psixolog
mutaxassisi
mijozga tushunarli va tushunarli.
Maslahatlar soni har bir alohida holat uchun alohida belgilanadi, masalaning
mohiyati, uni hal qilish shartlari, uzoq vaqt talab qilinishiga qarab.
psixologik
yordam
.
Axloqiy tamoyillar - axloqiy tamoyillarga asoslangan zamonaviy jamiyatda qabul
qilingan va tartibga solinadigan muayyan axloq qoidalari faoliyati, shuningdek, turli
sohalardagi aloqa jarayoni ishtirokchilarining o'zaro ta'siri. Mutaxassislarni
tayyorlashda - psixologlarmasalani o'rganish axloq, asosiy tayyorgarlikka kiritilgan.
Axloqiy printsiplar asrlar davomida ishlab chiqilgan va tsivilizatsiyalar tarixi,
falsafalari, madaniy an'analari va diniy qonunlari izidan chiqqan axloqiy me'yorlarni
o'rnatadi. Ya'ni, bu tamoyillar qonunga emas, balki axloqiy me'yorlarga asoslanadi.
21
Falsafada axloqning ilmiy ta'rifi bilan, uning axloqiy manbalari, inson
taraqqiyotidagi o'zgarishlar hisobga olinadi. Har qanday dunyo dinlarining
shakllanishi ma'lum bir axloqiy tamoyillar va diniy ta'limotlar tarafdorlari rioya
qilishi kerak bo'lgan normalarga asoslanadi. Madaniyat deganda odamlar o'rtasidagi
munosabatlar normalari tsivilizatsiyalashgan jamiyatda ro'yobga chiqarilishini, urf-
odatlar va urf-odatlar uning tarkibiy qismlarini kiritishni anglatadi. Davlatlar,
millatlar, ijtimoiy jamiyatlar, xalqlarning siyosiy manfaatlariga tayangan holda
siyosat va mafkura ham axloqiy ong manbai bo'lib xizmat qiladi. Bu barcha
manbalar axloqiy tamoyillarning shakllanishiga asoslanadi. Psixolog-maslahatchini
kasbiy tayyorlashga nimalar kiradi? Psixolog-maslahatchini kasbiy tayyorlash har
qanday psixolog uchun majburiy bo'lgan umumta'lim ilmiy tayyorgarlikdan tashqari
(unga har qanday ixtisosdagi professional psixolog uchun zarur bo'lgan ilmiy
bilimlar minimumi kiradi), kerakli kasbiy sohasida ushbu holatda psixologik
maslahat berish sohasida ixtisoslashishni ko'zda tutuvchi psixologiyaning qator
bo'limlarini o'zlashtirishni ham o'z ichiga oladi.
Psixolog-maslahatchini kasbiy tayyorlash maxsus yo'nalishlari quyidagilar:
1.Psixologik
maslahatning
tayyorgarlik
bosqichini
o'rganish.
2. Psixolog-maslahatchi ishlari mazmuni to'g'risidagi ma'lumotlarni o'zlashtirish.
3. Psixolog-maslahatchining mijozlar bilan ishlash metodlarini egallab olish.
4. Quyidagi maxsus sohalarda psixologik maslahat o'tkazish xususiyatlari bilan
tanishish: oilaviy maslahatlar, amaliy maslahatlar, psixologik-pedagogik
maslahatlar,
intim-shaxsiy
maslahat
o'tkazish.
1. Psixolog-maslahatchining ancha tajribali psixolog-maslahatchi - supervizor
rahbarligi ostida ishlashi. Psixologik maslahat ishlariga tayyorgarlik jarayonini
o'rganish tashkiliy masalalarto'plami, shu jumladan maslahat berish sohasi, maslahat
ishlari boshlanish vaqtini tanlashdan iborat masalalarni diqqat bilan o'rganib
chiqishni o'z ichiga oladi.
22
Psixolog-maslahatchi amaliy mazmunda muammoni hal qilishni bilishi kerak
bo'lgan
aniq
masalalar
qatorida
quyidagilarni
ko'rsatishi
mumkin:
• Mijozlar aniq doirasini — psixologik maslahat olishga keluvchilarni, psixologik
maslahat ishlari mazmuniga ularning mumkin bo'lgan muammolarining bog'liqligini
va maslahatchi bo'lib ishlovchi psixologlarga qo'yilishi mumkin bo'lgan kasbiy
talablarga bog'liqligini aniqlash. Psixologik maslahat ishlari uchun psixolog
kadrlarni va xizmat ko'rsatisb xodimlarini tanlab olish, kadrlar bilan ish sharoitlari
va vazifalari bilan tanishtirish, bir-birlari bilan o'zaro aloqalami tashkil etish,
maslahat ishlari qoidalari bilan tanishtirish maxsus tayyorgarlik ishlarini o'tkazish.
Maslahatlar amaliy ishlarni boshlash uchun moddiy baza va hujjatlarni tayyorlash. •
Mumkin bo'lgan mijozlar orasida maslahat ishlari to'g'risida ma'lumotlarni
tayyorlash va tarqatish. Psixolog-maslahatchi ishini tashkil qilish bilan tanishish
psixologik maslahat qanday tashkil qilinishi, buning uchun kerak bo'lgan uskunalar
minimumiga nimalar kirishi, psixologik maslahat va psixolog-maslahatchi uchun
qulay ish tartibi qanday bo'lishini, psixologik maslahat ishlari davomida sharoit
qanday bo'lishi kerakligi va qator boshqa masalalarni o'z ichiga oladi.
Endi boshlayotgan mutaxassisning psixolog-maslahatchi ishi mazmuni bilan
tanishishi o'z navbatida quyidagilarni ko'zda tutadi. Birinchidan, psixologik
maslahat nima ekanligi, psixolog amaliy faoliyati boshqa turidan uning farqi
nimadan iboratligi bilan tanishish. Ikkinchidan, o'z kasbiy vazifalarini yuksak
darajada bajara olishi uchun psixolog-maslahatchi nimalami bilishi va bajarishni
bilishi kerakligini aniqlash. Uchinchidan, psixologik maslahat asosiy turlari bilan
ularga qo'yiladigan asosiy talablar bilan tanishish.
To'rtinchidan, psixolog-maslahatchi ish sharoitlarini bilish, psixolog-maslahatchi
ish metodlarini o'zlashtirish ish boshlayotgan psixolog-maslahatchining mijozlar
bilan muloqot olib borish uslublarini, psixologik maslahat amaliyotida
foydalaniladigan psixodiagnostika metodlarini egallashni ko'zda tutadi. Ushbu uslub
va metodlarbo'lajak psixolog-maslahatchi tomonidan amaliy, mos ravishdagi
maxsus mashg'ulotlar davomida o'zlashtirilishi kerak. Shunday uslublar va metodlar
23
qatoriga xususan psixolog-maslahatchining mijozga to'g'ridan to'g'ri psixoterapevtik
ta'sir ko'rsatish metodi kiradi.
Turli sohalarda psixologik maslahatlar o'tkazish xususiyatlarini o'rganish
zarurligi, birinchidan, intim-shaxsiy, oilaviy, amaliy va psixologik-pedagogik
maslahatlar - bular turli narsalar ekanligi, ikkinchidan, psixolog-maslahatchi
maslahat laming ushbu turlari bilan bir xil darajada shug'ullanmasligi va ularga
vaqti-vaqti bilan murojaat etib, shunga qaramay barcha ko'rsatilgan sohalarda o'z
kasbiy malakasini saqlab qolishi kerakligi bilan bog'liqdir. Shu bilan birga
psixologik maslahatlar ushbu sohalarida ko'plab xususiy ancha nozik va murakkab
o'ziga xos masalalar mavjud. Bu masalalarni bilish uzoq vaqtni talab etadi, amaliy
muvaffaqiyatga erishish esa — mustahkam malaka va ko'nikmalar talab etadi.
Tajribali mutaxassis rahbarligi ostida amaliyot o'tayotgan psixolog-maslahatchi
rolida ishlash psixolog-maslahatchiga kasbiy tajriba orttirish va amalda kerakli
malaka va ko'nikmalarni egallab olish uchun zarurdir. Kasbiy mahorat psixologning
amaliy faoliyati muvaffaqiyatini, psixologik bilimlarni o'z vazifalarini bajarishda
qo'llash qobiliyatini belgilaydi: aniq harakatlar, texnikalar, psixologik "texnikalar".
Kasbiy ko'nikmalar - bu yaxshi tasdiqlangan, osonlikcha va ishonchli
bajariladigan professional harakatlar, bu psixologga ishni samarali bajarishga imkon
beradi. Tajriba qancha ko'p bo'lsa, mutaxassis shuncha kasbiy mahoratga ega bo'ladi.
Kasbiy vakolat xususiyatlariga quyidagilar kiradi: bir qator professional
imkoniyatlar, professional faoliyat vositalari, texnikasi va texnologiyalarini
mukammal egallash. Psixologning kasbiy kompetentsiyasi uning faoliyatining
ijodiy xarakterida, innovatsion yondashuvlar va innovatsion texnologiyalarni faol
izlashda, shaxsiy tashabbuskorlik va professional muloqotda namoyon bo'ladi. [ 2]
Muvaffaqiyatli faoliyat uchun zarur bo'lgan fanlarga psixolog tayyorgarligining
asosiy talablarini ko'rib chiqamiz.
Psixologiya sohasida mutaxassis:
24
1. Psixologning kasbiy faoliyatining maqsadlari, metodikasi va usullarini
tushunish;
2. Psixologik tadqiqotlarni tashkil etish va o'tkazish vositalarini, usullarini
o'zlashtirish;
3. Psixologiya predmetining o'ziga xos xususiyatlarini, uning boshqa fanlar bilan
aloqasini tushunish; psixologiyaning asosiy tarmoqlarini va psixologik bilimlarni
hayotning turli sohalarida qo'llash imkoniyatlarini bilish;
4. Psixologiya fanining rivojlanish tarixi va zamonaviy muammolarini bilish;
5. Hayvonlar psixikasi evolyutsiyasi qonuniyatlarini, hayvonlar va odamlar
psixikasining o'xshashligi va sifat farqini bilish; inson psixikasining filogeniyasi va
ontogenezi;
6. Aqliy jarayonlar va holatlarning miya mexanizmlarini tushunish;
7. Inson faoliyati mohiyatini, psixikaning inson hayotidagi vazifasini bilish;
8. Uning motivatsion sohasining shakllanishi va ishlash qonuniyatlarini bilish;
9. Bilish jarayonlarining psixologik qonuniyatlarini bilish (hislar, idrok, xotira,
tasavvur, fikrlash, nutq);
10. Diqqat mexanizmlari, hissiy hodisalar, irodaviy tartibga solish jarayonlarini
bilish;
11. Shaxsiyat va individuallik tushunchasiga, shaxs tuzilishi va uning
rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchlariga ega bo'lishi;
12. Odamlarning guruhlardagi muloqoti va o'zaro ta'sirining, guruhlararo
munosabatlarning psixologik naqshlarini bilish;
13. Har bir yosh bosqichida insonning aqliy rivojlanish qonuniyatlarini bilish;
25
14. Ta'lim psixologiyasining asosiy qonunlarini bilish;
15. Ruhiy jarayonlarning me'yorlari va patologiyalari, holatlari, inson faoliyati,
me'yorni tiklash va tiklash usullari va usullarini bilish;
16. Inson mehnat faoliyatining psixologik muammolari haqida tasavvurga ega
bo'lish;
17. Psixologning asosiy yo'nalishlari va faoliyatlarini bilish;
18. Psixologik maslahat psixodiagnostika asoslarini bilish;
19. Psixoterapiya asoslarini, psixologning tuzatish va rivojlanish ishlarini bilish;
20. Psixologik ta'lim va psixologiyani o'qitish usullarini o'zlashtirish.
Bundan tashqari, tegishli mutaxassislik doirasida psixolog bir qator chuqur bilim
va amaliy ko'nikmalarga ega bo'lishi kerak. Ixtisoslashuvning asosiy yo'nalishlariga
quyidagilar kiradi: 1) umumiy psixologiya, 2) shaxs psixologiyasi, 3) ijtimoiy
psixologiya, 4) siyosiy psixologiya, 5) boshqaruv psixologiyasi, 6) ish psixologiyasi
va tashkiliy psixologiya, 7) klinik psixologiya, 8) psixofiziologiya, 9) maxsus
psixologiya, 10) rivojlanish psixologiyasi va akmeologiya , 11) ta'lim psixologiyasi,
12) psixologik maslahat, 13) ijtimoiy ish psixologiyasi, 14) huquqiy psixologiya, 15)
sport psixologiyasi.
Psixologlarning mutaxassis sifatida kompetentsiyasi va shaxsiyatining
rivojlanishi
talabalik
yillaridan
boshlanadi
va
ko'p
yillar
davom
etadi. N.S.Pryajnikov va E.Yu.Pryajnikova talabalar va allaqachon ishlayotgan
mutaxassislarning kuzatuvlari asosida psixologlarning kasbiy rivojlanishining
quyidagi bosqichlarini shartli ravishda ajratadilar .
Inson o’zining kimligini anglashga intilishdan, o’z ruhiy dunyosini va o’zgalar
ruhiyatini bilish istagi paydo bo’lishdan, tabiat va jamiyat hodisalarini tushunishga
ehtiyoj sezishdan, o’tmish, hozirgi zamon, kelajak haqida mulohaza yuritishdan
26
e'tiboran psixologiya fan sifatida rivojlana boshladi. Psixologik bilimlar juda uzoq
o’tmish tarixga ega bo’lsa-da, lekin u fan sifatida falsafadan XIX asrga kelib ajralib
chiqdi. Psixologiyani alohida fan sifatida ajralib chiqishga o’sha davrda kishilik
jamiyatida yuz berayotgan ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy o’zgarishlar sabab bo’ldi,
chunki bular ijtimoiy zaruriyatning taqozosi edi. Psixologik holatlarni tadqiq qilish,
ya'ni psixika mohiyatini tushunish maqsadida o’sha davrda eksperimental ilmiy
psixologik laboratoriyalar vujudga kela boshladi.
Ilk psixologik tadqiqotlar laboratoriyasi nemis olimi V.Vundt tomonidan 1879
yilda Leyptsig universitetida tashkil qilindi. Xuddi shu laboratoriya andozasi
boyicha boshqa mamlakatlarda bir qancha mustaqil laboratoriyalar ochildi. XIX
asrning oxiri va XX asrning boshlariga kelib psixologiya fani to’g’risidagi ilmiy
tushunchalarda keskin o’zgarishlar yuzaga keldi va ularning ta'siri natijasida
psixologiyaning tadqiqot ob'ekti sifatida insonga muhitning ta'siri, uning xulq-
atvorini o’rganish muammolari tanlab olindi. Shu davrda psixologiya fanining
rivojlanishiga ijobiy hissa qo’shgan psixologiya maktablari vujudga keldi, jumladan
Amerika (AQSh) psixologiyasining asosiy yo’nalishlaridan bo’lgan bixeviorizm,
Germaniyada geshtaltpsixologiya maktabi, Venada Z.Freydning psixoanalizi va
boshqalar. Shu maktablarning hammasi o’zining nuqtai nazariga asoslanib,
psixologiya fanining tarkibiy qismlarini o’rganishga harakat qildi.Psixologik
konseptsiyalarning rang-barangligi sababli va fan-texnikaning rivojlanishi ta'siri
bilan psixologiya o’zining tadqiqot ob'ektlariga ega bo’lgan ko’plab sohalarga ajrala
boshlandi. Hozirgi davrda psixologiyaning nazariy va amaliy yutuqlari atrof-muhit
hamda jamiyatning juda keng qirralariga tatbiq qilinmoqda. Psixologiya fanini
muayyan sohalarga bo’lishda aniq, yaqqol faoliyatining psixologik tomoni,
insonning jamiyatga nisbatan psixologik munosabati, taraqqiyotining psixologik
jabhasi asos qilib olingan.Quyida psixologiya sohalarining tavsifiga qisqacha
to’xtalib o’tamiz. Umumiy psixologiya - umumiy psixologik qonuniyatlar,
mexanizmlar, murakkab ichki bog’lanishlar, nazariy va metodologik printsiplar,
ilmiy tadqiqot metodlar, psixikaning filo va ontogenetik o’zgarishlarini, ilmiy
27
tushunchalar va kategoriyalar, bilish jarayonlarini amaliy va nazariy jihatdan
tadqiqot qiladigan soha. Umumiy psixologiya boshqa sohalar kabi shartli ravishda
qabul qilingan nomdan iboratdir. Psixologiya fanining ilmiy tushunchalarini,
kategoriyalari (shaxs, motivatsiya, faoliyat, muomala, ong)ni, tadqiqot metodlarini
umumiy psixologiyada umumlashtirish uchun uning boshqa sohalaridagi tekshirish
natijalarini mavhumlashtirish maqsadga muvofiq. Shuning bilan birgalikda umumiy
psixologiyaning tadqiqot natijalari psixologiyaning boshqa sohalari uchun asos
bo’lib xizmat qiladi. Umumiy psixologiya fani asosiy kategoriyalar, tushunchalar,
psixik jarayonlar, holatlar, hodisalar, individual-tipologik xususiyatlarni o’z ichiga
oladi.
| 