142
1998-1999 yillarda o`tkazilgan tadqiqotlarda shahar oilalarining 75-76, qishloq
oilalarining 53-54 foizi oilada farzand
tug’ilishini
rejalashtirayotganligi
to`g’risida
ma’lumotga
ega bo`lingan edi. Lekin muhtaram Prezidentimizning
“Sog’lom
avlod
yili
”
davlat dasturi asosida
“Sog’lom
ona
–
sog’lom
bola
”
ijtimoiy harakatini
takmomillashtirishga
qaratilgan
Davlat
dasturidagi
chora-tadbirlarning
belgilanganligi tufayli, ayni paytda oila va salomatlik sifatlari
sog’lom
tug’ilgan
bola va uni dunyoga keltirgan onaning holatiga
bog’liq
ekanligini aholi tobora
teranroq tushunib bormoqda va bu tushuncha aholining farzand ko`rishga nisbatan
reproduktiv ustanovkalarida aks etmoqda.
Oilalar miqdorining ortib borishi oxirgi yillarda asosan yosh oilalar va nuklear
tipli,
ya’ni
, er-xotin va ularning farzandlari alohida yashaydigan oilalar hisobiga
sodir bo`lmoqda. Mavjud oilalarning salkam 50 foizi
–
bu
nuklear oilalar, bir
xonadonda bir necha alohida oilalar istiqomat qiladigan patriarxal oilalar jami
oilalarning salkam
23,5
foizini tashkil etadi. Nuklear, yosh oilalarning aksariyati 9
yildan kam bo`lgan turmush tajribasiga ega bo`lganlar bo`lib, sodir bo`layotgan
nikohning barbod bo`lishi holatlari aynan shu kabi oilalarga
to`g’ri
kelmoqda.
Ya’ni
, ilmiy izlanishlardan olingan
ma’lumotlarga
ko`ra, 70 foizdan ortiq nikoh
ajrimlari yosh oilaga
to`g’ri
keladi.
Bundan tashqari, oila borasidagi yangi holat shuki, agar 90-chi yillarda
migrantlar orasida ayollar ko`pchilikni tashkil etgan bo`lib, ular asosan turmushga
chiqish oqibatida turar manzilini o`zgartirigan bo`lsa (jami migrantlarning 53%),
oxiirgi yillarda aksincha erkaklarning mehnat migratsiyasi ko`lami ortib bormoqda
va bu ham oilaning holati va sifatiga kuchli
ta’sir
etmoqda. Ushbu holat ham jiddiy
tadqiqotlarni talab etadi.
Ya’ni
, O`zbekiston aholisi katta demografik salohiyatga va qulay tarkibga
ega. O`tgan o`n
yilliklarda
tug’ilish
darajasi nisbatan kamaydi, ammo mavjud
ko`rsatkichlar ham bu salohiyat va tarkib muayyan davr
oralig’idagina
saqlanib
qolishini ko`rsatadi. O`zbekiston aholisining 37 foizini 16 yoshgacha bo`lgan
bolalar tashkil etadi, aholining umumiy tarkibida mehnatga yaroqli aholi
ulushining nisbatan pastligi va O`zbekistondagi demografik vaziyatning boshqa
143
xususiyatlari bozor munosabatlariga o`tish davrida aholini faol ijtimoiy muhofaza
qilishni taqozo etadi. SHu bois, aholining ijtimoiy muhofazasi O`zbekiston
siyosatining ustivor yo`nalishlaridan biridir va bu tizim
izchil takomillashtirib
borilmoqda.
Bugungi kunda davlat ijtimoiy siyosatining muhim jabhalaridan biri aholi
nufuzi, sifati masalasidir. Aholi sifati deganda, asosan aholi salomatligi darajasi,
bolalar va onalar salomatligi darajasi, o`rtacha umr ko`rish darajasi, reproduktiv
ustanovkalari, aholi
ma’lumoti
va ish bilan bandligi darajasi, milliy qadriyatlar va
an’analar
saqlanganligi kabi qator tavsiflar tushuniladi.
Ya’ni
,
ta’kidlash
joizki.
mamlakatimiz ijtimoiy
–
iqtisodiy rivojlanishshini jadallashtirishning muhim sharti
aholi sifatini oshirishdir. Bunga erishish uchun davlatimizda ko`plab ishlar amalga
oshirilmoqda, lekin ularning samaradorligini oshirish
ilmiy asoslangan milliy
siyosat asosidagina
ta’minlanishi
mumkin. Bunda aniq ilmiy
ma’lumotlar
,
jumladan, aholining tarkibi, stratifikatsion xususiyatlari, milliy tarkib albatta
inobatga olinishi lozim.
O`zbekiston aholisining milliy tarkibi aholi o`rtasida amalga oshiriladigan
siyosatning tarkibiy qismi bo`lib, davlatimizdagi demografik vaziyatni ilmiy
–
asosli baholash va uning monitoringini olib borishga asoslanadi.
SHunday qilib, mamlakat mustaqilligining 16 yili mobaynida amalga
oshirilgan ishlar ana shu xalqning yaratuvchanlik yo`lida
yagona
g’oya
atrofida
birlashayotganligining isboti bo`lib, bu ishlarning ko`lami O`zbekistonning dunyo
hamjamiyatidagi
e’tirofiga
sabab bo`ldi. Oliy Majlisning 9 sessiyasida
yurtboshimiz
ta’kidlaganlaridek: “..
yurtimizdagi o`zgarishlar va yangilanishlar
jarayonining ko`lami kengayib, samaradorligi oshib borgan sari jamiyat hayotining
barcha sohalarini erkinlashtirish va demokratlashtirish zarurati tobora ko`proq
sezilmoqda
”.
25
Demokratik ko`nikma va fuqarolik fazilatlari tarbiyalanadigan
muhim maskanlardan biri
–
oiladir.
Oilaga doir bunday muammolarni o`rganish, ilmiy tadqiq qilish o`ta dolzarb
25
Каримов И.А.
Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик
жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари
//
Туркистон
газетаси.
–
Т.: 31.08.
2002.
–
№.
144
xisoblanadi. Ayniqsa, muammolar yechimini topishda yurtimizdagi demografik
vaziyat bilan
bog’liq
holda ish olib borish maqsadga muvofiqdir. CHunki
mustaqillik yillaridagi mamlakatni modernizatsiya qilish jarayonlarida oila
taraqqiyotining barcha jabhalarida o`zgarishlar kuzatilmoqda va o`z-o`zidan
yangicha demografik vaziyat yuzaga kelmoqda. Prezidentimiz
ta’kidlaganlaridek
“
Respublikadagi alohida demografik vaziyat o`z
ijtimoiy
–
iqtisodiy taraqqiyot
yo`lini tanlab olish zarurligini belgilab beruvchi
g’oyat
muhim xususiyatlardan
biridir
”.
Oila siyosatining uzoqni ko`zlagan, istiqbolli yo`nalishi jamiyatda oila
institutini mustahkamlashga qaratilgandir. Bunday siyosatning fuqarolar
tomonidan anglanishi ularda oila-nikoh munosabatlariga nisbatan cheksiz
mas’uliyat
hissini, o`zi qurgan oilaga nisbatan
g’u
rur va uni qadrlash
psixologiyasini shakllantiradi, albatta.
