. Vaholanki 11-12 yoshda qizlar o‘sish bo‘yicha o‘g‘il bolalardan bo‘ydorroq bo‘ladilar. 13-14 yoshda ularning bo‘ylari deyarlik bir xil bo‘lsa, 14-15 yoshga borib esa bo‘yi bo‘yicha o‘g‘il bolalar qizlardan o‘tib ketadilar va bu ortiqlik butun hayot davomida saqlanib qoladi.

Yangi tug‘ilish davridan to to‘lig‘icha voyaga yetish yoshigacha tana uzunligi –3,5 marta, gavda uzunligi –3 marta, qo‘llar uzunligi –4,5 marta oyoqlar uzunligi esa –5 marta ortadi. Yoshga qarab tana proporsiyasi ham kuchli almashadi.

Gavdaning uzunligi bilan kengligi orasidagi proporsiyalar farqini uch davrga bo‘lish mumkin: 4 yoshdan 6 yoshgacha; 6 yoshdan 15 yoshgacha va 15 yoshdan voyaga yetgan holatgacha bo‘lgan davrlar. Agarda pubertatoldi davrida umumiy o‘sish asosan oyoqlarni o‘sishi hisobiga ortsa, pubertat davrda esa – gavdaning hisobiga ortadi.

Tananing ayrim qismlarini hamda ko‘plab boshqa organlarning ham o‘sish tasviri tananing uzunligini o‘sish chizig‘ i bilan mos keladi. Lekin, ayrim organlar va tananing qismlarida o‘sish boshqacha tipda bo‘ladi, masalan, jinsiy organlarning o‘sishi jinsiy yetilish davrida tezlik bilan yuz beradi, limfatik to‘qimalarning o‘sishi bu davrda tugagan bo‘ladi. 4 yoshli bolalarda boshning o‘lchamlari voyaga yetgan odamlar bosh o‘lchamining 75-90 % ga yetadi. Skeletning boshqa qismlari 4 yoshdan keyin ham jadal o‘sishda davom etadi.

Jinsiy yetilish davrida faqatgina jadal o‘sishgina yuz bermay, balki ikkilamchi jinsiy belgilarni shakllanishi ham jadal davom etadi.

Organizmning ayrim tizimlarining o‘sish jarayonida geteroxroniya hodisasi faqatgina ularning o‘sish tempini oshirish paytida kuzatilmaydi. Fiziologik tizimlarning ayrim qismlari ham notekis yetiladilar.

Asab tizimi doimo yaxlit bir butun singari faoliyat ko‘rsatadi, lekin uning ayrim qismlari turli muddatlarda va turli templarda rivojlanadi va shakllanadi. Masalan, asab tizimining markazga intiluvchi yoki afferent tolalari, ya’ni tananing periferik qismidan impulslarni markaziy asab tizimiga olib boruvchi qismi bola tug‘ilishidayoq yetarlicha shakllangan bo‘ladi va 6-7 yoshda to‘liq va oxirigacha yetiladi. Shu bilan birga asab tizimining markazdan qochuvchi, yoki efferent ya’ni markaziy asab tizimidan impulslarni ishchi organlar – muskullar va bezlarga olib boruvchi qismi faqatgina 23-25 yoshgacha kelib to‘lig‘icha yetiladi.

O‘sishning notekisligi – bu evolyusiya davomida shakllangan moslashishdir. Hayotning birinchi yilida tananing uzunasiga juda tez o‘sishi tana og‘irligining ortishi bilan bog‘liq bo‘lsa, kelgusi yillarda o‘sishning sekinlashishi organlar, to‘qimalar, hujayralarning faol tabaqalanish jarayonlarini namoyon bo‘lishi bilan ta’minlanadi.

Yuqorida qayd qilganimizdek, rivojlanish morfologik va funksional o‘zgarishlarga olib kelsa, o‘sish esa to‘qimalar, organlar va butun tananing og‘irligining ortishiga olib keladi. Bola mutadil rivojlanganda bu jarayonlar bir-biri bilan uzviy bog‘langan bo‘ladi. Ammo, o‘sishning jadal davri tabaqalanishning jadal davrlari bilan mos kelmasligi mumkin.

Kuchli tabaqalanish o‘sishning sekinlashishini chaqiradi. Bosh va orqa miyalarning massasining o‘sishi asosan bola 8-10 yoshga yetganida deyarlik voyaga yetgan odamnikiga tenglashib tamomlanadi, asab tizimining funksional jihatdan takomillashishi yana ancha uzoq muddat davom etadi.

Harakat analizatorlarining yetilishi qator harakat funksiyalarini takomillashishi bosqichlarini bosib o‘tganidan keyin asosan 13-14 yoshda tugaydi. Shu bilan birga 15-18 yoshlar davomida muskul to‘qimalarining yana jadal o‘sishi va tabaqalanishi yuz beradi.

Rivojlanishning geteroxroniyasi tezlashgan va tanlangan o‘sishning va ontogenezning aynan shu bosqichida barcha organlarga nisbatan organizm uchun zarur bo‘lgan tuzilmalarning va ularning funksiyalarini tabaqalanishini ta’min etadi.

Ayrim morfologik hosilalarning yoki funksiyalarning rivojlanishini qiyosiy jihatdan o‘rganishda kuzatiladigan geteroxronizm, bola organizmining, uning hayotining ayrim bosqichlaridagi gormonik rivojlanishni yo‘qolishini yoki buzilishini ko‘rsatkichi hisoblanmaydi. Har bir yosh davrlariga xos bo‘lgan xususiyatlar bilan bir qatorda rivojlanishning shaxsiy xususiyatlari ham tipik hisoblanadi. Bu xususiyatlar salomatlik, hayot sharoiti asab tizimining rivojlanish darajasiga bog‘liq holda o‘zgarib turadi. Rivojlanishdagi keskin xususiy o‘zgarishlar odatda hayotning birinchi yilida, qachonki ular tug‘ma xususiyatlar va tarbiyalash sharoiti bilan birga bo‘lganda namoyon bo‘ladi.

Turli yosh davrlarida bola organizmidagi morfologik va funksional qayta o‘zgarishlarning kechishi ko‘plab genetik va atrof-muhit omillari ta’siriga uchraydi.

Konkret atrof-muhit sharoitlariga bog‘liq holda rivojlanish jarayoni tezlashishi yoki sekinlashishi mumkin, uning yosh davrlari esa erta yoki kech boshlanishi va ular turli davomiylikga ega bo‘lishi mumkin.

Bola organizmining sifatiy jihatdan shaxsiy rivojlanishning har bir bosqichida o‘zgaruvchi, o‘ziga xosligi barcha va aynan uning atrof-muhit bilan o‘zaro aloqasini xarakteri bo‘yicha namoyon bo‘ladi. Bola tug‘ ilgandagi uning biologik fondi keyinchalik ham shu holda o‘zgarmasdan qoladi deb hisoblamaslik kerak. Atrof-muhit omillari ayniqsa uning ijtimoiy sohasi ta’siri ostida irsiyat bilan ta’minlanuvchi u yoki bu sifatlar muhit imkon yaratsa rivojlanishi yoki imkon bermasa yo‘qolishi mumkin.

Dastlab ko‘pchilik tadqiqotchilar akselerasiya deganda eng avvalo bolalar va o‘smirlarning jismoniy rivojlanishini tushunganlar. Keyinchalik bu tushunchalar jiddiy darajada kengaydi.

Akselerasiya deganda tana o‘lchamlarini ortishini va ancha erta muddatda yetilishning boshlanishlarini tushuna boshladilar. Tana uzunligi, ko‘krak hajmi va tana og‘irliklarini jismoniy rivojlanishning ana shunday muhim belgilari deb qarala boshlandi. Organizmning morfologik xususiyatlari uning funksional faoliyati bilan chambarchas bog‘langanligini hisobga olgan holda, ayrim mualliflar o‘pkaning tiriklik sig‘imini, ayrim muskullar guruhini kuchini, skeletni suyaklanish darajasini, tishlarning chiqishi va almashinishlarini, jinsiy yetilish darajalariga jismoniy rivojlanishning belgilari sifatida qaray boshladilar. Ayrim mualliflar tana proporsiyalarini ham jiddiy belgilar qatoriga qo‘sha boshladilar.

Hozirga kelib «akselerasiya» tushunchasi shunchalik kengayib ketdiki,ya’ni faqatgina bolalar va o‘smirlarning jismoniy rivojlanishining tezlashishi haqida gapirmasdan balki voyaga yetgan odamlarning tana o‘lchamlarining ortishi, klimaksning ancha kech boshlanishlari haqida ham gap yuritilmoqda.

Haqiqatan ham, o‘sishning tezlashishini embrional rivojlanish bosqichidayoq kuzatish mumkin. Yangi tug‘ilgan bolalarning tekshirishlar shuni ko‘rsatdiki, oxirgi 30-40 yil davomida ularning tana uzunligi 0,5-1 sm.ga ortdi, og‘irligi esa 100-150 g ortdi.

Bolalar hayotining birinchi yilida o‘sish va tana og‘irligining ortishidan tashqari, tana og‘irligini ikki marta oshishi, yoshining va bosh hamda ko‘krak qafasi aylanasining to‘rt tomonlama o‘lchami pasayishi kuzatiladi.

Hozirda tana og‘irligini ikki martaga oshish vaqti ilgarigi 6 oylik yosh o‘rniga 4 oylikda kuzatiladi.

Hozirgi bir yoshli bolalar 50-75 yil oldingi bolalarga nisbatan o‘rtacha 5 sm.ga uzun, 1,5-2 kg og‘irroqligi kuzatildi.

Ko‘pchilik olimlarning fikricha rivojlanishning barcha o‘zgarishlarida asosiy aniqlovchi rolni oziqlanishning o‘zgarishi deb hisoblaydilar. Buni esa to‘la qimmatli oqsillar va natural yog‘larni aholi jon boshiga iste’mol qilishni ortishiga bog‘laydilar, shular qatoriga sabzavot va mevalarni yil davomida doimimy ravishda iste’mol qilinishini, ona va bola organizmini vitaminlanishini ortishini qo‘shdilar.

Akselerasiyaning gameogenli nazariyasi bola organizmiga quyosh nurlarining ta’sir ko‘rsatishiga jiddiy o‘rin berilgan, xozirda bolalar quyosh radiasiyalari ta’siriga ko‘proq uchramoqda. Akselerasiya jarayoni shimoliy mamlakatlarda, janubiy mamlakatlardagiga qaraganda bir xil tempda borayotganligi hisobga olinsa, yuqorida qayd qilingan fikr unchalik ham ishonarli chiqmaydi.

Ayrim tadqiqotchilar akselerasiyaning o‘zgarishini iqlimning o‘zgarishi bilan bog‘laydilar. Issiq va nam havo o‘sish va rivojlanish jarayonlarini sekinlashishga olib keladi. Salqin quruq iqlim organizmdan issiqlikni yo‘qolishiga olib keladi va o‘sishni stimullab turarmish.

Kam dozadagi ionlantiruvchi nurlanishni organizm uchun stimullovchi xususiyatga ega ekanligi haqida ham ma’lumotlar bor.

Oziqlanishning yaxshilanishi bilan bir qatorda tibbiyotning umumiy yutug‘i bilan bog‘liq bo‘lgan chaqaloqlik va bolalikda kasallanishlarning umumiy pasayishini ham asosiy sabablardan biri deb xisoblaydilar.

Fan va texnikaning rivojlanishi odamlar organizmiga ko‘plab yangi omillarning ta’sirini yuzaga chiqishiga olib keldi, ya’ni ushbu omillarning xususiyatlari va ta’siri amalda xaligacha to‘liq aniqlanmagan. (bu yerda gap sanoatda, qishloq xo‘jaligida qo‘llanilayotgan kimyoviy moddalar, dorivor vositalar va boshqalar haqida borayapti).

Ayrim mualliflar akselerasiyaga tarbiyalash va o‘qitishning yangi shakllari va usullari, ilgarigiga nisbatan doimimy va tez-tez o‘g‘il va qizlar o‘rtasidagi muloqat, sport, jismoniy madaniyatlarga jiddiy e’tibor berilmoqda.

Shahar hayotining ta’sir tempining qo‘zg‘atuvchanlik xususiyatini ham akselerasiya bilan bog‘lamoqdalar. Bunga keng miqyosdagi sun’iy yoritish (reklamalarni ham qo‘shib), radio va televizion stansiyalarni ishlashi paytida yuzaga keluvchi elektromagnitli to‘lqinlarning stimullovchi ta’siri shaharning va harakatlanuvchi transportlar shovqini, radio, kino va televideniyalarning intellektual va seksual rivojlanishlarning erta boshlanishiga ta’siri.

Akselerasiyaning kelib chiqish sabablarini genetik jihatdan izohlash uchun izlanishlar olib borilmoqda. Yevropa, Amerika va Osiyoning iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarida texnik progressning katta shaharlarda aholining konsentrasiyalanishiga olib keldi. Transport va aloqani rivojlanishi ilgari juda uzoq bo‘lgan masofalar yaqin bo‘ldi. Turmushga chiqish ya’ni oila qurish geografyasi kengaydi, genetik jihatdan izolyasiyalar buzilmoqda. Bu esa o‘z navbatida irsiyatni o‘zgarishi uchun qulay imkon yaratmoqda. Yosh avlod ota-onasidan bo‘yi jihatidan uzun va erta yetiladi. Ko‘plab mamlakatlarda olib borilgan tadqiqiotlar shuni ko‘rsatdiki, yaxshi ta’minlangan oilalarning bolalarida jinsiy yetilishi tabiiy muddatidan ancha oldin boshlanadi.

Akselerasiya muammosi qanchalik munozarali bo‘lishidan qat’iy nazar faqat bir narsa aniq, u ham bo‘lsa, uning aniq ko‘rsatkichlarga ega ekanligidir. Bu yerda gap mebelning, poyafzalning yoki kiyim kechaklarning standartlarining o‘zgarishi haqida borayotgani yo‘q, aksincha bola va o‘smirlarning tashqi muhit shart-sharoitlari ta’siri ostida antropometrik ko‘rsatkichlarni o‘zgarishi haqida boradi, shu sababli, akselerasiya o‘quv-tarbiyaviy jarayonlarni, mehnat va dam olish tartiblarini tashkil qilishda hisobga olinishi zarur; u esa o‘z navbatida turli yosh davrlarida tarbiyaning shakl va usullarini jiddiy darajada o‘zgarishiga olib keladi. Bolalar juda erta jismoniy yetilsalarda, ish bajarash qobiliyati ularning jismoniy yetilishidan orqada qoladi; ko‘pgina ma’lumotlarning ko‘rsatishicha ijtimoiy yetilish bolalarning jismoniy rivojlanishi singari o‘sha masshtabda akselerasiyalanmaydi. Akselerasiya bilang bog‘liq holda o‘quvchilarni jinsiy tarbiyalash muammosi muhim dolzarblikni oladi.
1.3. Yosh davrlari.
Bolaning organizmi tinimsiz o‘sadi va rivojlanadi. Ontogenez jarayonida maxsus anatomik va funksional xususiyatlar yuzaga keladi va ular yoshga oid –yoki xos bo‘lgan o‘zgarishlar deb ataladi. Shunga mos holda, odamning hayot sikli davrlarga yoki bosqichlarga bo‘linishi mumkin. Bu davrlar orasida aniq bir chegara yo‘q va ular jiddiy darajada shartlidir.

Ammo bu davrlarni qismlarga bo‘lish zarur, chunki bir vaqtda, lekin turli biologik yosh bilan tug‘ ilgan bolalar sport va mehnat yuklamalariga turlicha reaksiya qiladi, bu paytda ularning ish qobiliyati yuqori yoki past bo‘lishi mumkin, bu esa o‘z navbatida maktabdagi o‘quv-tarbiyaviy jarayonlarni, uni o‘rab turgan atrof-muhitni tashkil qilishning amaliy muammolarini yechish uchun muhimdir.

Pasportda ko‘rsatilgan yoshdan farqli o‘laroq, yoshlar orasidagi interval bir yilga teng bo‘lganida, odamning biologik yoshi (yoki anatomo-fiziologik yosh) odam hayotining bir necha yilini qamrab oladi, ya’ni bu muddat ichida ma’lum biologik o‘zgarishlar yuz beradi.

Yoshning davrlarga bo‘lishda qanaqa va qaysi mezonlar asos qilib olinadi? Bu muammo bo‘yicha bironta ham u yoki bu darajada kelishilgan fikr yo‘q. Ayrim tadqiqotchilar davrlarga bo‘lish uchun asos qilib jinsiy bezlarning yetilishini, to‘qima va organlarning o‘sish tezligini va tabaqalanishini olsalar, ayrimlari esa skeletni yetilish (suyaklar yoshi),ya’ni rentgenologik yo‘l bilan skeletdagi suyaklanish nuqtalarini va suyaklarni harakatsiz birikishi boshlanishini aniqlashdan foydalanish yoki qo‘llashni tavsiya qiladilar. Davrlarga bo‘lishning mezoni sifatida markaziy asab tizimining rivojlanishini, jumladan bosh miya po‘stlog‘ ining rivojlanish darajasidan ham ko‘rsatkich sifatida foydalanish mumkinligini ilgari suradilar.

Rubner o‘zining «yuzaning energetik qoidasi» nazariyasida mezon sifatida turli yosh davrlarida energetik jarayonlarning xususiyatlaridan foydalanishni tavsiya etdi. Ayrim hollarda yoshni davrlarga bo‘lish uchun organizm bilan atrof-muhitni o‘ziga xos o‘zaro ta’siridan mezon sifatida foydalaniladi.

Hozirgi paytda keng tarkalgan yangi tug‘ ilgan, yasli-bog‘cha, maktabgacha va maktab yoshlarini ajratilishi bilan yoshni davrlarga bo‘linishi bolalardan haqiqiy yoshga oid xususiyatlarini emas balki bolalar tashkilotlaridagi mavjud bulgan tizimlar faoliyatini aks ettiradi.

Yoshga oid va pedagogik psixologiyada asosan pedagogik mezonlarga asoslangan davrlashlardan foydalaniladi. Maktabgacha yoshdagi davrlar bolalar bog‘chasidagi guruhlarga mos xolda bo‘linadilar. Maktab yoshi 3 ta bosqichga bo‘linadi: kichik (1 dan 3-4 sinflar), o‘rta (4-5 dan 7-8 sinflargacha) va katta (8 –dan 9-sinflargacha).

Hozirgi zamon fanida o‘sish va rivojlanish davrlari va ularni yosh chegaralarining umumiy holda qabul qilingan klassifikasyasi yo‘q. Shu sababli u yoki bu omillar tomonidan tavsiya qilingan o‘sish va rivojlanishning davrlarga bo‘linish tartibi haqida munozarali fikrlarga farqli o‘laroq RFAning bolalar va o‘smirlar fiziologiyasi instituti tomonidan yoshga oid davrlashlarni quyidagi bo‘linishini taklif qilgan va bu taklif qilingan bosqichlar deyarlik barcha hamdo‘stlik mamlakatlarida keng miqyosda foydalanilmoqda.

1. 
   Yangi tug‘ilgan – 1-10 kunlik;
   
2. 
   Chaqaloqlik – 10 kundan –1 yoshgacha; -yilgacha.
   
3. 
   Bolalikni oldi –1-3 yillar.
   
4. 
   Birinchi bolalik – 4-7 yillar
   
5. 
   Ikkinchi bolalik –8-12 yil o‘g‘il bolalar va 8-11 qiz bolalar uchun
   
6. 
   O‘smirlik yoshi –13-16 yil o‘g‘il bolalar va 12-15 qiz bolalar uchun
   
7. 
   Yoshlik davri –17-21 yil yigitlar, 16-20 yil qizlar.
   
8. 
   Balog‘at yoshi, I davri 22-35 yil erkaklar, 22-35 yil ayollar:
   

9. 
   Yoshi o‘tgan –61-74 yil erkaklar, 56-74 yil ayollar;
   
10. 
    Qarilik davri –75-90 yil;
    
11. 
    Uzoq umr ko‘ruvchilar –90 yil va undan yuqori.
    

Bunday davrlarga bo‘lish mezoni o‘ziga xos kompleks belgilarni qamrab olgan; tana va organlarni o‘lchamlari, og‘irlik, skeletning suyaklanishi, tishlarning chiqishi, ichki sekretsiya bezlarining rivojlanishi, jinsiy yetilish darajasi va muskullarning kuchi va h.z. Bu chizmada o‘g‘il va qiz bolalarning o‘ziga xos xususiyatlari hisobga olingan. Ammo biologik yosh mezonlari haqidagi muammo, jumladan yoshga qarab davrlarga bo‘lishning asosi bo‘lib ko‘rinuvchi ma’lum ahamiyatli axborot beruvchi ko‘rsatkichlarni aniqlash kelgusida o‘z yechimini kutmoqda.

Har bir yosh davrlari o‘zining spesifik xususiyatlariga ega. Bir yosh davridan ikkinchisiga o‘tish jarayoni shaxsiy rivojlanishning ma’lum keskin o‘zgaruvchan bosqichi yoki kritik davri deb qaraladi.

Har bir yosh davrlarining davom etish muddati jiddiy darajada o‘zgarishlarga uchraydi. Yoshning xronologik chegarasi kabi, uning tavsifi ham dastavval ijtimoiy omillar bilan aniqlanadi.

2.1. Hujayra

Hujayra haqida tushuncha. Hujayra – ko’p hujayrali organizmlarning tuzilish elementlari funksional va genetik birligi hisoblanadi.

Odam tanasida 10¹⁴ ga yaqin hujayralarni sanash mumkin.Murakkab organizmning hujayralari ixtisoslashgan. Ular bajaradigan funksiyalariga qarab shakli va tuzilish xususiyatlari turlichadir. Muskullarning hujayralari uzunchoq shaklga ega; bez hujayralarida sekretlar ishlab chiqilib ko’p hollarda qadahsimon ko’rinishda bo’lsa, asab hujayralari uzun o’simtalar shaklida bo’lib tananing turli qismlarini bir-biri bilan bog’lab turadi.

Har qanday tuzilishdagi bir hujayralilardan boshlab, murakkab ko’p hujayralilargacha hujayralar yagona tuzilish va funksional reja asosida tashkil topgan.

Hujayralarning tuzilishi. Hujayralarning ayrim tuzilmalarining funksional ahamiyati. Har bir hujayra po’stloq (hujayra membranasi), sitoplazma va yadroga ega.

Sitoplazma– hujayra sitoplazmasi odatda yarim suyuqlik holidagi muhit bo’lib elektron mikroskop ostida mayda donador hosilalari shaklida bo’ladi va unda hujayraning barcha organoidlari ko’rinib turadi.

Hujayra organoidlari orasida barcha organizmlar hujayralari uchun xos bo’lgan universal organoidlar va faqat ayrim hujayralarda uchraydigan maxsus organoidlar mavjud.

Universal organoidlarga mitoxondriylar, Golji apparati, endoplazmatik to’r, ribosomalar, lizosomalar, hujayra markazi kiradi.

Maxsus ahamiyatga ega bo’lgan organoidlarga, muskul hujayralarining qisqaruvchi elementlari –miofibrillalar, asab hujayralarining neyrofibrillalar, harakat organoidlari kiprikchalar va xivchinlar kiradi. Sut emizuvchi hayvonlar va odamlarning nafas olish va chiqarishida ishtirok etuvchi epiteliyalarning hujayralari kiprikchalar bilan ta’minlangan. Erkaklar jinsiy hujayralari – spermatozoidlar xivchinlar yordamida harakatlanadilar.

Yadro. Yadro har qanday hujayraning bo’linishiga qodir bo’lgan zaruriy qismi hisoblanadi.

Yadroning shakli deyarlik har doim hujayra shaklida bo’ladi. Yadro sitoplazmadan ichki va tashqi yadro membranasidan iborat bo’lgan po’stloq bilan chegaralanib turadi. Yadroning po’stlog’i oqsil molekulalari, nukleotidlar, aminokislotalar juda yengil o’ta oladigan va shu yo’l bilan sitoplazma bilan yadro orasidagi faol moddalar almashinuvini ta’minlaydigan, faqat mikroskop ostidagina ko’rinadigan o’lchamdagi teshikchalarga ega.

3-rasm. Hujayraning umumiy tuzilish rejasi.
Yadroning ichki qismi yadro shirasi bilan to’la bo’lib, unda xromosomalar va yadrochalar (bitta yoki ikkita) joylashgan.

Elektron mikroskop yordamida hujayra membranasi uch qatlamdan iborat ekanligi aniqlandi. Tashqi va ichki qatlam bir qator joylashgan oqsil molekulalaridan tashkil topgan bo’lsa, o’rtadagi qatlam ikki qatorda joylashgan lipidlar molekulalaridan tashkil topgan. Membrananing oqsil va lipidlari o’ziga xos oqsil –lipoidli komplekslar hosil qiladi.

Membrana orqali hujayra ichiga suv, aminokislotalar, glyukoza, mineralli va boshqa moddalar tushib, ular hujayraning moddalar almashinuvidagi ishtirokini ta’minlaydi.

Suv molekulalari membrana teshiklari orqali erkin o’ta oladilar, bunday harakat ularning konsentrasiyasidagi farqi hisobiga amalga oshsa kerak. Suvni shimib olish va uni ajratish uchun hujayra energiya sarflamaydi.

Membrana orqali aminokislotalar, glyukoza va boshqa moddalarning transport qilinishi va maxsus tashuvchilar yordamida energiya xarajati hisobiga tanlab o’tkaziladi. Bu hujayra membranalarning tanlab o’tkazish xususiyati bilan bog’liq bo’lgan faol jarayondir.

Lizosomalar. Sitoplazmaning universal organoidlari qatoriga kirib, hazm fermentlari bilan to’ldirilgan membrana xaltachasidir. Ular dumaloq shaklda bo’lib uning membranasi tipik uch qatlamli tuzilishga ega.



4-rasm. Sitaplazma membranasining molekulyar tuzilish chizmasi.

1-lipidlarning bimolekulyar qatlami; 2-oqsillarning monomolekulyar qatlami;

3-teshikchalar.
Lizosomalarda saqlanuvchi fermentlar oqsillar, nuklein kislotalar, polisaxaridlarni parchalash xususiyatiga ega. Bundan tashqari lizosoma fermentlari hisobiga ayrim o’lgan hujayralarning alohida tuzilmalari, hamda o’lgan hujayra to’lig’icha hazmlanishi mumkin.
Ayniqsa lizosomalarga donador leykositlar boy, chunki ularning donachalari to’plangan lizosomalardan boshqa narsa emas.

Lizosomalarda oqsillarning, nuklein kislotalarning, lipidlarning yirik molekulalari, fermentlar ta’sirida «qurilish bloklari» ga (aminokislotalar, glyukoza, nukleotidlar) gliserin va yog’ kislotalariga parchalanadi. Bu moddalar doimiy ravishda sitoplazmada, ayniqsa endoplazmatik to’r kanallarida aylanib yuradi.

Endoplazmatik to’r deyarlik yaqinda elektron mikroskop yordamida kashf etildi. (1945-1946).

Endoplazmatik to’r membranalar bilan chegaralangan murakkab kanalchalar va sisternalar tizimi shaklida ko’rinadi. Uning membranasi ham uch qatlamli tuzilishga ega.

Ko’pgina hujayralarning endoplazmatik membranasining tashqi yuzasida ko’plab granulalar joylashgan. Bular ribosomalardir, endoplazmatik to’rning yuzasida ribosomalarsiz qismlar ham mavjud. Shu munosabat bilan endoplazmatik to’rning ikkita: silliq va g’adir-budur yoki granulali tiplari farqlanadi. G’adir-budurli endoplazmatik to’r o’suvchi organizm hujayralarida, asab hujayralarida, gormonlar, hazm shiralari sintezlovchi hujayralarda o’zlarining favqulodagi rivojlanishiga egadirlar. Bu tipdagi endoplazmatik to’r oqsillar sintezida ham faol ishtirok etishi aniqlangan.

Silliq endopalzmatik to’r esa glikogen va lipidlarni (yog’ bezlari hujayralari va jigar hujayralarida) sintezlovchi hujayralarda juda yaxshi rivojlangandir.

Hujayralarning ribosomalari juda mayda va ularni faqat elektron mikroskop ostida ko’rish mumkin.

Yuqorida qayd qilinganidek ribosomalar g’adir-budurli endoplazmatik to’rning membranasida joylashgan bo’ladi (jigar, me’daosti bezi hujayralarida) g’adir-budur endoplazmatik to’r yaxshi rivojlanmagan hujayralarda, ribosomalar sitoplazmaning asosiy moddasida joylashadi. Ribosomalar hujayra yadrosida ham mavjud.

Ribosomalar tarkibiga oqsil va ribosomali RNK ham kiradi. Sitoplazmaning asosiy moddasidan ribosomalarga transport RNKlar yordamida oqsilli molekulalar sintezlanuvchi aminokislotalar, tinimsiz tushib turadi.



5-rasm. Mitoxondriyaning tuzilish chizmasi.

1-Mitoxondriyaning tashqi membranasi; 2-ichki membrana;

3-ichki membrana tutamlari, yoki egatlar; 4- matrix.
Yadrolardagi ribosomalardan yadro oqsillari sintezlanib turadi. Oqsillar sintezlanishida ancha faol rolni endoplazmatik to’r membranasi bilan bog’langan ribosomalar o’ynaydi. Bizning nazarimizda bu organoidlar hujayralar bilan ishlab chiqiladigan oqsillarni sintezlovchi va tashuvchi apparatlarini bir-biri bilan bog’langan tizimini tashkil qilsa kerak.

Golji apparati.Hujayralarning sekretorlik va sintetik faoliyatini namoyon bo’lishida asosiy rolni muhim organoidlardan yana biri bo’lgan Golji apparati bajaradi. Golji apparati barcha o’simlik va hayvonot olami hujayralarida uchraydi. Juda ko’pchilik hujayralarda Golji kompleksi murakkab to’r shaklida bo’lib, yadro atrofida (asab hujayralari) joylashgan bo’ladi. Umuman olganda Golji kompleksi o’zining tuzilishi bo’yicha faqatgina ayrim hujayralarda emas, balki bitta hujayraning o’zida ham kuchli o’zgarib turadi.

Golji kompleksida keyinchalik sitoplazmaga qo’shilib ketishi mumkin bo’lgan moddalar hosil bo’ladi. Ular hujayralarni to’yimli yoki plastik materiallar zahirasini tashkil qiluvchi yog’ yoki uglevodlar tomchilari shaklida bo’lishi mumkin.

Golji kompleksi bo’shlig’iga tushadigan oqsillar va lipoidlardan hujayralar tomonidan qarigan hujayralar membranalarini, Golji kompleksini o’zining membranali tuzilmalarini, g’adir-budur va silliq endoplazmatik to’r va hujayraning boshqa membranali tuzilmalarini almashtirish uchun foydalaniladigan oqsilli-lipidli komplekslar shakllanadi.

Mitoxondriyalar hujayralarning quvvat manbai ekanligi. Maxsus e’tibor talab qilinadigan universal organoidlardan biri - mitoxondriylardir. Hujayralarda ularning soni turlicha bo’lib 2 ta 3 tadan bir necha minggacha o’zgarib turadi, bu esa hujayraning funksional holatiga bog’liq bo’ladi. Ya’ni jigar hujayralari nisbatan tinch holatda bo’lganida bor yo’g’i 900 mitoxondriy sanash mumkin. O’t hosil qilishni va ajralishini chaqiruvchi va tezlashtiruvchi oziqalar iste’mol qilinganidan keyin jigar hujayralaridagi mitoxondriylar soni 1,5-2 martagacha oshadi.

Mitoxondriylar shakli bo’yicha doirasimon, oval, uzunchoq, tayoqchasimon yoki ipsimon bo’lishi mumkin. Mitoxondriylar shaklining o’zgarishiga hujayralarga ko’rsatilayotgan osmotik bosimni haroratni, muhit- pH-ini o’zgarishi va boshqa ta’sirotchilar ta’siri sabab bo’ladi.

Mitoxondriylar ham boshqa organoidlar singari murakkab tuzilishga ega ekanligi elektron mikroskop ostida aniqlandi. Mitoxondriylar hujayra membranasi tuzilishiga o’xshash bo’lgan ikki qatlamli oqsil-lipoidli membranaga ega. Mitoxondriylarning tashqi membranasi ostida o’ziga xos tipik tuzilishga ega bo’lgan ichki membrana yotadi.

Ichki membrana mitoxondriylarning ichki tomoniga yo’nalgan o’simtalar hosil qiladi va bu o’simtalar tojlar yoki kristalar deb ataladilar. Kristlar mitoxondriylarni yuzasini kengaytiradi. Kristlar joylashgan mitoxondriylarning ichki bo’shliq kengligi matriks bilan to’la.

Mitoxondriylar tarkibida oqsillar lipidlar va nuklein kislotalar borligi aniqlangan. Ularda esa, hujayraning energiya almashinuvida faol ishtirok etuvchi katta miqdordagi fermentlar saqlanadi.

Mitoxondriylarda ATFning (adenozin uch fosfat kislotasining) hosil bo’lishi yuz beradi.

ATF – hujayradagi universal energiya akkumulyatori hisoblanadi. ATF molekulalarining P va O₂ orasidagi ichki molekulyar bog’lari uziladi, bu paytda jiddiy miqdorda energiya ajraladi. ATF dagi fosfat bog’laridagi katta miqdordagi energiya hisobiga, tirik hujayra juda qulay shaklda energiyani saqlash qobiliyatiga ega va zarur paytlarda, bu energiya juda tez ajraladi, nihoyat hujayraning hayot faoliyati uchun ishlatiladi. ATF hujayrasida yig’ilib turgan energiya hujayrada bajarilayotgan barcha almashinuv jarayonlari (oqsillar, yog’lar, ATFning o’zini, uglevodlar sintezi, qisqarish, qo’zg’alishni o’tkazilishi, sekresiya va boshq.) uchun ishlatiladi. ATF silliq endoplazmatik to’rdagi glyukozaning anaerob parchalanishi natijasida hosil bo’ladi. Mitoxondriylarning ichiga biologik oksidlanish mahsulotlari tinimsiz tushib turadi. Maxsus tashuvchi fermentlar mitoxondrial membrana orqali sintezlangan ATF molekulalarini harakatlanishini ta’minlaydi.

Mitoxondriylar hujayradagi metabolik yonilg’i manbasining yaqinida joylashadi yoki ATFga zarurat tug’ilgan tuzilma bilan yonma-yon turadi. Masalan, mitoxondriylar epitelial hujayralarda hosil bo’lishi uchun ATF talab qilinadigan sekretning harakat yo’nalishi bo’yicha joylashadi. Faol faoliyatda bo’lgan muskul hujayralarda, miofibrillar orasida adashib yuradilar. Shu bilan birga ayrim paytlarda xuddi «metabolik yonilg’i» sifatida foydalaniladigan yog’li qo’shimchalar oldida yig’iladilar.

Hujayraning irsiy apparati. Irsiy axborotlarni berishda DNK va RNK larning roli. 1968 yilda shvesariyalik olim Fridrix Misher jarohatlangan joydan oqib chiqayotgan yiring hujayralari yadrosidan odatdagidan farq qiluvchi fosfor saqlovchi modda ajratib oldi va uni nuklein deb atadi (lot. nucleus - yadro). Lekin, ko’p o’tmay nuklein kislotalar faqatgina hujayra yadrosining tarkibigagina kirib qolmay, balki butun hujayra bo’ylab tarqalganligi aniqlangan bo’lsada, ularning nomi hozirgacha saqlanib qolgan. Nuklein kislotalarining ikki – dezoksiribonuklein – DNK va ribonuklein – RNK tiplari mavjud. Nuklein kislotalar hujayralarda oqsillar bilan birikkan shaklda bo’ladi. Amerikalik ximik Djeyms Uotson va Angliyalik bioximik Frensis Kriklar 1953 yilda DNK tuzilmasini shifrlarini ochib berdilar va bu uchun Nobel mukofoti laureatlari bo’lgan edilar. DNK molekulasi ikkita polinukleotidli bog’lardan iborat bo’lib, ularning har ikkalasi uchun ham umumiy bo’lgan o’q atrofida birining orqasidan ikkinchisining burilish bilan joylashgandir. Bunday spiralning uzunligi eng katta oqsil molekulasidan ham 50 martacha va undan ham uzundir.

DNK molekulasi – juda ko’plab monomerli zvenolardan –nukleotidlardan tashkil topgan polimerdir. Har bir nukleotid uchta komponentlarning birikish mahsulotidir va ularga: 1) organik azotli asoslar; 2) oddiy uglevod – pentozalar; 3) fosfor kislotalar kiradi.

DNK tarkibiga 4 xildagi nukleotidlar turi kiradi. Nukleotidlar faqatgina birinchi komponentni tuzilishi, ya’ni azotli asos bilan farqlanadi, molekulaning qolgan qismi barcha to’rtala nukleotidlarda bir xil.

DNK spiralining o’qlarini fosfor kislotasininig qoldiqlari va pentozlar tashkil etadi. Qandning – dezoksiribozaning har radikaliga to’rtta azotli asoslardan biri: Timin (T), sitozin (C), guanin (G), va adenin (A) birikadi. Ular tarkibiga kiruvchi 20 aminokislotaning har biri uchun maxsus transport RNK lari mos keladi.

Ribosomali RNK (r-RNK) ribosomalar tarkibiga kirib, uning 50 % massasini tashkil qiladi.

Axborot beruvchi (informasion) RNK (i-RNK) lar yadroda va sitoplazmada saqlanadi. Ular xromosomalardagi yadrolarda hosil bo’ladi va yadroning DNK dagi nukleotidlarning aniq navbatlashuvini takrorlaydi. Axborot tashuvchi RNK yadrodan sitoplazmadagi ribosomaning oqsil sintezlanadigan joyiga tushadi.

Hujayraning irsiy apparati. Har qanday hujayraning shu jumladan odam organizmi hujayrasining irsiy apparati bo’lib DNK hisoblanadi. DNK hujayra yadrosida tarqalib u yerda xromosomalar deb ataluvchi tuzilmalar hosil qiladi. Xromosoma DNK da shifrlangan holdagi irsiy axborotlarni saqlaydi. Aynan DNK ota-ona hujayralaridan qiz hujayralarga irsiy axborotlarni yetkazib beradi.

Axborotlarni yozib olish uchun ayrim «simvol» lardan tashkil topgan kod bo’lishi zarur. Ana shunday «simvol» lardan DNK molekulasidagi nukleotidlar hisoblanadi. Bir necha ming ketma-ket joylashgan nukleotidlardan iborat DNK ning gigant molekulasidagi qator oqsil molekulalarida uning tuzilishi haqidagi yozuvlar yashiringan – «sirli» bo’ladi. Uzun ipsimon DNK molekulasi bir-birini orqasidan joylashgan qismlardan iborat va ularning har birida qaysidir oqsilning tuzilishi haqidagi axborot saqlanadi.

Bizga Morze alifbesi tanish, uning kodida bor yo’g’i ikkita belgi mavjd (nuqta va tirelar). Alifboning har bir harfi nuqta va tirelarning ma’lum kombinatsiyasiga mos keladi. Xuddi shunga o’xshash holatni DNK molekulasida ham kuzatish mumkin. Bu yerda kodlangan belgilar rolini DNK ning polinukleotidli zanjirida ko’p marta takrorlanuvchi to’rtta nukleotidlar bajaradi. Yuqorida qayd qilinganidek azotli asoslarning boshlang’ich harflari: A-adenin, G-guanin, T-timin va C-sitozin bilan belgilanadi.

Oqsillarda 20 ta aminokislota topilgan, va ularning har biri DNK molekulasidagi ma’lum darajada navbatlashib takrorlanuvchi nukleotidlarda yashiringan. Har bir aminokislota uchta yonma-yon turuvchi aminokislotalardan iborat bo’lgan DNK ning ma’lum qismiga mos keladi. Masalan A-C-C fragment triptofan aminkislotasiga to’g’ri kelsa, C-V-C qismi metioninga va h.z. Shunday qilib, 20 aminokislotaning har biri uchun shifrlangan guruh uchta nukleotidlardan tashkil topgan bo’ladi. (triplet) (AAA, GCG,TGA va h.z.). Oqsil tuzilishidagi aminokislotalarning navbatma-navbat joylashuvi DNK da tripletlarning joylanishi, navbatlashuvi singari shifrlangandir.

Oqsil hujayralarning hayoti uchun zarur bo’lgan ma’lum tuzilishi haqidagi dastur shifrlangan nukletidlar qatori ya’ni DNK molekulasining qismi genlar deb ataladi.

Nihoyat uzoq muddatli evolyusiya davomida yuzaga keluvchi yadro DNKasi hujayralarning irsiy axborotlarini tashuvchi hisoblanadi.

Lekin, DNK hujayra yadrosida joylashgan bo’lsa, aynan ana shu hujayra uchun xos bo’lgan oqsillarning sintezlanishi asosan sitoplazmada, uning mayda organoidlarida-ribosomalarda bajariladi.

Axborotlar qay tarzda ribosomalarga beriladi? Bu axborotchi RNKlar yordamida amalga oshadi. Axborot RNKlaridagi nukleotidlarning navbatlashuvi DNKning bitta qismining tuzilishini aks ettiradi. Bunday hollarda, DNK molekulasida saqlanuvchi oqsillarning tuzilishi haqidagi axborotlar i-RNK larga qayta yoziladi deb yuritiladi. i-RNK molekulalari ribosomalarda tanlanadi va xuddi matrisadagidek sitoplazmada saqlanuvchi aminokislotalardan oqsil molekulalarining yig’ilishi yuz beradi. Oqsillarni hosil bo’lishi uchun sarflanadigan aminokislotalar dastlab ATF bilan maxsus fermentlar ishtirokida faollashadi.

Faollashgan aminokislotalar transport t-RNK molekulalari bilan tashiladi. Turli aminokislotalar uchun o’zlarining t-RNKasi faoliyat ko’rsatadi. T-RNK bilan aminokislotalar energiyaga boy bo’lgan fosfat bog’lari yordamida birikadi. Ribosomalarda t-RNK aminokislotalardan ajraladi: t-RNK xuddi chelnok singari ishlaydi, faollashgan aminokislotalarni tashiydi, faollashgan aminokislotalarni ribosomalarga olib kelib, so’ngra undan chiqib ketadi.

Shu yo’l bilan DNK da saqlanuvchi irsiy axborotlar oqsil tuzilmalarida realizasiya qilinadi va ularning spesifikligi aniqlanadi.

Hujayralarning bo’linishi. Ko’p hujayrali organizmlarning o’sish va rivojlanishi, hujayralarning bo’linishi bilan bog’liq. Bir kecha-kunduzda odamlar organizmida 5.10¹¹ hujayralar o’ladi va yuzaga keladi, qon hujayralari, epiteliya, suyak to’qimalari bir yilda to’lig’icha almashinadi. Har qanday bo’linmaydigan hujayralarning xromosomasida bitta DNK nabori bo’lganligi sababli, yoki o’zida xuddi shunga o’xshashni hosil qilib hujayra har bir xromosomadagi DNK molekulalar sonini dastlab ikki martaga ko’paytiradi, ya’ni bu jarayon hujayralarni bo’linishga tayyorlanish davrida ham yuz beradi.

Hujayralar bo’linishidan oldin (turli hujayralarda bu davr 10-12 soatdan 20 kungacha davom etadi) ulardagi xromosomalarning sonini ikki barobar ortishi yuz beradi va energiya zahirasi hosil bo’ladi, qurilish oqsillari jamlanadi.

Xromosomalar soni har bir turning o’ziga xos bo’lgan belgisidir. No’xat hujayrasida 14-xromosoma, daryo qisqichbaqasida – 116 xromosoma saqlandi, odamlarni hujayrasida esa – 46 xromosoma bor.

Bir-biriga juda o’xshash tuzilishi bir xil bo’lgan xromosomalar gomologik xromosomalar deb ataladi. Har bir xromosoma o’zining gomologiga ega, xromosomalarning umumiy yig’indisi esa diploidli to’plamga ega. Odamlar hujayrasidagi 46 xromosomalar 23 juftni hosil qiladi.

Odamlarning 23 juft xromosomasidan 22 jufti (1 dan 22 gacha) erkaklar va ayollar uchun bir xil. 23-juft xromosomalarda aniq jinsiy tabaqalanish mavjud; ayollar tanasi hujayrasida ikkita katta bir-biriga juda o’xshash X-xromosomalar bo’ladi; erkaklarda esa faqat bitta katta X-xromosoma bo’lib uning sherigi bo’lib erkaklarda kichik U-xromosoma hisoblanadi, X va U-xromosomalar jinsiy xromosomalar deb ataladi.

Hujayralarning bo’linishi natijasida bo’linayotgan hujayradagidek xromosomalar miqdorini saqlovchi ikkita qiz hujayra hosil bo’ladi. Bu bo’linish paytida har ikkala qiz hujayralarda dastlabki hujayraning sitoplazmasi va boshqa organoidlari teng ikkiga bo’linadilar.

2.2. Jinsiy hujayralar. Ularning tuzilish va rivojlanish xususiyatlari.

Jinsiy hujayralarning tuzilish xususiyatlari. Odam tanasidagi boshqa hujayralardan farqli ravishda jinsiy hujayralar yagona (yakka-yakka holda) yoki gaploidli ya’ni ikki marta kichraygan xromosomalar yig’indisini (23) saqlaydi. Jinsiy hujayralardan tashqari tananing barcha hujayralari autosomalar deb ataladi. Bu autosomalar jinsiy belgilarini aniqlab beradilar. Jinsiy belgilar esa jinsiy xromosomalarga bog’liqdir. ( X va U-xromosomalar-erkaklik jinsiy hujayralar, X va X-xromosomalar ayollik jinsiy hujayralar).

Odam organizmi urug’langan tuxumdan rivojlanadi, qaysiki ikkita jinsiy hujayrlarning: erkaklik-spermatazoidlar va ayollik –tuxum hujayrasining qo’shilishidan hosil bo’ladi. Jinsiy hujayralar jinsiy bezlarda hosil bo’ladi (rasm -9).

Bola qaysi jinsga mansub bo’lsa, o’sha jinsga xos bo’lgan ichki va tashqi jinsiy organlar bilan tug’iladi.


6-rasm. Ayollar (yuqorida) va erkaklar (pastda) xromosomalari.

Odamni otalangan tuxum hujayrasida xromosomalarning diploidli nabori saqlanadi (46). Otalangan tuxumni maydalanishida va hujayraning navbatdagi bo’linishida (bu jarayon mitoz deb ataladi) xromosomalar ikki martaga ortadi va har bir juft xromosomalar har qaysisi 46 tadan xromosomalar hosil bo’luvchi qiz hujayralarga bo’linadi. Agar spermatazoid va tuxum hujayralarida xromosomalarning diploid nabori saqlangan bo’lsa, ular qo’shilganidan keyin urug’langan tuxum 92 ta xromosomaga ega bo’ladi. Odatda esa bu holat yuz bermaydi.

Evolyusiya jarayonida otalanish paytidagi xromosomalar sonini doimiyligini ta’minlab turuvchi maxsus mexanizm yuzaga keldi va rivojlandi. Bu mexanizm hujayralarning maxsus bo’linish tipi bilan bog’langan bo’lib, bu bog’lanish tufayli jinsiy hujayralarga xromosomalarning gaploid nabori tushadi.

Jinsiy hujayralarning yetilishida bir-birini orqasidan juda tez takrorlanuvchi ikkita bo’linish yuz beradi, natijada xromosomalarning soni ikki marta kamayadi. Xromosomalarning sonini qisqarishiga olib keluvchi bo’linish mitoz deb ataladi.

Shunday qilib erkak va ayol zarodish hujayralari xromosomalarning yarim to’plamiga ega bo’ladi. Otalanishdan keyin bola organizmi rivojlanadigan xromosomalarning yig’indisi zigota hosil bo’ladi.

Erkaklik jinsiy hujayralari. Erkaklik jinsiy hujayralari –spermatazoidlar yoki jonzotlar erkaklik jinsiy bezlar –tuxumchalar yoki urug’donlarda katta miqdorda hosil bo’ladi. Tuxumchalar tos suyagidan tashqarida teri-muskul xaltachasida, qorin devorining oldingi qismi foizi hisoblanuvchi moshonkada yotadi. Urug’donlar juft jinsiy bezlar bo’lib, ular erkaklik jinsiy hujayralari –spermatazoidlarni ishlab chiqaradi. Bundan tashqari erkaklik jinsiy organlarining o’sishini va ikkilamchi jinsiy belgilarini stimullovchi testosteron jinsiy gormonini ham ishlab chiqaradi.

Voyaga yetgan odamlarda urug’donlarning massasi 20-30 g, 8-10 yasharlik bolalarda 0,8 g, 15 yoshli bolalarda – 7 g ni tashkil etadi.

Urug’don (tuxumcha) tashqi tomondan fibrozli po’stloq bilan qoplangan,ya’ni uning ichki yuzasidan uning keyingi qismi bo’ylab unga ajratib turuvchi biriktiruvchi to’qima tutashadi. Ana shu tutashmadan yupqa biriktiruvchi bo’lmachalar tarmoqlanadi va ular bezni 200-220 ta bo’lakchalarga bo’ladi. Bu bo’lakchalarda urug’ kanalchalari va oraliq biriktiruvchi to’qimalar farqlanadi.

Tuxumning keyingi qismiga urug’don ortig’i tutashgan bo’lib undan uzunligi 45-50 mm keladigan urug’ chiqaruvchi yo’l (oqim) chiqadi. Urug’don ortig’ining bosh qismiga tuxumdan 10-12ta ingichka olib ketuvchi kanalchalar chiqadi. Bu kanalchalar orqali urug’dondan urug’ chiqariladi.

Tuxumning urug’ kanalchalarida jinsiy jihatdan yetilganidan keyin spermatozoidlarning hosil bo’lishi kuzatiladi (spermatogenez). Organizmning jinsiy faolligi davri davomida urug’don tinimsiz ravishda spermatozoidlarni ishlab chiqaradi. Lekin ular, tashqi muhitga vaqti-vaqti bilan chiqariladi.

Yetilgan spermatozoidlar boshchasi, o’rta qismi va dumdan iborat bo’ladi, dumining qisqarilishi natijasida, spermatazoidlarning harakati ta’minlanadi. Spermalarning harakatlanish tezligi 2-3 mm/min. Spermatazoidlarning to’lig’icha yetilishi va jamlanishi urug’don ortig’i va urug’don pufakchalarida yuz beradi.

O’simirlarning organizmi yetilish davridan boshlab kanalcha chigalliklarida bir kecha-kunduzda millionlab spermatazoidlar hosil bo’ladi. Bir marta tashqariga chiqarilayotgan spermada 500 mln. va undan ko’p spermatazoidlar chiqariladi. Yetilgan jivchiklar erkaklar organizmida bir oyga yaqin yashaydi, so’ngra qariydi va parchalanadi.

Jinsiy qo’zg’alish paytida urug’don ortig’ida yig’ilgan spermatazoidlar, urug’don ortig’i sekreti bilan urug’ chiqaruvchi yo’l orqali urug’don pufakchalari tomon harakatlanadi. Urug’don ortig’ining sekreti muhitni suyultiradi, bu bilan spermatazoidlarning tez harakatlanishini ta’minlash bilan birga spermatazoidlarni faqatgina urug’don pufakchalaridagina emas, balki tashqariga chiqarilganidan keyin ham oziqlantiradi.

7-rasm. Erkaklik jinsiy organlari.

1-urug’don; 2-urug’don ortig’I; 3-urug’ chiqaruvchi oqim; 4-urug’li pufakcha; 5-siydik pufagi; 6-pufakchali bez; 7-urug’ chiqaruvchi oqim teshigi; 8-siydik chiqaruvchi kanal; 9-kuperov bezi; 10-siydik chiqaruvchi kanalning kovakli tanasi; 11-jinsiy azoning boshchasi.

Jinsiy qo’zg’alish bilan bir vaqtda chiqishida siydik pufagidan siydik chiqaruvchi kanalning xar ikki tomonidan ushlab turuvchi pufaksimon bezlar sekret ham ishlab chiqaradi. Bezning sekreti spermatazodlarni harakatchanligini faollashtiradi.

Kuchli jinsiy qo’zg’alish vaqtida siydik chiqarish kanalining keyingi qismiga avval pufakchasimon bezining sekreti ajratiladi, so’ngra spermatazoidlar va nixoyat urug’don pufaklarining ajralishi yuz beradi. Prostata bezining sekreti va urug’don pufakchalarining- spermatazoidlarning qo’shilishi natijasida sperma hosil bo’ladi. Har bir jinsiy akt paytida 1-6 ml.gacha sperma ajraladi. Sperma siydik tanosil kanalining jinsiy a’zoning bosh qismiga ochiladigan tashqi teshigi orqali chiqadi.

Jinsiy a’zoning terisi uning boshini asosida olat chetlarini xosil qiladi. Uning ichki tomonidan turli o’lchamlardagi yog’ bezlari joylashgan bo’ladi, ularning sekreti esa o’z navbatida oqimtir moyni xosil bo’lishida ishtirok etadi.

Download 4,48 Mb.