132
Bozor kon‘yunkturasini iqtisodiy tenglikka yo‗likmaslik, muvozanatiga
erishish sharti hisoblanadi.
Bozor kon‘yunkturasini bashorat qilish uslublarini 4
ta katta sinfga
bo‗lishimiz mumkin.
1. Faktografik uslublar. Bu bashorat qilishning shunday uslubiki, unda o‗tgan
davrda bo‗lib o‗tgan haqiqiy omillardan axborotli asos sifatida foydalaniladi. Bu
ma‘lumotlar miqdor va sifat xarakteriga egadir. Bozor kon‘yunkturasini bashorat
qilishning faktografik uslublari o‗z navbatida 3 turga bo‗linadi. Birinchi turi
ekstropolyasiya va interpolyasiya uslublari yig‗indisidan iborat bo‗lib, bu turdagi
modellar uchun chiziqli funksiyalarni tuzishda boshlang‗ich
axborotdan
foydalanish xarakterlidir. Ikkinchi turi statistik uslublar bo‗lib, ular ikki va undan
ortiq o‗zgaruvchan bashorat qilish ob‘ektlarining o‗zaro aloqalarini tadqiq qilishda
qo‗llaniladi. Uchinchi turi mazkur ob‘ektlarning kelgusidagi rivojlanishini shunga
o‗xshash ob‘ektlarning rivojlanish qonuniyatlari bo‗yicha tadqiq qilishga
asoslanadi.
2. Ekspert uslublar u yoki bu sohadagi mutaxassis-ekspertlarning fikr va
mulohazalarini qayta ishlashga asoslanadi. Bashorat qilishning ekspert baholash
uslubi intuitiv va analitik uslubni o‗z ichiga oladi. Intuitiv uslublarga ekspertlarni
jalb
qilishga, amalda bashorat qilish ob‘ektini rivojlantirish jarayonlarini aniqlash
hamda shaxsiy eruditsiya va tuygu vositasida kelgusidagi o‗zgarishni baholashga
asoslangan uslublar kiradi. Analitik uslublarga bashorat qilish ob‘ektini tadqiq
qilish jarayoni modelini mantiqan tahlil qilishga asoslangan usullari kiradi.
Bozor kon‘yunkturasini bashorat qilishda ekspert baholash uslublari, ayniqsa,
intuitiv uslublar keng qo‗llaniladi.
3.
Ekstropolyasiya
uslubi.
Ekstropolyasiya
uslublari
bozor
kon‘yunkturasining turli ko‗rsatkichlari va xususiyatlarini
bashorat qilishda
qo‗llaniladi. Ekstropolyasiya formalar yoki jarayonlarning kelgusidagi holati
qonunlari, nazariyalari hamda tajribasini keng yoyishni takozo qiladi, ya‘ni bu
holda ekstropolyasiya bashorat qilish amalga oshirilayotgan ob‘ektning ilgarigi
rivojlantirish tendensiyalariga tayanadi.
133
Ekstropolyasiyaning bozor tadqiqotlarida qo‗llaniladigan asosiy modellaridan
biri – bu trend modelidir. Trend modellari jarayonlarni
vaqtga nisbatan
o‗zgarishning asosiy yo‗nalishlarini ko‗rsatadi.
4. Ekonometrik modellar. Ekonometrik modellar iqtisodiy jarayonlar
paramerlarining stoxastiklarini nazarda tutgan holda bozor kon‘yunkturasining turli
ko‗rsatkichlari o‗rtasidagi o‗zaro aloqalar va proporsiyalarni miqdoriy bayon
qiladigan regression va balans tenglamalari tuzish orqali ifodalanadi. Ekonometrik
modellash bozor kon‘yunkturasini bashorat qilishda keng qo‗llaniladi. Ular ishlab
chiqarish va unga ta‘sir ko‗rsatuvchi omillar, bozordagi narxlar darajasi, raqobat va
unga ta‘sir ko‗rsatuvchi omillar, iste‘molchilarning ehtiyojlarini tahlil qilish,
marketing tadbirlarini amalga oshirish va unga ta‘sir qiluvchi omillar o‗rtasidagi va
boshqa jarayonlar o‗zgarishni matematik modellar yordamida tahlil qilishga hamda
bashorat qilishga yordam beradi. Ekonometrik
modellarning xususiy holi
korrelyasion va regression modellashdir.
Bozor kon‘yunkturasini tahlil va bashorat qilish natijalari firmaning biznes -
reja tuzishda yoki firmaning bozordagi butun faoliyatini tartibga solishda va
boshqarishda keng qo‗llaniladi.
