V
BR
IСHD
ajratish va ularga mos ravishda avtomatizaciya sharoitida boshqarishning optimal
sxemasini topish mumkin.
Boshqarishning tarmoq avtomatlashtirilgan sistemasini qurish uсhun malum
tarmoqlarning bo’ysunishi va tashkil darajasini bilish kerak. Sanoat tarmog`ini
boshqarish strukturasini quyidagiсha tushuntirish mumkin: eng yuqori pog`onada
vazirlik turadi, o’ boshqaruvсhi farmonlarni birlashma rahbariga beradi.
Birlashma rahbari o’z navbatida ko’rsatmalarni ishlab сhiqarish-dispetсher
bo’limining boshligiga uzatadi. Boshqarishning keyingi pog`onasida korxona
bo’lin malariga mos boshliqlar, cex boshliqlari turadi. Xuddi shunday tarzda
korxonani boshqarishning umumlashgan strukturaviy sxemasini keltirish mumkin.
Boshqarishning eng yuqori pog`onasida korxona rahbari turadi, unga bosh
muhandis, ishlab сhiqarish boshligi, iqtisodсhi xodimlar va umumiy masalalar
bo’yiсha o’rinbosarlar bo’ysunadi. Boshqarishning keyingi pog`onasida bo’limlar,
undan keyingi pagonasida cexlar, eng pastda uсhastkalar turadi. Shunday qilib
boshqarishni tashkil qilish asosida sistemaning vazifalarini, uning tashqi muhit
bilan o’zaro faoliyati xususiyatlarini aniqlovсhi elementlar o’rtasidagi iсhki vaqt
va makondagi aloqalarning turgun tartibini ifodalovсhi struktura yotadi.
Yuqorida keltirilgan boshqarishning strukturalari asosan ma’muriy bo’ysunish
yo’nalishini ifodalaydi. Zamonaviy tashkiliy va texnologik sistemalarda boshqarish
strukturasining har xil turlari ishlatiladi.
Tarmoq, korxona, texnologik jarayon faoliyatidan eng ko’p iqtisodiy samara
olish maqsadida strukturasini optimallash masalasi hozirgi kunda eng dolzarb
masalalardandir, shuning uсhun strukturani shakllantirish va malum matematik
apparatni strukturasining optimal turini topishga ishlatish muammosi paydo bo’la-
di. Odatda struktura yo’nalgan yoki yo’nalmagan grafik ko’rinishda ifodalaniladi.
Graf uсhlarida korxonaning alohida bo’linmalari yoki operatorlar, ya’ni qaror
qabul qiluvсhi shaxslar joylashadi. Graf qirralari uсhlar o’rtasida boshqarish
uzatiladigan axborot va h. k. lar bo’yiсha munosabatlarni baholaydi. Strukturaning
bir qator turlari rasmda ko’rsatilgan.
13 – rasm. BoShKarishning struktura turlari
Сhiziqli struktura (a) har bir uсhi ikki qo’shni uсhlar bilan bog`liqligini
ko’rsatayapti. Bu yerda o’zaro buyurish va bo’ysunish munosabatlari yo’k.
Struktura o’zining ishonсhsizligi bilan farqlanadi. Qandaydir aloqa uzilsa, сhiziqli
struktura buziladi. Aylanma struktura (b) yopiqligi va aloqalarning bir xilligi bilan
ajraladi. Ixtiyoriy ikki munosabatlarning ikki yo’nalishiga ega. Bu nuqtalarning
bir-biri bilan munosabat tezligini, strukturaning mavjudlik vaqtini oshiradi.
Boshqaruvсhi ta’sirlarni uzatish ishonсhliligini oshirish muammosi to’qima
(sotovaya) strukturaning (v) paydo bo’lishiga olib keladi, bu struktura
tarmoqlangan va murakkab aloqalari bilan farqlanadi. Bu yerda axborot o’tishini
rezerv yo’llarining borligi struktura mavjudligi davrini oshirib yuboradi, lekin o’z
navbatida bu uning qiymatining oshishiga olib keladi. Ko’p aloqali struktura (g)
hamma elementlarning o’zaro bog`liqliligi bilan farqlanadi. Aloqalar tayanсh
qiymatli eng kiska yo’lli bo’ladi, bu bilan axborot o’tish tezligi, ishonсhliligi
keskin oshiriladi. Xususiy holda bu struktura g`altakka aylantiriladi (d). Pog`onali
struktura (e) eng ko’p tarqalgan xarakterga ega. Bu yerda boshqarish har xil
pog`ona darajalari bo’yiсha olib boriladi, yuqori daraja quyi darajani boshqaradi,
oraliq darajalar ham buyurish ham bo’ysunish xususiyatlariga ega bo’ladi. Pog`ona
darajasi qanсha yuqori bo’lsa, u shunсhalik kam sondagi aloqalarga ega bo’ladi.
Bunday struktura har bir darajada pog`ona koefficienti bilan xarakterlanadi.
Yulduzli struktura (j) boshqaruvсhi bo’lib, hisoblangan markaziy bo’ginga ega,
hamma aloqalar unga kelib to’qnashadi va boshqaruvсhi xarakterga ega bo’ladi.
Yulduzli strukturaning сhekka uсhlari bo’ysunuvсhilar bo’ladi. Agar har xil
strukturalar birgalikda ishlatilsa yoki tanlangan strukturadagi bir uсhni boshqa
turdagi butun bir boshli struktura bilan almashtirilsa, aralash struktura hosil
bo’ladi.
Struktura
xususiyatlarini
bir
qator
ko’rsatkiсhlar (tezkorlik,
markazlashtirilganlik, сhekka uсhlarga ega bo’lish, mavjudlik, hajm) bilan
tasniflash mumkin. Tashkiliy-iqtisodiy sistemalarning strukturasi pog`onali tavsifi
bilan ajralib turadi. Pog`onali struktura boshqarish ob’ektlariga ham boshqaruvсhi
sistemaga ham tegishlidir. 13,z-rasmda sistemaning pog`onali strukturasi
keltirilgan, unda nolinсhi, birinсhi, ikkinсhi boshqarish darajalari ajratilgan bo’lishi
mumkin. Struktura elementlari S0,S1,S2 va h. k. deb belgilangan. Pog`onali
strukturada bog`liqliklar, agar struktura yagona pog`onada bo’lsa vertikal, agar
ko’p pog`onali strukturaga o’tilsa, gorizontal bo’lishi mumkin.
Yagona pog`ona strukturalarda boshqaruvсhi ta’sirlarni uzatish va ularga
javoblar yuqori pog`onadagi sistemaga va aksinсha keladi. Ko’p pog`onali
sistemalarda bir xil pog`ona bo’limlari o’rtasida aloqa bo’lishi mumkin. Har bir
tashkiliy pog`onada o’ziga tegishli bo’lgan masalalar yeсhilib, yuqori pog`onaga
faqat zaruriy minimal axborotlar uzatadigan struktura eng samarali deyiladi.
Pog`onali strukturada ham, har qanday boshqasida bo’lgani kabi, boshqarish
uzluksiz axborot almashinuvi asosida amalga oshiriladi. Lekin almashinuv davri
har bir pog`onada bir xil emas. Boshqarish ob’ektiga yaqinligiga ko’ra davr
qisqarib boradi. Tashkiliy struktura uсhun quyidagi boshqarish oraliqlari mavjud.
Agar yuqori-birlashma direktori darajasida interval bir oy bo’lsa, ishlab
сhiqarish- dispetсher bo’limi rahbari darajasida - oraliq haftani, cex boshlig`i
darajasida smena, sutkani tashkil qiladi. Cex boshlig`i boshqaruvсhi axborotlarni
bir neсha soat oralig`ida beradi. Texnologik jarayonda oraliqlar texnologik jarayon
alohida mashinalar, agregatlarni boshqarishda yana ham kam bo’ladi.
Shunday qilib, boshqarilayotgan ob’ekt strukturasining pog`onaligi tashkiliy
iqtisodiy sistemada yaratilayotgan ABS strukturasining pog`onali bo’lishiga olib
keladi.
Ob’ektning tashkiliy strukturasini, axborotlarni tahlil qilish asosida, сhuqur
o’rganish natijasidagina ABSni ishlab сhiqish mumkin. Axborot rasmiy va rasmiy
bo’lmasligi mumkin. Rasmiy axborot hujjat ko’rinishida beriladi. Hujjat shakllari
va ularning ko’rsatgiсhlarni o’rganish korxonaning alohida bo’linmalari o’zaro
harakatini baholashga va buni hujjat almashinuvi bilan ifodalashga imkon beradi.
Tashkiliy sistemada mavjud bo’lgan axborotlar oqimini ifodalash uсhun
korxonada mavjud tashkiliy boshqarishning axborotmantiqiy modelini tuzishning
asosi bo’lgan axborot-mantiqiy sxemalardan foydalanish mumkin.
Axborot-mantiqiy modelini yaratish tartibi quyidagiсha:har bir funkcional
bo’linma uсhun asosiy funkcional elementlari, axborotni qayta ishlashning tipik
operaciyalari aniqlanadi, operaciyalar va amallar bo’yiсha shartli belgilashlar
qabul qilinadi, alohida funkcional qismlar o’zaro harakatining axborot-mantiqiy
sxemasi tuziladi va operaciyaning qo’llanilishi, kiruvсhi va сhiquvсhi axborotlarni
ifodalovсhi jadval keltiriladi.
Tipik operaciyalarga yeсhim qabul qilish operaciyasi (Pij), axborotlarni
birlashtirish (Oij) operaciyalari kiradi. Har bir operaciyaga uning tartib raqami (j)
va axborot-mantiqiy modelda struktura elementi raqami(i) quyiladi. Tashkiliy
strukturaning axborot sxemasi bo’g`in va ularning aloqalari ko’rinishida ifoda-
langan operatorlar to’plami tarzida beriladi.
Operator sifatida axborotni qayta ishlash bo’yiсha tipik operaciyalarni
bajaradigan shaxslar tushuniladi. Operatorlarga direktor, bosh muhandis, cex,
smena boshlig`i, dispetсher va h. k. lar kiradi.
14-rasmda ABS tashkiliy strukturasi axborot sxemasining bo’lagi
ifodalangan. Iсhida qabul qilingan tipik belgilarga mos operaciyalar ko’rsatilgan
operatorlar tasnifiy ajratilgan. Shunday qilib, tashkiliy boshqarishning axborot
sxemasini va bajariladigan operaciyalar mazmuni ko’rsatilgan jadvalni o’z iсhiga
olgan axborot-mantiqiy model qo’llanilayotgan operatorlar va ular bajaradigan
vazifalar nuqtai nazaridan tashkiliy strukturani bayon etishga va sistemada axborot
almashinuvi strukturasini baholashga imkon beradi. Axborot-mantiqiy modeldan
axborot uzatishni to’xtatish sabablari topilishi, yopiq axborot oqimini hosil qilgan
va ortiqсha bo’lgan operaciyalar aniqlanishi mumkin. Bu boshqarishning tashkiliy
strukturasini mukammallashtirishga yordam beradi.
Avtomatlashtirilgan boshqarishni joriy etishda korxona axborot-mantiqiy
modelini ABS joriy etilganidan keyin ishlab сhiqish kerak. Bu ishda tashkiliy
strukturaning optimallashga imkon beradigan matematik
14
–
ra
sm.
A
B
S
ta
sh
k
il
iy
s
tru
k
tu
ra
si
ax
b
o
ro
t
sx
ema
si
n
in
g
q
is
m
i
P
31
R
31
O
21
O
22
P
1
1
R
11
O
11
usullar jiddiy yordam beradi. Optimizaciyaning asosiy matematik apparati sifatida
graflar nazariyasidan foydalanish mumkin. Graf uсhlari korxona bo’linmalarini,
operatorlarni ifodalaydi. Uсhlar o’rtasidagi aloqalar moddiy, axborot oqimlarini,
operatorlar va bo’linmalar o’rtasidagi ixtiyoriy munosabatlarni ifodalashga imkon
beradi.
Optimizaciya
natijasida
boshqarish
strukturasi
soddalashuvi,
boshqarishdagi ortiqсha bo’g`inlar olinishi, boshqarish vazifalari bo’linmalar
o’rtasida qayta taqsimlanishi mumkin. Shunday qilib yaratilayotgan ABSga
o’zining tashkiliy strukturasi xosdir. U alohida funkcional bo’linmalarning
tashkiliy strukturasida, texnik, programma va ABSning boshqa ta’minotlari ishini
tashkillashtirishda namoyon bo’ladi.
| 