Elektr texnik materiallarning klassifikatsiyasi. Reja: Kirish. Fanning rivojlanish tarixi va asosiy namoyondalari. Elektr texnika materiallari va klassifikatsiyasi. Tabiy dielektrik materiallar

Download 18.63 Kb.
Sana	26.03.2024
Hajmi	18.63 Kb.
	#178068

Bog'liq
M1 ELEKTR TENOLOGIK
3-sinf Ona-tili-va-oʻqish-savodxonligi, bejik, ziyorat turizmni maqolam, 53B226BB-6420-4BF0-94F0-B43133E649C9, Mustaqil ishi mavzu signallarga raqamli ishlov berish tizimlari-fayllar.org, 1-topshiriq, 2 5327903112462081738, Бошқарув ҳисобига кириш бакалавр doclotin, D. Djalolova - Tikuv buyumlarini tayyorlashda kreativ loyihalash, 01.ЕМ ТАЪМИНОТИ(1), Mavzu Sinxronlashtirish mexanizmlari jarayonlari-fayllar.org, Mavzu operatsion tizimlarda hisoblash jarayoni va resurs tushun, Variant unixoperatsion tizimlarida amalga oshirilgan dispetcherl-fayllar.org, Guruh 010-20 Bajardi Jonikulov Mirali Tekshirdi, Fibonachshi san

ELEKTR TEXNIK MATERIALLARNING KLASSIFIKATSIYASI. Reja: 1. Kirish. Fanning rivojlanish tarixi va asosiy namoyondalari. 2. Elektr texnika materiallari va klassifikatsiyasi. 3. Tabiy dielektrik materiallar. 1.1. Kirish. Fanning rivojlanish tarixi va asosiy namoyondalari. Elektr texnika materiallari fani bo‘yicha elektrotexnik materiallarning turlari o‘rganiladi. “Elektr texnika materiallar va elektr uskunalar montaji” fani talabalarni mazkur fanga oid ma’lumotlar, materiallarining elektr texnikadagi o‘rni hamda ularning amalda qo‘llanilishi bilan tanishtiradi. Hozirgi paytda fan va texnika rivojlangan, texnologik jarayonlar takomillashgan bir vaqtda elektr texnika ham yangi bosqichlarga ko‘tarilib, turli xildagi materiallar ishlab chiqarilmoqda va o‘zlashtirilmoqda. Ishlab chiqarilayotgan elektr texnika materiallarining yangi xossalarga ega turlari ko‘p miqdorda tayyorlanmoqda. Yangi turdagi materiallarni yaratishga ularning fizik, kimyoviy va mexanik xossalarini chuqur o‘rganish orqali erishilmoqda (1.1-rasm). Elektr texnika uskunalarini loyihalash, ishlab chiqarish va tekshirishda mutaxassis turli-tuman xossaga ega bo‘lgan elektr texnika materiallari bilan to‘qnashadi. Bu materiallar elektr mashinasi va jihozlarida kuzatiladigan elektromagnit jarayonida ishtirok etadi. Elektr texnika materiallaridan ma’lum darajada elektr, mexanik va magnit xossalar talab etiladi. Elektr texnika materiallari fanida talabalar e’tiboriga quyidagilar havola etiladi va o‘rganiladi: elektr texnika materiallarini o‘rganish va tekshirish asoslari; ularning xossalari va tuzilishi; muayyan xossalari 6 orqali materiallarni elektrotexnikada ishlatishni aniqlash va amaliy jihatdan qo‘llash. 1.1-rasm. Elektrotexnik materiallarning turlari Dielektriklarning muhim xususiyatlaridan biri, uning tashqi elektr maydoni ta’sirida qutblanishidir. Qutblanish deganda dielektrikda elektr maydoni ta’sirida zaryadlangan zarrachalarning fazoviy joylashuvini o‘zgartirish holati tushuniladi. Elektr maydoni ta’sirida bo‘lgan dielektrik ikki vektor qiymati – elektr maydon kuchlanganligi (E) va qutblanganlik (P) bilan ifodalanadi. Elektr maydon kuchlanganligi zaryadlangan jism yoki zarrachalarning elektr maydonidagi ta’sir kuchini ifodalaydi. Elektr maydon kuchlanganligi vektorning yo‘nalishi sifatida jism nuqtaviy zaryadining musbat kuch chizig‘i yo‘nalishi qabul qilingan. Elektr texnikada vujudga kelayotgan muammolarni ijobiy hal etish uchun yangidan-yangi materiallarni ishlab chiqarish, shu bilan birga mavjud materiallar xossalarini uzluksiz takomillashtirib borish va ularning sifatini yaxshilash kerak bo‘ladi. Bu esa yangi texnologiya asosidagi yuqori sifatli elektr texnika materiallari ishlab chiqaruvchi korxonalarni juda tez rivojlantirishni taqozo etadi. Qo‘yilgan maqsadga amaliy ravishda yondoshish uchun qo‘llanishi mumkin bo‘lgan materiallarning kimyoviy, fizik va mexanik xossalarini chuqur talqin eta bilish kerak. Bunda fan va 7 texnika sohasida erishilgan yutuqlar, olingan ma’lumotlarni talabalarga atroflicha yoritib berish zarur. Zamonaviy elektr texnikada qo‘llaniladigan materiallarni tadqiq etish va yuqorida qayd etilgan maqsadlarga erishish uchun “Elektr texnika materiallari” kursi o‘qitiladi. “Elektr texnika materiallari” o‘quv qo‘llanmasi talabalarni mazkur fanga oid ma’lumotlar, materiallarining elektr texnikadagi o‘rni hamda ularning amalda qo‘llanilishi bilan tanishtiradi. 1.2. Elektrotexnika materiallari va klassifikatsiyasi Elektrotexnika materiallari asosan 4 turga - o‘tkazgich, dielektrik, yarim o‘tkazgich va magnit materiallariga bo‘linadi. Elektr stansiyalarida ishlab chiqarilgan elektr tokini havo va kabel orqali uzatuvchi uzatgichlar bilan iste’molchilarga yеtkazib berishda o‘tkazuvchi materiallar ishlatiladi. Bu materiallar katta elektr o‘tkazuvchanlikka ega sof metallardan tayyorlanadi. Agar metallarning qarshiligi katta bo‘lishi talab etilsa, u holda metallar aralashmasidan iborat qotishmalardan foydalaniladi. Izolyatsion materiallar yoki dielektriklar apparat uskunalarda elektr toki oqimini cheklash uchun ishlatilgani sababli, ular juda katta elektr qarshilikka ega bo‘lishi shart. Dielektrik sifatida juda ham ko‘p turdagi organik va anorganik materiallar qo‘llaniladi. Bu materiallar gaz, suyuq va qattiq agregat holatda bo‘lishi mumkin. Yarim o‘tkazgichlar o‘zining elektr o‘tkazuvchanligi jihatidan o‘tkazgich bilan dielektriklar orasida joylashgan bo‘lib, zamonaviy texnikada keng qo‘llaniladi. Materiallarda yarim o‘tkazuvchanlik xossalari, ko‘pincha, tayyor mahsulot olish paytida hosil bo‘ladi. Magnitli elektrotexnika asbob-uskunalarida magnit oqimini hosil qilish yoki o‘tkazish maqsadida magnit materiallari qo‘llaniladi. Bu materiallardan ma’lum darajada magnit xossalari talab etiladi. Bu xususiyat temir yoki uning turli (nikelli, kobaltli va hokazo) qotishmalarida mavjuddir. Elektr texnikaning rivojlanishi elektr texnika materiallariga bog‘liq bo‘lib, u o‘z navbatida yangi xossali materiallar ishlab chiqish 8 kerakligini taqozo etadi. Xossalari yaxshilangan, issiqqa chidamli izolyatsiya va magnit materiallari kichik hajmli, yеngil va ixcham elektr mashina va apparatlarni yaratish imkonini beradi. Yuqori ish haroratiga ega bo‘lgan yangi turdagi dielektriklar aviatsiya, raketa texnikasida va boshqa sohalarda ishlatilmoqda. So‘ngi paytda ko‘plab ishlab chiqarilayotgan yangidan-yangi sun’iy materiallar xalq xo‘jaligining turli sohalarida, jumladan, elektrotexnikada keng miqyosda qo‘llanilmoqda. Hozirgi davrda o‘z ish faoliyatini yuqori darajada bajarib, xalq xo‘jaligini sifatli kabel mahsulotlari bilan ta’minlayotgan “Uzkabel” DAJ ishlab chiqarish korxonasida dielektrik va o‘tkazgich materiallar ko‘p ishlatiladi. Bulardan asosiysini polietelen va mis tashkil etadi. Bo‘lajak mutaxassislar uchun elektr texnika materiallarini chuqur o‘rganish katta amaliy ahamiyatga ega. Odatda kristall deganda katta bo‘laklar uchun ham, mayda bo‘laklar uchun ham bir xil bo‘lgan geometrik muntazam shakldagi moddalar tushuniladi. “Kristall” – yunoncha so‘z bo‘lib, qadimgi yunonlar muzni «kristallos» deb ataganlar, keyinchalik bu so‘z bilan tabiiy kvarsni atay boshlaganlar. Vaqt o‘tishi bilan bu so‘zning ma’nosi kengaya borib, hamma ko‘p qirra ko‘rinishga ega bo‘lgan tabiiy jismlarni kristall deb atala boshlandi. Hozirda kristall deganda ichki tuzilishi aniq tartibli bo‘lgan jismlar tushuniladi. Kristallni hosil qilgan atom, ion yoki molekulalardan iborat elementlar geometrik to‘g‘ri, qonuniy va davriy fazoviy panjarani tashkil etadi (1.2-rasm). 1.2-rasm. Kristal bog‘lanishga ega bo‘lgan elektrotexnik materiallar. 9 Odatda kristallar shartli ravishda real va ideallarga bo‘linadi. Kristall jismlar tuzilish elementlarining fazoda taqsimlanishi tartibliligi bilan amorf moddalardan ajralib turadi. Demak, amorf moddalarning atomlarini fazoda taqsimlanishi tartibsiz bo‘lib, ular yaqin tartibga ega bo‘ladilar. Agar kub shaklidagi osh tuzi kristallchasini mayda bo‘laklarga bo‘lib, bu bo‘lakchalarni mikroskop ostida kuzatsak, biz ularning o‘lchamlariga bog‘liq bo‘lgan holda kub (yoki bir nechta yopishib qolgan kublar) shakliga ega ekanligini ko‘ramiz. Agar kristallarning bo‘linish jarayonini fikran davom ettirishni tasavvur qilsak, u holda biz atom (molekulalar yoki ionlar) larning juda kam sonlaridan iborat bo‘lgan kristallarning elementar yacheykalariga kelamiz. Kristallarni o‘rganishning zamonaviy usullari kristallarning elementar yacheykalari ichida zarralar (atom, molekulalar, ionlar)ni qanday joylashganligini bilishga imkon beradi. Rasmda osh tuzi kristallining ichida natriy va xlor ionlarining joylashish chizmasi keltirilgan. Kristall panjarada joylashgan zarralarning o‘rni kristall panjara tugunlari deyiladi. Biror bir kristallni tashkil etgan elementlar fazoviy panjaraning tugunlarida joylashadi. Bu zarrachalarning issiqlik harakatlari ularni tugunlar atrofidagi tebranma harakatida namoyon bo‘ladi va ular zarrachalarning tebranma harakatining markazi hisoblanadi. Harorat ortishi bilan zarrachalar tebranma harakati amplitudasi ortib boradi. Kristall to‘g‘risida gapirilganda, uning bir xususiyatini hisobga olish kerak, ya’ni u qanday kattalikka ega bo‘lmasin uni bitta juda katta molekula deb qaraladi. Chunki, molekula ikki va undan ortiq atomlardan tashkil topadi. Kristallning amorf jismlardan farqi uning tartibli tuzilishiga ega bo‘lganligi uchun u simmetriya qonunlariga bo‘ysunadi. Quyida kristall tuzilishlardagi ba’zi simmetriya elementlari bilan tanishib chiqamiz: 1. Kristalldan o‘tkazilgan to‘g‘ri chiziqning har ikkala tomonidan barobar masofada bir xil geometrik shakllar (tomonlar, 10 burchaklar, nuqtalar, qirralar va cho‘qqilar joylashadi)ga bo‘ysunuvchi kristall tuzilish ichidagi xayoliy nuqtaga (markaz) egaligi. 2. Kristall yacheyka bir marotaba to‘liq aylanganda bir necha marotaba o‘zi bilan o‘zi ustma –ust tushadi. Bu aylanish o‘qiga simmetriya o‘qi deb ataladi va gn yoki In xarflari bilan belgilanadi, bunda n – o‘qning tartibini ifodalaydi. Bir marta to‘la aylanganda kristall tuzilish o‘zi bilan o‘zi 4 marta ustma-ust tushsa, u holda bu simmetriya o‘qi 4-chi tartibli bo‘ladi. Umuman bir marta to‘la aylanganda “n” marta ustma-ust tushsa, n-chi tartibli simmetriya o‘qi deyiladi. Kristallarda faqat ikkinchi, uchinchi, to‘rtinchi, beshinchi va oltinchi tartibli simmetriya o‘qlari bo‘lishi mumkin. Oltinchidan katta simmetriya o‘qlari bo‘lmaydi. 3. Simmetriya tekisligi kristallni shunday ikki bo‘lakka bo‘ladiki, ulardan biri ikkinchisining ko‘zgudagi aksini ifodalaydi va “r” harfi bilan belgilanadi. Kristall tuzilishlar quyidagi turlarga bo‘linadi: oddiy, hajmi markazlashgan, yoni markazlashgan. Oddiy kub panjarada, atomlar faqat uning tugunlarida joylashadi. Hajmi markazlashganda esa atomlar uning tugunlaridan tashqari, kubning markazida ham joylashadi, yoni markazlashganda esa, uning tugunlardan tashqari, har bir tomonning markazlarida ham joylashadi. Shu yеrda kristall panjaralarning koordinasion sonlari haqida ham aytib o‘tish joiz. Kristall panjaradagi hoxlagan atomni eng yaqin bir xil masofada joylashgan atomlarning soniga qarab: I, II, III … n – koordinasion sonlari deb ataladi. O‘z joyini yo‘qotgan atomlar “vakant” joylarga yaqinlashganda, ularning ushlanib qolishi natijasida “vakant” joyni to‘ldirishi mumkin. Bu hodisani nuqsonlarning rekombinasiyasi deyiladi. Nuqsonlarning hosil bo‘lishidan rekombinasiyalanishigacha o‘tgan vaqtni nuqsonlarning yashash vaqti deyiladi. Nuqtaviy nuqsonlar kristall panjaraga begona element atomlari kirib qolganda 11 ham hosil bo‘ladi. Bunda begona atom tugunlarning biriga yoki ularning oralig‘iga joylashishi mumkin. Natijada kristallning shu joyi deformasiyalanadi. Mendelevgacha maʼlum bo‘lgan o‘sha 63 xil elementning aksariyatini esa odamlarga qadimdan maʼlum bo‘lgan kimyoviy elementlar (asosan metallar) va o‘rta asrlarda alkimyogarlar tomonidan kashf etilgan elementlar tashkil qilgan (1.3-rasm). 1.3-rasm. Mendelev jadvali va undagi elementlar Xususan, oltin, kumush, mis, temir, oltingugurt, qo‘rg‘oshin, qalay, simob va uglerod elementlari odamzotga juda qadim zamonlardan maʼlum bo‘lgan. Eʼtibor bergan bo‘lsangiz, ushbu elementlarning aksariyati metallar bo‘lib, ularning o‘ziga xos jihati shuki, ular tabiatda sof holda va katta bo‘laklar ko‘rinishida uchraydi. Ishlab chiqarishda elektrotexnik materiallar quyidagi turlarga bo‘linadi va ularning keng foydalaniladi (1.4-rasm). 12 1.4-rasm. Elektrotexnik materiallar va ularning bog‘lanishlari. 1.3. Tabiy dielektrik materiallar Bu materiallarning asosini o‘simliklar tarkibidagi organik moddalar tashkil etadi. Elektr texnikada dastlabki elektr izolyatsiya materiallaridan foydalanilgan. Yog‘ochning to‘la yo‘nalishi bo‘yicha elektr mustahkamligi uning ko‘ndalang kesim yo‘nalishiga nisbatan 3-4 barobar, qarshiliklari esa 10 barobar kichikdir. Quruq holatdagi yog‘ochning zichligi 400-800 kg/m3 oralig‘ida bo‘ladi. Yog‘ochning zichligi qancha yuqori bo‘lsa, uning mexanik mustahkamligi tola yo‘nalishiga qarab turlicha bo‘ladi. Uning tola yo‘nalishi bo‘yicha mexanik mustahkamligi shu tolaga ko‘ndalang yo‘nalishdagiga nisbatan ancha yuqori bo‘ladi. Yog‘ochning asosiy kamchiliklari quyidagilardan iborat: yuqori darajada gigroskopiklik; issiqlik yoki alanga ta’siriga chidamsizlik; o‘z xossalarini tashqi ta’sir natijasida keskin o‘zgartirishi va hokazo. Yog‘ochning dielektrik va mexanik xossalari unga moy, qatron kabi shimiluvchi suyuqliklar shimdirish orqali yaxshilanadi. Quritib shimdirilgan yog‘och o‘zining elektrik va mexanik mustahkamligini oshiradi. Uning izolyatsion xossalari shimdiriluvchi modda turi (parafin, alif, neft moyi, sintetik qatron)ga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Yog‘ochning gigroskopikligini kamaytirish uchun unga moy 13 shimdirishning o‘zigina yеtarli bo‘lmaydi. Shuning uchun moy shimdirilgandan so‘ng material yuzasi qo‘shimcha ravishda loklanadi (1.5-rasm). 1.5-rasm. Tabiy dielektrik materiallar Transformatorlarda elementlarni biriktirish maqsadida oq qayin, qayin va butadan tayyorlangan yog‘och materiallar ishlatiladi. Aloqa va elektr energiyasini uzatish liniyalarida yog‘ochdan tayyorlangan tayanchlar ishlatiladi. Yog‘ochlardan, shuningdek o‘chirgich, uzgich, transformator va boshqa elektr apparatlarida, elektrtexnikada texnika xavfsizligini ta’minlovchi qurilmalarda foydalaniladi. Tarkibi, asosan, sellyulozadan iborat, qisqa tolali varaqsimon yoki o‘ramli materiallarga qog‘oz va karton kiradi. Qog‘oz ishlab chiqarish uchun yog‘och sellyulozasidan foydalaniladi. Elektr izolyatsiyasida qo‘llaniladigan qog‘oz tayyorlashda sulfat va natron sellyulozasi ham ishlatiladi. Elektr izolyatsiya qog‘ozi va karton ishlab chiqarishda yog‘ochga maxsus kimyoviy ishlov beriladi va undan lignin, mineral tuz va yеlim kabi birikmalar chiqarib yuboriladi. Natijada sellyuloza tolalari sof holda ajratib olinadi. Mexanik ishlov berib maydalangan sellyulozaning suvdagi eritmasi aylanuvchan jo‘valarga quyilib, yuqori haroratda quritiladi. Qog‘oz o‘ramga tortib o‘ralayotganda tolalar, asosan, o‘ram mustahkamligi uning uzunligi bo‘yicha, eniga nisbatan birmuncha ortadi. Kabel qog‘ozlari K, KM, KV, KVMU navlarda ishlab chiqariladi, bunda K-kabel, M-ko‘p qatlamli, V-yuqori kuchlanishli, U-kuchaytirilgan ma’nolarini ifodalaydi. K va KM navli qog‘ozlar kuchlanishi 35 kV gacha bo‘lgan kabellarda, KV va KVU navlilari kuchlanishi 35 kV dan yuqori hamda KVM va KVMU navlilari 14 kuchlanishi 100 kV dan yuqori bo‘lgan kabellarda qo‘llaniladi. Kabel qog‘ozlarining qalinligi 70-170 mkm, zichligi 760-1000 kg/m3 . Qog‘ozning zichligini oshirish hisobiga uning qalinligini kamaytirish mumkin. Materialning dielektrik singdiruvchanligi qog‘oz va unga shimdirilgan moy turiga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Telefon qog‘ozi KT va KTU navlarda ishlab chiqarilib, ularning qalinligi 50 mkm, zichligi ko‘pi bilan 800 kg/m3 ni tashkil etadi. Telefon qog‘ozlari sarg‘ish, qizil, ko‘k yoki yashil ranglarda bo‘ladi. Kondensator qog‘ozi asosan ikki xilda (oddiy kondensator qog‘ozi va silikon) ishlab chiqariladi Silikon katta quvvatga ega kondensatorlarda qo‘llaniladi. Kondensator qog‘ozlarining zichligi 800-1250 kg/m3 , qalinligi 4-30 mkm, o‘ramining eni 12-490 mm atrofida bo‘ladi. Bunday yupqa qog‘oz ishlatish natijasida katta solishtirma sig‘imli kondensatorlar yaratish imkoni tug‘iladi. Karton, asosan, qalinligi jihatidan (0,2-6 mm) odatdagi qog‘ozlardan farq qiladi. Izolyatsiya kartonlari ikki turda (havo muhitida ishlashga mo‘ljallangan g‘ovaksimon va uncha zich bo‘lmagan kartonlar) ishlab chiqariladi. G‘ovaksimon karton o‘ziga moyni yaxshi shimib oladi va bunda uning elektr mustahkamligi pasaymaydi. Kartonlar varaq holida (o‘lchami 3x4 m gacha) yoki o‘ramlarda (eni 1 gacha) ishlab chiqariladi. Ulardan elektr mashina, transformator va boshqa elektr apparatlarining izolyatsiyasida foydalaniladi. Pishiq qog‘oz yupqa qog‘ozlardan tayyorlanib, iliq ruh xloridi eritmasidan o‘tkaziladi va kerakli qalinlikka erishilguncha po‘lat jo‘valarga o‘ralaveradi. So‘ngra pishiq qog‘oz jo‘valardan kesib olinib, yaxshilab suvda yuviladi va bosim ostida ishlov beriladi. Varaqsimon pishiq qog‘oz (FE) qalinligi 0,6-12 mm, uzunligi 0,85-2,3 m va eni 0,55-1,4 m qilib tayyorlanadi hamda unga qora, qizil, kulrang va boshqa ranglar beriladi. Namlangan pishiq qog‘ozga turli shakl berish mumkin. Pishiq qog‘oz elektr mashina va apparatlarining konstruksiya materiallari sifatida ham qo‘llaniladi. Gazsimon dielektriklarga barcha gazlar, tabiiy havo, gaz va suv bug‘i aralashmasi ko‘rinishidagi gazlar kiradi. Ko‘pincha gazlar 15 dielektrik sifatida gaz to‘ldirilgan kondensatorlar va ulagichlarda qo‘llaniladi. Havo barcha elektr qurilmalarini o‘rab turganligi uchun dielektrik sifatida ishonchli ishlashlarini ta’minlaydi. Havoda ochiq simlar havo qatlami buzilganda, namlik ortib ketganda, binafsha cho‘g‘ ko‘rinishida toj hosil bo‘lib, energiya isrofini yuzaga keltiradi. Betartib issiqlik harakatida elektronlar bilan musbat ionlar ta’sirlashib neytral atom yoki molekula hosil qiladi. Bu jarayon tiklanish yoki generasiya deyiladi. Agar metallar elektrodlar orasida gaz joylashtirilsa, elektr maydoni ta’sirida yo‘nalish bo‘ylab zaryadlangan zarralar bir qutbdan ikkinchi elektrod tomon harakat qiladi. Natijada bir elektroddagi elektron va ionlar ikkinchi elektrodga aralashadi va tok oqib o‘tadi. Tok qanchalik katta bo‘lishi vaqt birligida zaryadlangan zarralarning o‘tishiga bog‘liq. Gazlardagi qutblanishning zarbali ko‘rinishining o‘sishi teshilishga olib keladi. Teshilish vaqtida tok I tezlik bilan o‘sib, kuchlanish U-0 intiladi. Gazlarda teshilish yoy shaklida kuzatilib, teshilishning kuzatilishi Pashen qonuni yuqoridagi ifoda asosida aniqlanadi. A - koeffisiyent r - gaz bosimi (Pa) h - elektrodlar orasidagi masofa (M) Formuladan ko‘rinadiki, Upr=f(r,h) nominal bosim sharoitida 1sm elektrodlar orasidagi masofa uchun havoning elektr mustahkamligi 3 mV/m ga teng. Bular orasida izolyasiya sifatida tabiiy havo muhim o‘rin tutadi. Har qanday elektr qurilmalarida izolyatsion material bilan yurituvchi qism orasidagi havo izolyatsiya vazifasini o‘taydi. Elektrotexnikada gazlar siqilgan ko‘rinishda kichik haroratlarda ko‘p foydalaniladi (bunday qurilma krioelektrotexnika deyiladi). Azot ham havo bilan elektr mustahkamligi bir xil, lekin kam qo‘llanilishi sababli tok o‘tkazuvchi qismlar bilan doimiy ravishda Upr=A∙r∙h 16 tasirlashib turishi natijasida еmirilish hosil qiladi. Tarkibida kislorod yo‘q, shuning uchun tegib turgan materiallar oksid hosil qiladi. Elektrotexnikada vodorod katta ahamiyatga ega. Yuqori issiqlik o‘tkazuvchanligi uchun generatorlarni, sinxron kompensatorlarni sovitishda keng foydalaniladi, ya’ni havo o‘rniga vodorodni sovitishda rotordagi quvvat yo‘qolishi kamayadi, chunki bu yo‘qolishni gazning zichligiga yakin, yana generator sinxron kompensatorda, vodorodli atmosferada schyotkalarning aylanishi yеngil bo‘lib, F.I.K yuqori bo‘ladi. Suyuq dielektriklardan asosan neft moyi - transformator moyi hisoblanadi. Moyli transformator, ulagichlar, reaktorda izolyasiya sifatida qo‘llanilish xossasi, elektr chidamligi yuqori. Bunday moylar neftni pog‘onali haydash yo‘li bilan tarkibidagi turli aralashmalarni qaynatish, tozalash yo‘li bilan olinadi. Normal sharoitda standart bo‘yicha: Kinematik yopishqoqligi 17-18.5 mm/s 20 0C 6.5-6.7 mm/s 50 0C bug‘ining yonish harorati 135-140 0C qotish harorati 45 0C Bir necha tonnasi bo‘lsa, yonishga xavfi yuzaga keladi. Qotish harorati asosiy faktorlardan biri bo‘lib, ochiq transformatorli yordamchi stansiyalarda, sovuq yuqori bo‘lgan joylarda, misol uchun moyli ulagichlarda alohida arktik moy (ATM65, ya’ni 70 0C) dan foydalaniladi. PTE talabi asosida elektrostansiya va podstansiyalar uchun transformator moyining elektr mustahkamligi normallashtirilgan. Nazorat savollari: 1. Qutblanish deganda nimani tushunasiz? 2. Elektr maydon kuchlanganligiga ta’rif bering? 3. Elektrotexnik materiallarni qo‘llanish soxasiga tushuncha bering? 4. Elektroizolyasion materiallar necha turga bo’linadi? 5. Elektrotexnik materiallarni xususiyatlarni tushuntirib bering? Download 18.63 Kb.

Download 18.63 Kb.