131
modellar uchun chiziqli funksiyalarni tuzishda boshlang‘ich axborotdan foydalanish
xarakterlidir. Ikkinchi turi statistik uslublar bo‘lib, ular ikki va undan ortiq
o‘zgaruvchan prognoz qilish ob’ektlarining o‘zaro
aloqalarini tadqiq qilishda
qo‘llaniladi. Uchinchi turi mazkur ob’ektlarning kelgusidagi rivojlanishini shunga
o‘xshash ob’ektlarning rivojlanish qonuniyatlari bo‘yicha tadqiq qilishga asoslanadi.
2. Ekspert uslublar u yoki bu sohadagi mutaxassis-ekspertlarning fikr va
mulohazalarini qayta ishlashga asoslanadi. Prognoz qilishning ekspert baholash
uslubi intuitiv va analitik uslubni o‘z ichiga oladi. Intuitiv uslublarga ekspertlarni jalb
qilishga, amalda prognoz qilish ob’ektini rivojlantirish jarayonlarini
aniqlash hamda
shaxsiy eruditsiya va tuygu vositasida kelgusidagi o‘zgarishni baholashga asoslangan
uslublar kiradi. Analitik uslublarga prognoz qilish ob’ektini tadqiq qilish jarayoni
modelini mantiqan tahlil qilishga asoslangan usullari kiradi.
Bozor kon’yunkturasini prognoz qilishda ekspert baholash uslublari, ayniqsa,
intuitiv uslublar keng qo‘llaniladi.
3. Ekstropolyasiya uslubi. Ekstropolyasiya uslublari bozor kon’yunkturasining
turli ko‘rsatkichlari va xususiyatlarini prognoz qilishda qo‘llaniladi. Ekstropolyasiya
formalar yoki jarayonlarning
kelgusidagi holati qonunlari, nazariyalari hamda
tajribasini keng yoyishni takozo qiladi, ya’ni bu holda ekstropolyasiya prognoz qilish
amalga oshirilayotgan ob’ektning ilgarigi rivojlantirish tendensiyalariga tayanadi.
Ekstropolyasiyaning bozor tadqiqotlarida qo‘llaniladigan asosiy modellaridan
biri – bu trend modelidir. Trend modellari jarayonlarni vaqtga nisbatan o‘zgarishning
asosiy yo‘nalishlarini ko‘rsatadi.
4. Ekonometrik modellar. Ekonometrik modellar iqtisodiy jarayonlar
paramerlarining stoxastiklarini nazarda tutgan holda bozor kon’yunkturasining
turli
ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar va proporsiyalarni miqdoriy bayon
qiladigan regression va balans tenglamalari tuzish orqali ifodalanadi. Ekonometrik
modellash bozor kon’yunkturasini prognoz qilishda keng qo‘llaniladi. Ular ishlab
chiqarish va unga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar,
bozordagi narxlar darajasi, raqobat va
unga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar, iste’molchilarning ehtiyojlarini tahlil qilish,
marketing tadbirlarini amalga oshirish va unga ta’sir qiluvchi omillar o‘rtasidagi va
132
boshqa jarayonlar o‘zgarishni matematik modellar yordamida tahlil qilishga hamda
prognoz qilishga yordam beradi. Ekonometrik modellarning xususiy holi korrelyasion
va regression modellashdir.
Bozor kon’yunkturasini tahlil va prognoz qilish natijalari firmaning biznes - reja
tuzishda yoki firmaning bozordagi butun faoliyatini tartibga solishda va boshqarishda
keng qo‘llaniladi.
