150
Genetika
lar seleksiya
usullaridan ancha farq
qiladi.
Asosiy metodlardan biri sun’iy
mutagenez va klonlarni (irsiy jixatdan
bir x il hujayralar) tanlash usulidir.
Yovvoyi shtammlardan foydali
xususiyatga ega shtammlar ajratib oli
nadi. Keyingi bosqichda sun’iy muta
genez yo‘li bilan har xil mutatsiyalar
kelib chiqishi tezlashtiriladi. Muta-
genez
sifatida ionlashtiruvchi, ultrabi-
nafsha nurlaridan,
ximiyaviy mod-
dalardan
foydalaniladi.
Mikroor-
ganizmlarning har 1 million shaxsidan
o‘rtacha olganda 1 mutatsiya paydo
bo‘ladi.
Mikroorganizmlar juda tez
ko‘paygani uchun ulardan m uta
tsiyalar olish uncha qiyin emas.
Hujayralarning bir xil popu-
lyatsiyasini olishga erishish uchun tan-
lab olingan klonlar ko‘p
marta qayta
ekiladi.
Mahsuldor shtammlar olingandan
keyin ularni ko‘paytirishga kirishiladi
(52-rasm).
Bunday usulni qo‘llash
natijasida
seleksionerlar dastlabki shtammlarga nisbatan ancha mahsuldor
bo‘lgan shtammlarni yaratishga muvaffaq bo‘ladilar.
34-§. Gen injeneriyasi
Molekulyar biologiya va molekulyar
genetika fanlarining
rivojlanishi yangi usullar ishlab chiqilishi natijasida gen injeneriyasi
vujudga keldi. Gen injeneriyasining paydo bo‘lishi an’anaviy selek-
siya fanida uchraydigan kamchiliklarni bartaraf qilishga imkon
yaratdi.
Gen injeneriyasi oldindan belgilangan dastur asosida yangi
genetik konstruksiyalarni yaratishga asoslangan y o ‘nalishdir.
Bu usul yordamida organizmlardan
kerakli genlar ajratib oli-
nadi va bu genlar maxsus murakkab usullar yordamida mikroorga-
M ikroorganizm larning
tabiiy shtam m i
—I...... ...................
Hosildor shtammni
ajratib olish
T
Shtamm ga mutagen
ta ’sir ettirish
Istiqbolli m utantlarni
tanlab olish
Ko‘p m a rta qayta ekib
kerakli m ahsulot olish
H osildor shtam m ni
olish
Hosildor shtam m ni sanoat
miqyosida ishlab chiqarishga I
topshirish
52-r a s m.
Mikroorganizmlar
seleksiyasining soddalashtiril-
gan sxemasi.
151
nizmlarga kiritiladi va bu genlarning
shu mikroorganizmlarda
funksiyalarni amalga oshirilishiga erishiladi. G en injeneriyasi usuli
juda murakkab va ko‘p xarajat talab qiladi. Hozirning o ‘zidayoq
gen injeneriyasi tadqiqotlari tobora keng qo‘llanilmoqda va ayrim
muvaffaqiyatli natijalarga erishilmoqda.
Uning yordamida tibbiyot-
da muhim ahamiyatga ega bo ‘lgan preparatlar, insulin, o ‘sish gor-
moni, interferon ishlab chiqarilmoqda.
Shunday qilib hozirgi davrda sun’iy kiritilgan genlar faoliyat
ko‘rsatayotgan transgen organizmlar yaratilmoqda.
Gen injeneriyasining asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat:
