|
Ekotizimlarning o'zgarishi Suksessiya xodisasi Xulosa. Foydalanigan adabiyotlar
|
| bet | 1/4 | | Sana | 22.11.2023 | | Hajmi | 24,77 Kb. | | #103151 |
Bog'liq qudrat 6(9)
Ekotizimlarning o’zgarishi suksessiya hodisasi.
Reja:
Ekotizimlarning o'zgarishi
Suksessiya xodisasi
Xulosa.
Foydalanigan adabiyotlar.
Ekotizimlarning o'zgarishi.
Ekotizim (yoki ekologik tizim) — barcha organizmlar va ular oʻzaro taʼsir qiladigan muhitdan iborat. Ushbu biotik va abiotik komponentlar oziq moddalar aylanishlari hamda energiya oqimlari orqali bir-biriga bogʻlangan. Energiya fotosintez orqali tizimga kiradi va oʻsimlik toʻqimalariga kiritiladi. Hayvonlar oʻsimliklar va bir-biri bilan oziqlanib, materiya va energiyaning tizim boʻylab harakatlanishida muhim rol oʻynaydi. Ular, shuningdek, mavjud oʻsimlik va mikrobial biomassa miqdoriga taʼsir qiladi. Oʻlik organik moddalarni parchalash orqali parchalanuvchilar uglerodni atmosferaga qaytarib yuboradi va oʻlik biomassada saqlanadigan ozuqa moddalarini oʻsimliklar hamda mikroblar tomonidan osonlikcha qayta ishlash mumkin boʻlgan shaklga aylantirish orqali ozuqa moddalarining aylanishini osonlashtiradi.
Ekotizimlar tashqi va ichki omillar bilan boshqariladi. Iqlim, tuproq va topografiyani tashkil etuvchi asosiy material kabi tashqi omillar ekotizimning umumiy tuzilishini boshqaradi, lekin ekotizimning oʻzi taʼsir qilmaydi. Ichki omillar, masalan, parchalanish, ildiz raqobati, soyalanish, buzilish, ketma-ketlik va mavjud turlar bilan boshqariladi. Resurs kiritishlari odatda tashqi jarayonlar tomonidan boshqarilsada, ekotizimda bu resurslarning mavjudligi ichki omillar bilan boshqariladi.
Ekotizimlar dinamik obyektlardir — ular davriy buzilishlarga duchor boʻladilar va har doim oʻtmishdagi buzilishlardan keyin tiklanish jarayoni amalga oshadi. Ekotizimning muvozanat holatiga yaqin boʻlish tendentsiyasi, bu buzilishlarga qaramay, uning qarshiligi deb ataladi. Tizimning oʻzgarishlarni boshdan kechirayotganda bir xil funktsiyani, tuzilishni, oʻziga xosligini va qayta aloqalarini saqlab qolish uchun buzilishlarni qabul qilish va qayta tashkil etish qobiliyati uning ekologik chidamliligi deb ataladi. Ekotizimlarni turli yondashuvlar orqali oʻrganish mumkin — nazariy tadqiqotlar, muayyan ekotizimlarni uzoq vaqt davomida kuzatadigan tadqiqotlar, ular qanday ishlashini tushuntirish uchun ekotizimlar oʻrtasidagi farqlarni koʻrib chiqadigan va toʻgʻridan-toʻgʻri manipulyatsiya eksperimentlari.
Ekotizimlar odamlar bogʻliq boʻlgan turli xil tovarlar va xizmatlarni taqdim etadi. Ekotizim tovarlariga suv, oziq-ovqat, yoqilgʻi, qurilish materiallari va dorivor oʻsimliklar kabi ekotizim jarayonlarining „moddiy mahsulotlari“ kiradi. Boshqa tomondan, ekotizim xizmatlari odatda „qiymatli narsalarning holati yoki joylashuvini yaxshilash“dir. Bularga gidrologik tsikllarni saqlash, havo va suvni tozalash, atmosferada kislorodni saqlash, ekinlarni changlatish va hatto goʻzallik, ilhom va tadqiqot imkoniyatlari kabi narsalar kiradi. Koʻpgina ekotizimlar inson taʼsirida, masalan, tuproq yoʻqolishi, havo va suvning ifloslanishi, yashash joylarining boʻlinishi, suvni oʻzgartirish, yongʻinni oʻchirish natijasida buziladi. Ushbu tahdidlar ekotizimning keskin oʻzgarishiga yoki biotik jarayonlarning bosqichma-bosqich buzilishiga va ekotizimning abiotik sharoitlarining buzilishiga olib kelishi mumkin. Dastlabki ekotizim oʻzining belgilovchi xususiyatlarini yoʻqotgandan soʻng, u „qulab tushgan“ hisoblanadi. Ekotizimni tiklash barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishga hissa qoʻshishi mumkin.
Tirik organizmlar jamoasi abiotik muhit bilan moddiy-energetik aloqada yashaydi. O`simliklar ozuqlanish jarayonida o`lik tabiatdan karbonot angidrid, suv, kislorod va mineral tuzlarni oladi ya'ni ular hali iste'mol qilishga tayyor bo`lmagan anorganik moddalarni olib, ulardan organik birikmalarni sintezlaydi. Shuning uchun ham ularga avtotroflar, ya'ni o`zlari uchun o`zlari ovqat tayyorlaydiganlar deb nom berilgan. Tayyor ozuqa moddalari bilan oziqlanuvchi organizmlarga esa geterotroflar deyiladi. Bularga barcha o`txo`r va etxo`r organizmlar misol bo`ladi. Demak, geterotrof organizmlar avtotrof organizmlar hisobida yashaydi. Ular tashqi muhitdan qo`shimcha kislorod va suv ham oladi.
Avtortrof va geterotrof organizmlarning olgan ozuqasi tarkibidagi barcha moddalarning o`rni biogen modda aylanishi davomida tabiatda tiklanib turadi. Demak, barcha organizmlar modda aylanish jarayonida ham o`zaro va ham tashqi muhit bilan bog`langan yaxlit tizimni hosil qiladi.
Tirik organizmlarning har qanday uyushmasi bilan ular yashayotgan muhitning birgalikdagi majmuasi ekotizimlar deb ataladi. Bu terminni fanga 1935 y., ingliz olimi A. Tensli kiritgan. Ekotizimlar hajmi jihatidan turlicha kattalikda bo`ladilar. Masalan, daraxtning chiriyotgan poyasini kichik bir ekotizim, ya'ni mikroekotizim deyish mumkin. O`rmon, ko`l, o`tloq va hokazolarni o`rtacha kattalikdagi ekotizim, ya'ni mezotizim deyish mumkin. Okean, qit'a va shu kabilarni yirik ekotizim, ya'ni makrotizim deyish mumkin. Eng yirik ekotizim ya'ni megaekotizim – bu biosfera hisoblanadi.
Ekotizimning sinonimi sifatida fanda ko`pincha biogeotsenoz atamasi ham qo`llaniladi. Bu ikkala tushuncha bir-biriga yaqin, biogeotsenoz ekotizimning muayyan maydondagi bir bo`lagi hisoblanadi.
|
| |
