"C?;0< _ ˝.˘:@><>2 (3)
RESPUBLIKASI
OLIY
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
SHAROF RASHIDOV NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
BIOLOGIYA FAKULTETI
BIOLOGIK XILMA-XILLIKNI
SAQLASH VA UNDAN BARQAROR
FOYDALANISH ISTIQBOLLARI
Respublikasi fan arbobi,
Biologiya fanlari doktori, professor
Mamatqul Ikromovich Ikromovning
100 yilligiga
ilmiy-amaliy konferensiya
MATERIALLARI
(2023-yil 5-6-may)
Samarqand-2023
Biologiya fanlari doktori, professor
MAMATQUL IKROMOVICH IKROMOV
ilmiy va pedagogik faoliyati va 100 yilligiga
Biologiya fanlari doktori, professor Mamatqul Ikromovich Ikromov
1923 yilning 30 aprelida
-da, yoshligi Andijon viloyatining
Jalolquduq tumanidagi Savay
1949 yili Ozbekiston Davlat
universiteti (Hozirgi Samarqand Davlat Universiteti) ning biologiya va
tuproqshunoslik fakultetiga
kirdi. 1953 yili universitetni imtiyozli
tugatgach, botanika kafedrasida ishda qoldi. Avval assistent, keyin katta
uvchi, dotsent, professor, 26 yil davomida (1964-1987 yy.) botanika
kafedrasining mudiri, fakultet dekani (1964-1968 yy.) lavozimlarida ishladi.
Ustozning birinchi ilmiy asari talabalik yillarida
nomi bilan 1953 yili chop etilgan edi. Mamatqul Ikromov
Lagoxilus
ustida
tadqiqotlarini jamlab, 1960 yilda
nomzodlik dissertatsiyasini, 1972 yilda doktorlik dissertatsiyasini himoya
qildi. Shular asosida 100 dan ortiq ilmiy maqolalar nashr ettirdi
574.1.
Biologik xilma-xillikni saqlash va undan barqaror foydalanish istiqbollari.
Biologiya fanlari doktori, professor Mamatqul
-amaliy konferensiya
materiallari
Samarqand: SamDU nashri. 2023. 360 bet.
Ushbu
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universitetida 2023
yil 5-6 may kunlarida
universitet ilmiy-amaliy anjuman materiallaridan
iborat. Ularda biologik xilma-xillikni saqlash va undan barqaror foydalanish
istiqbollari, flora, sistematika va yuksak
geografiyasi,
ekologiyasi, dorivor
tabiiy resurslarini
ish, introduksiya
qilanayotgan (oziq-ovqat, yem-xashak, manzarali) istiqbolli turlarni
va
botanika
roli va
muassasalarida biologiya fanlarini
zamonaviy pedagogik innovatsion texnologiyalari
olib borilgan
tadqiqotlarning natijalari keltirilgan.
Maqolalar
ilmiy xodimlar, qishloq va suv
mutaxassislari, oliy
va
maxsus
yurtlari
va talabalari, tadqiqotchilar uchun
Tahrir hayati:
X.O. Keldiyorov-SamDU Biologiya fakulteti dekani, professor rais o'rinbosari,
X.Q. Haydarov-Botanika kafedrasi mudiri professor, rais o'rinbosari,
B.S. Islomov-Botanika kafedrasi dotsenti,
Z.I. Umurzakova-Botanika kafedrasi dotsenti,
I.O . Muqumov-Botanika kafedrasi dotsenti,
Y.Sh.Tashpulatov-TDAU Samarqand filiali Fundamental fanlar kafedrasi mudiri dotsent,
M.A. Hasanov-Botanika kafedrasi dotsenti,
Z.B. Nomozova-Botanika kafedrasi dotsenti,
X.H. Jalov-Botanika kafedrasi dotsenti,
A.Q. A medov-Botanika kafedrasi dotsenti,
Z.A. Rasulova-Botanika kafedrasi katta o'qituvchisi,
N.S. Nurullaeva-Botanika kafedrasi assistenti.
amarqand davlat c
2023
4
30
100
-
.
,
-
.
,
.
-
1923
30
-
.
1942
.
3-
-
14
1944-1945
-
.
1948
-
,
.
,
1949
1953
26
(1964-1987)
(1966-1969
1953
5
2
-
(1987)
.
1960
1972
.
100
.
1976, 1981, 1983
II
(1975),
(1998, 1999, 2001, 2002)
.
.
41
20
.
-
-
.
6
-
,
,
-
,
2
15
8
.
.
,
,
.
-
-
(1984),
(2000)
.
4
.
-
7
1-
.
BIOLOGIK XILMA-XILLIKNI
VA SAQLASH STRATEGIYASI. EKOLOGIK
BARQARORLIKNI
CHORALARI
90%
(1,5
.
1971;
1975).
50
7,2
(0,5-2,0
1995).
,
90%
1978).
8
(1990),
2018,
2022).
497
120
223,
114. 28
Liliaceae,
4
Poacea
Anisantha, Aristida, Agropyron, Crypsis,
Catabrasella, Cynodon, Elymus, Eremopyrum, Poa, Puccinellia, Stipa, Shismus,
Stipagrostis
1).
Haloxylon,
Salsola,
Kochia,
Krascheninnikovia
Brassicaceae
Strigosella Lepidium,
Fabaceae
1
%
Poaceae Barnhart
61
36
59
Amaranthacea Juss.
80
23
27.5
Brassicac ae Burnett
55
22
40
Asteraceae Bercht. J.Presl
75
12
16
Fabaceae Lindl.
34
10
29.4
Liliacea Juss.
7
4
57.1
Boraginaceae Juss.
33
4
12.1
9
75
148
274
-
Medicago sativa, Melilotus albus, M. officinalis,
Agropyron frageli, Cynoglossum viridiflorum,
Seseli, Strigosella
Medicago sativa Agropyron frageli
-
-
-
-
Astragalus, Strigosella, Eremopyrum, Poa,
Diptychocarpus, Lappula, Senecio, Corispermum
-
Lagochilus acutilobus, Eremostachys tuberosa, Ferula dubjanskyi, F. lehmannii,
Lepidium songaricum, Leontice incerta
(1961)
(1973)
12
-
-
-
-
(1961)
2
-
-
(1968-1993).
10
-
2.
210
52 (25,1%
-
189
38,0%
-
84
4
33,
6,
27
14
2).
2
-
-
-
Poaceae
-
-
-
-
-
39
-
22
-
61
Fabaceae
-
7
2
1
-
13
11
-
34
Variiherbatum
1
22
-
12
-
102
6
102
3
248
Amaranthaceae
3
3
4
12
6
-
-
52
-
80
Asteraceae
-
1
-
2
8
35
3
23
2
74
4
33
6
27
14
189
9
210
5
497
:
1.
1971. 296
2.
1975. 139
11
3.
-
1995. 217
4.
1978. 300
5.
-
1990. 22
6.
2018. 62
7.
//
2022.
72-77.
8.
//
1961. 10. 143-155.
9.
1973. 182-212.
10.
I-XI.
1968-1993.
690
DEGRADATSIYAGA UCHRAGAN HUDUDLARNING EKOLOGIK
BARQARORLIGINI YAXSHILASHDA REKULTIVATSIYANING
AHAMIYATI
Karshibaev H.K., Abduxoliqov F.B.
Guliston davlat universiteti
Insoniyat farovonligining asosi tuproqni va uning unumdorligini saqlash, hamda
muxofoza qilish. Insonniyatning intensiv
faoliyati
qilinishiga, gidrologik rejim va joy
tuproq qoplamining
buzulishga va ifloslanishiga olib keladi. Ushbu jarayonlar natijasida degradatsiyaga
uchragan - buzilgan yerlar hosil
[11].
Buzilgan yerlar paydo
asosiy sabablari: yerosti boyliklarini qazib
olish, ayniqsa ochiq usulda qazib olishdir [14, 15].
Yer osti boyliklarini qazib olish uchun MDH davlatlarida 2 million gektardan
ziyod, AQShda 1,3 million gektar, Buyuk Britaniyada 100 ming gektar yerlar qishloq
foydalanishdan chiqarilgan. Birgina Rossiya Federatsiyasi va MDH
mamlakatlaridagi buzilgan hududlarning maydoni; torf qazib olish natijasida - 900,
rangli metallar - 520, metall
xom ashyo - 280. jigarrang va bitumli
-
110 (200), kimyoviy xom ashyo - 60, temir va marganets rudasi 60 ming gektarda
tashkil etadi [5].
Iissiqlik elektr stantsiyalari, metallurgiya zavodlari va qayta ishlash korxonalari
chiqindilari hamda sanoat va maishiy chiqindilari (1-kishi yil davomida 1 tonnaga yaqin
chiqindini
tashlanadigan chiqindixonalarning ostidagi yerlarni
bunday yerlarni qayta tiklash
rekultivasiy qilishdan iborat.
12
Ayni paytda dunyoda chiqindixonalarning umumiy hajmi 1600 milliard kubometrni
tashkil etadi [1].
Chiqindixonalarda sodir
gan
-
yonishi, changlanishi, zararli
moddalar
chiqindixonalardan
suvlarining oqishi natijasida
chiqindixonalar
hududlarga ham salbiy
Shu bilan birga, chiqindixonalaring zararli
duchor
n yer maydoni
chiqindixonalar maydonidan 10-12 baravar katta
Yirik inshootlarni qurish, elektr uzatish liniyalari, magistral
magistral neft
va gaz quvurlari,
va drenaj kanallari qurish, buzilgan yer maydonlarining ortib
borishiga olib keladi. Buzilgan yer maydonining
aholi jon boshiga
keladigan, haydaladigan yerlar maydonining kamayishiga sabab
Masalan,
Rossiya Federatsiyasida va sobiq Sovet Ittifoqi mamlakatlarida jon boshiga
keladigan ekin maydonlarining maydoni quyidagicha kamaydi: 1958 yilda 1,06 gektar,
1965 yilda 0,97 gektar, 1975 yilda 0,89 gektar, 1988 yilda - 0,80 gektar [2].
Ekin maydonlarining qisqarishi natijasida oziq-ovqat tanqisligi muammosi
keskinlashmoqda, bu butun dunyo davlatlari oldida turgan dolzarb muommalardan biri
hisoblanadi. Ushbu muammo aholi sonining ortib borish bilan
ravishda doimiy
ravishda kuchayib boraveradi. (Dunyo miqyosida oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab
chiqarish hajmi aholining oziq-ovqatga
biologik ehtiyojlarini qondirish uchun
yetarli emas. Sayyoramizning 200 million kishi och qolmoqda.
yillarda (masalan,
1982 yilda), 20 milliondan ortiq odam vafot etgan
shundan 15 millioni ochlikdan
vafot etgan. Bu Kanada (24 million) yoki Daniya, Shvetsiya, Norvegiya va Finlyandiya
(22 million) kabi davlatlar aholisi bilan tengdir [14].
Qishloq
foydalanishga yaroqli barcha yerlar allaqachon insoniyat
tomonidan ishlatilib kelinmoqda, shuning uchun buzilgan yerlarni tiklash orqaligina
oziq-ovqat tanqisligi muammosini hal qilish mumkin.
Shunday qilib, rekultivasiyning dolzarbligi quyidagi sabablarga
-buzilgan yerlar maydonlarining tobora ortib borishi;
-dehqonchilik uchun yaroqli zaxiralarni yer maydonlarining tugashi;
-oziq-ovqat yetishmovchiligining ortishi;
Buzilgan yerlarni
ravishda tiklash jarayoni rekultivasiya deb ataladi [3].
Yer rekultivatsiyasi (lotincha re-qaytarish, tiklash
beradigan old
cultivo-ishlov beraman, yetishtiraman) - foydali qazilmalarni qazib olish,
suv inshootlari qurish, shaharlar qurilishi va boshqa sabablarga
foydalanishga
yaroqsiz
qolgan yerlarni qayta tiklash, atrof muhit sharoitlarini, ekologik
holatlarni yaxshilashga qaratilgan tadbirlar majmui [6]. Yer rekultivatsiyasining asosiy
vazifasi tuproqning buzilgan unumdor qatlamini tiklash va qishloq
yoki
samarali yuritishni
sharoitni yaratishdan iborat [4].
Rekultivasiya bu-buzilgan yerlarning unumdorligini tiklashga, shuningdek atrof-
muhit sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan tadbirlar majmuyi tushuniladi. Yerning
buzilishi bilan
faoliyat
satayotgan korxonalarda rekultivasiya
texnologik jarayonlarning majburiy qismi
kerak.
Rekultivasiy - bu buzilgan yerlarning mahsuldorligini tiklash va ularning
yanada samarali antropogen landshaftlarni yaratishning ilmiy asoslangan, usullari,
texnologiyalari haqidagi jarayondir [9].
13
Rekultivatsiyaning asosiy vazifalari:
1. Yer buzilishining sabablarini
2. Buzilgan yerlarning xususiyatlarini
3. Texnik va biologik rekultivasiy usullarini
4. Rekultivasiyning turli bosqichlarida bajariladigan ishlarning texnologiyalarini
5. Qayta tiklangan yerlardan foydalanish
6. Atrof-muhitni buzilgan yerlarning zararli
himoya qilish usullarini
Yer rekultivatsiyasi ikki bosqichdan iborat tadbirlar yordamida amalga oshiriladi:
texnik va biologik. Dastlab yaroqsiz yerlarni aniqlash,
istiqbolda foydalanish
rejasini tuzish va loyiha-smeta hujjatlarini ishlab chiqish kabi tayyorgarlik ishlari amalga
oshiriladi. Yer rekultivatsiyasining texnik bosqichi xalq
uchun yerni maqsadli
foydalanishga tayyorlash
biologik bosqichda esa landshaft va tuproqni qayta
tiklash, qishloq yoki
uchun yaroqli holga keltirish tadbirlari amalga
oshiriladi [7].
g
Respublikasi hududida 200
ming gektar yaroqsiz holga keltirilgan yerlar mavjud
shundan 65 ming gektar
qishloq
tarmoqlari yaxshi rivojlangan hududlarga
keladi. Ular asosan
zax qochirish va
tarmoqdarini qurish oqibatida paydo
Ularni
qishloq
oborotiga qaytarish natijasida har yili
300-400 ming tonna
paxta va
sabzavot, meva hamda chorvachilik uchun zarur
yem-xashak
yetishtirish mumkin [5].
Insoniyatning antropogen faoliyati natijasida dalalar,
va boshqa foydali
yerlarga ega yuzlab gektar unumdor yerlar butunlay vayron
xavfi ostida. Tabiiy
landshaftlar keng
texnogen
keyin nobud
Ularni hayotga
qaytarish uchun buzilgan tuproqlarni tiklash
butun kompleks meliorativ
ishlarni amalga oshirish kerak [13].
Landshaft - bu relyef, iqlim, suvlar, tuproqlar,
va hayvonot dunyosi
murakkab
rivojlanish nuqtai nazaridan bir xil
yagona ajralmas tizimni tashkil etadigan tabiiy geografik majmuadir.
Landshaftlarni tabiiy va antropogenga ajratish mumkin.
Tabiiy landshaft - bu
qiluvchi tabiiy komponentlardan tashkil topgan
va tabiiy jarayonlar
ostida shakllangan yoki shakllanaytgan landshaftga aytiladi.
Antropogen landshaft - bu
qiluvchi tabiiy va antropogen tarkibiy
qismlardan tashkil topgan, inson faoliyati va tabiiy jarayonlar
ostida shakllangan
landshaftdir [8].
Buzilgan landshaft-bu tabiiy resurslardan oqilona foydalanish natijasida vujudga
kelgan antropogen landshaft turidir. Bu uning barcha asosiy tarkibiy qismlari; relyefi,
iqlimi, suvi, tuproqlari,
va hayvonot dunyosining
yoki sezilarli darajada
buzilishi bilan tavsiflanadi [12].
metallar bilan ifloslangan yerlarni rekultivatsiya qilish uchun o
metallar
bilan ifloslangan tuproqlar tuproq muhitining nordon yoki ishqor reaktsiyasi paydo
kationlarning almashuv
pasayishiga, oziqlik moddalarining isrofiga,
zichligi,
qaytarish qobiliyatining
eroziya, deflyatsiya
rivojlanishiga,
tur tarkibining qisqarishiga, uning nobud
olib keladi.
14
Bunda yerlarni rekultivatsiya qilishni boshlashdan oldin ifloslanish manbasi va
sababini aniqlash, chiqindilarni kamaytirish, ifloslanish manbasini lokalizatsiya yoki
tadbirlarni
zarur. Faqat shunday sharoitlarda rekultivatsiya
ishlarining yuqori samaradorligiga erishishi mumkin.
metallar bilan ifloslangan yerlarni rekultivatsiyalash quyidagi usullarni
ishlatish orqali amalga oshiriladi.
1. Ifloslanishga mustahkam madaniy va yovvoyi holda
yetishtirish.
metallar bilan ifloslangan tuproqlarda muayyan sharoitlarni
olib,
quyidag ekinlarni yetishtirish mumkin: boshoqli don-dukkakli ekinlar, kartoshka, karam,
pomidor,
qand lavlagi va h.k.
2.
metallarni vegetativ organlarida
qobilyatiga ega
yordamida tuproqni rekultivatsiyalash (fitorekultivatsiya). Vegetatsiya davrida
avtomobil
chiqadigan zararli
metallarni, xususan
tanasiga
Shuning uchun ifloslangan
metallar bilan
ifloslangan maydonlarda
qoplamini yaratish maqsadga muvofiqdir. Masalan:
tuproqlarni rux,
va kadmiydan tozalash uchun qalampir, xromdan tozalash
uchun xantal, nikeldan grechixa va h.k. Radioaktiv izotoplar bilan ifloslangan
tuproqlarni tozalash uchun
beda va tamaki
foydalanish mumkin
[5].
1-rasm. Tajriba maydonchasi
Hozirgi kunda Guliston davlat universiteti biolog olimlari tomonidan biologik
rekultivatsiya ishlariga oid salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan rekultivatsiya
uchun ochiq kon shaxtalaridan biri (Jizzax viloyati
tumani Marjonbuloq
shaharchasidagi
kon boshqarmasiga qarashli Marjonbuloq oltin boyitish
tanlab olinib, tuproqlarning holati baholandi (tuproqning elementar va
mikrobiologik tarkibi aniqlandi), xudud uchun mahalli flora vakillari va
introdutsentlardan iborat fitomeliorantlar tanlab olindi hamda rekultivatsiya uchun eng
istiqbolli turlar ajratib olindi.
Xulosa sifatida shuni
joizki, bioxilma-xillikni saqlab qolish, aholi
salomatligini saqlash, ekologik barqarorlikni
yaroqsiz holatga kelib qolgan
yerlardan oqilona foydalanish uchun rekultivatsiya ishlariga alohida
qaratish,
texnik va biologik rekultivatsiya ishlarini bosqichma-bosqich amalga oshirish maqsadga
muvofiq va kelajagimiz uchun eng muhum masalalardan biri xisoblanadi.
15
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Abdraxmonov T., Jabbarov Z.A. Tuproqlarni neft va neft mahsulotlari bilan
ifloslanishi va ularni rekultivatsiyasi. (Monografiya) Toshkent.
2011. 172
b.
2. Jabbarov Z.A., Abduraxmonov M.T., Nomozov Neft bilan ifloslangan tuproqlar
rekultivatsiyasining iqtisodiy sarf xarajatlari// Xorazm
akademiyasi
axborotnomasi-3/2021-yil B.-43-49
3. Jabbarov Z.A., Jabborov B.T., Nomozov U., N.Sultanova, Nurgaliyev N.A.
Tuproqlar rekultivatsiyasi
-2020. 32 b.
4. Karshibaev H.K., Abduxoliqov F.B. Yerlarni rekultivatsiay qilishda yovvoyi
florasidan foydalanish. // Guliston davlat universiteti axborotnomasi, 2021-
yil. 4 B. - 16-21.
5.
I. Tuproq rekultivatsiyasi fanidan metodik
-Guliston, 2021. B.
5-7.
6.
2016. 266
7.
capparic herbaceae
//
2020-yil. 3 - 24-29.
8.
//
2017-yil. 2 - 37-40.
9.
-
//
2020. 4. 110-118.
10.
2017.-159 c.
11.
-
2009. - 325
-
12.
2000 - 159
13.
.
-
-
- 3
14.
2003. 8
15.
a
2007. 8
16
C
[1].
,
5754
387
[2].
1)
; 2)
1)
2)
3)
4)
[3]
[4].
1)
2)
3)
[4-7].
1.
-19
-
24
10
-
1
2
3
4
5
6
7
8
Berberis amurensis Rupr.
1
1
Berberis heteropoda Schrenk
18
15
26
9
9
-
Berberis iliensis M. Pop.
3
11
7
3
3
1
2
3
4
5
6
7
8
17
Berberis integerrima Bunge
5
17
27
10
10
Berberis oblonga (Regel)
C.K.Schneid.
2
2
1
Berberis sibirica Pall.
1
1
Corylus avellana L.
14
Fragaria ananassa (Duchesne
ex Weston) Duchesne ex Rozier
3
11
Juglans regia L.
-
73
11
Lonicera altaica Pall.
1
1
3
3
3
Lonicera iliensis Pojark.
3
3
2
2
2
Lonicera stenantha Pojark.
1
Lonicera tatarica L.
3
6
Malus domestica Borkh.
31
25
60
Malus niedzwetzkyana Dieck ex
Koehne
1
1
Malus sieversii (Ledeb.) M. Roem
88
88
14
14
37
Oryza sativa L.
80
80
Prunus armeniaca L.
1
1
1
Pyrus communis var. pyraster L.
8
17
17
Pyrus pyraster (L.) Burgsd.
2
2
2
2
Pyrus regelii Rehder
2
2
Ribes nigrum L
23
Rubus idaeus L.
12
12
26
Solanum tuberosum L
13
10
13
-
-
[8].
1750
42 000
[9].
-
-
1
1 [10].
in vitro
(+4; +10
in vitro
140
1,
2).
(-
800
1,
3) [11-12].
[11-15].
18
1.
1
+4
2
-
2.
in vitro
1 Juglans regia L.; 2
3
8-
3.
(-
C)
1
2
3
Malus domestica
Berberis integerrima
14, Lonicera altaica
19
in vitro
-,
-
in vitro
[16-18].
in
vitro
[19-20].
,
ex
situ.
:
1. Pimm S.L., Russell G.J., Gittleman J.L., Brooks T.M. The Future of Biodiversity.
Science. 1995;269(5222):347-350.
2.
2.
2-
2014.
3.
26-29
2003.
4. Reed B.M. The basics of in vitro storage and cryopreservation. National Clonal
Germplasm Repository, Corvallis, O.R. USA. 2002;34-46.
5. Popov A.S., Popova E.V., Nikishina T.V., et al. Cryobank of plant genetic resources
in Russian Academy of Sciences. International Journal of Refrigeration.
2006;29(3):403-410.
6. Keller E.R.J., Kaczmarczyk A., Senula A. Cryopreservation for plant genebanks a
matter between high expectations and cautious reservation. CryoLetters.
2008;29(1):53-62.
7. Coelho N.,
S., Romano A. Endemic Plant Species Conservation:
Biotechnological Approaches. Plants. 2020;9(3):345.
8. de Vicente M.C., Andersson M.S. DNA banks providing novel options for
genebanks? Topical reviews in agricultural biodiversity. 2006.
9.
ex situ.
3.
2009,98.
10.
2019;3(95):20-26.
11. Romadanova N.V., Mishustina S.A., Matakova G.N., et al. In vitro collection of
Malus shoot cultures for cryogenic bank development in Kazakhstan. Acta
Horticulturae. 2016;1113:271-277.
20
12. Romadanova N., Kushnarenko S., Karasholakova L. Development of a common
PVS2 vitrification method for cryopreservation of several fruit. In Vitro Cellular &
Developmental Biology. 2017;53(4):382-393.
13. Kovalchuk I., Turdiev T., Mukhitdinova Z., et al. Cryopreservation of native
Kazakhstan apricot (Prunus armeniaca L.) seeds and embryonic axes. CryoLetters.
2014;35(2):83-9.
14. Kovalchuk I., Zhumagulova Z., Turdiev T., et al. Growth medium alterations
improve in vitro cold storage of pear germplasm. CryoLetters. 2014;35:197-203.
15. Kushnarenko S.V., Romadanova N.V., Aralbayeva M.M. Current state and in vitro
conservation of the only endangered population of Corylus avellana in Kazakhstan.
Research on Crops. 2020;21(4):681-686.
16. Romadanova N.V., Mishustina S.A., Gritsenko D.A., et al. Cryotherapy as a method
for reducing the virus infection of apples (Malus sp.). CryoLetters. 2016 b;37(1):1-9.
17. Kushnarenko S.V., Romadanova N.V., Aralbayeva M.M., et al. Combined ribavirin
treatment and cryotherapy for efficient Potato virus M and Potato virus S eradication
in potato (Solanum tuberosum L.) in vitro shoots. In Vitro Cellular and
Developmental Biology Plant. 2017;53(4):425-432.
18. Romadanova N.V., Tolegen A.B., Koken T.E., et al. Chemotherapy of in vitro apple
shoots as a method of viruses eradication. International Journal of Biology and
Chemistry. 2021b;14(1):48-55.
19.
S.V.,
N.,
G.,
et al. Investigation of essential oils from three natural
populations of Lonicera iliensis. Chemistry of Natural Compounds. 2016;52(4):751-
753.
20. Utegenova G., Pallister K., Kushnarenko S., Ozek G., Ozek T., Abidkulova K.T., et
al. Chemical composition and antibacterial activity of essential oils from Ferula L.
species
against
methicillin-resistant
Staphylococcus
aureus.
Molecules.
2018;23(7):1679-1696.
INVAZIV BIDENS FRONDOSA L. NING POPULYATSION XUSUSIYATLARI
VA REPRODUKTIV MAHSULDORLIGI
1
Maxkamov T.X.,
2
Yuldashev A.S.
1
Toshkent davlat agrar universiteti
2
Andijon davlat universiteti
Invaziv
turlari yuqori raqobatbardoshlik, reproduktiv muvaffaqiyat va
faol ravishda tarqalish xususiyatiga ega. Tajovuzkor adventiv turlar
hudud florasida tabiiy fitotsenozlarda tabiiylashadi, mahalliy
turlarini osonlik
bilan siqib chiqarib, ularning yashash makonlarini tezda egallaydi. Bunday turlardan biri
Bidens frondosa L. serbarg ittikanak. Tur Asteraceae oilasiga mansub, kelib chiqish
vatani Shimoliy Amerika. Shimoliy Amerikada aholi yashash joylarida katta
maydonlarda uchraydi. Masalan, uni nam
chakalakzorlarda,
21
dalalarda,
chetlarida, temir
daryolar
botqoqlarda, ariqlarning yoqalarida uchratish mumkin [1].
Bidens frondosa
florasida birinchi marta 2005 yilda
vodiysi
ruderal florasini
mobaynida suv yoqasida
Bidentetea tripartiti sinfi
Bidentetalia tripartiti tartibi Bidention tripartiti uyushmasi Bidentetum tripartiti
assotsiatsiyasi tarkibida uchragan (1-rasm).
1-rasm. Bidens frondosa assekatorlik qilgan qirg
jamoalarining umumiy
Ushbu jamoa tarkibida uchragan barcha
identifikatsiya qilish
mobaynida ittikanak turkumining bir biridan barglarining tuzilishi va
ilmoqlariga
farq qilishi aniqlanib, Bidens frondosa
ton florasi uchun ilk
marotaba keltirilgan. 2005-2009 yillar davomida jamoa tarkibida assekator sifatida,
keyingi 2010-2021 yillar davomida esa dominant va/yoki subdominant tur sifatida qayd
etildi [2]. Dunyoning boshqa mamlakatlarida ham ushbu tur dominant va/yoki
subdominant tur sifatida qayd etilgan [3].
Invaziv
Bidens frondosa mahalliy dorivor
Bidens tripartita ga
nisbatan
chidamli
ittikanakdan barglarining shakli va
tuzlishi
yaqqol farq qiladi (2-rasm).
Ittikanakning ikkala turining
yaxshilab razm solinsa, serbarg ittikanak
B. frondosa ni
ilmoqlarni ikki xil xolatda joylashganini
mumkin:
ikkita shoxlaridagi ilmoqchalari pastga qaragan
u
chetlaridagi ilmoqchalari
22
yuqoriga qaragan. Bu holat ushbu invaziv turni mahalliy
ittikanak B.
tripartita ga nisbatan ikki barobar tez tarqalishiga yordam beradi. Uch
ittikanakda faqat ilmoqlari qaragan tomonning qarshi tomoniga xarakatlanayotgan
agentlarga ilashish imkoniyati mavjud
serbarg itikanakda har ikki tomonga
xarakatlanayotgan agentlarga ilashish, natijada 2 barobar tez tarqalish imkoniyati
mavjud.
Bidens frondosa L.
Bidens tripartita L.
2-rasm. Ittikanakning serbarg (B.frondosa) va
(B. tripartita) turlarining
va immatur bosqichidagi tuplarini
Ilmiy tadqiqot doirasida Bidens frondosa ning turli populyatsiyalardagi
morfometrik va reproduktiv mahsuldorligini
g muvaffaqiyatli tarqalish
xususiyatini yoritish maqsadida
(1-2-jadvallar).
1-jadval
Bidens frondosa ning ayrim populyatsion xususiyatlari
Tseno-
populyatsiya
Zichligi,
dona/m
2
Turning
biomassasi,
m
2
/gr.
Assekatorlar-
ning biomassasi,
m
2
/gr.
Turning
jamoada
ishtiroki/
ulushi, %
1
Toshkent
75,4
2
Namangan
68,6
3
Buxoro
1777,6 58,9
38,7
4
Surxondaryo
14,4 1,2
1250,6 53,2
337,5 15,8
77,2
qiymati
21,075
1283,725
786,75
64,975
23
2-jadval
Bidens frondosa ning urug' mahsuldorligi
Se
n
op
op
ul
ya
ts
iy
a
O
si
m
lik
n
in
g
bo
yi
, s
m
Sh
oh
la
ri
n
in
g
so
n
i,
do
na
Sa
va
tc
ha
la
r
so
n
i,
do
na
S
av
at
ch
ad
ag
i
u
ru
gl
ar
s
on
i,
d
on
a
R
ea
l
m
ah
su
ld
or
lig
i,
d
on
a
1
Toshkent
158,4 4,2 31,5 2,8 57,3 8,1 34,3
6 1965
35,6
2
Namangan 162,2 4,7 28,4 2,3 54,2 6,3 32,7
1 1772,6 23,2
3
Buxoro
138,6 5,3 18,5 2,6 34,3 5,2 38,2 3,4 1310,3 12,4
4 Surxondaryo 165,4 3,8 32,6 3,2 64,6 5,3 32,3
8 2086,6 33,8
qiymati
156,15
27,75
52,6
34,38
1783,73
Bidens frondosa ning jamoada ishtirok etish ulushi turning biomassasi bilan togri
proportsional bolib, turning ulushi ortgan sari biomassasi ham ortib borishi,
zichligi bilan teskari proportsional bolib, zichligi ortgan sari jamoadagi ulushi kamayib
borishi aniqlandi. Turning jamoada ishtirok etish ulushi
eng yuqori
Surxondaryo tsenopopulyatsiyasida namoyon
eng past ulushi Buxoro
tsenopopulyatsiyasida aniqlandi. Invaziv tur ishtirok etgan jamoadagi assekatorlarning
biomassasi turning ulushiga teskari proportsinal
, turning ulushi jamoada qancha
kamayib borsa assekatorlarning ulushi shuncha ortib bordi.
zichligi
Buxoro tsenopopulyatsiyasida
bilan eng yuqori natijani
ammo
boshqa
populyatsion
bilan
boshqa
tsenopopulyatsiyalardan
ortda
qoldi.
Turning
biomassasi
Toshkent
tsenopopulyatsiyasida
bilan eng yuqori natijaga ega
Buxoro tsenopopulyatsiyasi
bilan eng past natijaga ega
Assekatorlarning biomassasi Buxoro tsenopopulyatsiyasida
m
2
/gr
bilan eng yuqori natijaga ega
Yuqoridagi jadvallarda turli tsenopopulyatsiyalarda Bidens frondosa ning ba'zi
morfometrik va reproduktiv parametrlari
Jadvaldan
turibdiki, bir
tup
savatchalar soni turli hududlardagi jamoalarda 34-65 dona,
savatchalardagi urug'lar soni bir-biriga juda yaqin
32-38 donani, bir tup
urug'lar soni 1310-2086 donani tashkil qiladi.
g
ham
turli populyatsiyalarda turli xil
baland
shoxlar
sonining
va
bilan
ijobiy korrelyatsiyani
24
tashkil etgan
1 m
2
dagi tuplar soni va savatchalardagi
soni bilan teskari
korrelyatsiyani tashkil etdi.
Umuman olganda, shuni aytish kerakki, invaziv neofit tur serbarg ittikanakni
Respublikamiz hududiga bostirib kirganiga 20 yilga yaqin vaqt
qaramasdan,
mahalliy tur uch
ittikanakni
va adir hududlaridan siqib chiqarishga,
egallashga muvaffaq
Bunday muvaffaqiyatni kaliti
morfometrik va
reproduktiv xususiyatlarini nisbatan mukammalligida ekanligi tadqiqotlar davomida
aniqlandi.
Bidens frondosa qirg'oq jamoalari tarkibiga muvaffaqiyatli kirib, ushbu
jamoalarning nafaqat assekatorlari, balki
holatlarda dominanti maqomini oladi.
Shubhasiz, bu holatga qarshi kurash olib borilmasa kelgusi yillarda bosqinchilik
markazlari va tarqalish
kengayadi, natijada Respublikamiz hududida asrlar
davomida shakllangan
jamoasining tuzilishi va tarkibini buzib, bioxilma
xillikga katta zarar yetkazadi. Shu bilan birga farmatsevtika sohasida iqtisodiy
ahamiyatga ega
ayrim turlarning homashyo yetishmovchiligini ham keltirib
chiqaradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Holter B. Bidens frondosa- devil's beggarticks. Northwestern Oregon Wetland Plants
Project. Oregon, USA: Portland State University. 1999.
2. Maxkamov T.X., Dushaboyeva S.O. Adventiv o simliklarning invazivlik maqomini
aniqlash; Bidens L. turkumi misolida. GulDU axborotnomasi,
B. 9-15.
3. Tokarska-Guzik B. The establishment and spread of alien plant species (kenophytes)
in the flora of Poland. -Katowice: Wydawnictwi Uniwersytetu
2005. -216 .
. .,
.,
-
-
20 %,
15-20 %,
-
65-70 %,
9-12 %,
4-8 %,
,
,
25
.
,
,
120
60
80
165-
176
150
60
80
169-180
180
60
80
174-187
150
70
80
180
,
150
70
60
0,8%, 70
0,2%
80
0,1%
60
120
180
80
26
(1-
1-
,
-
(%)
+
120
60
101
165
64,4
98,1
70
104
170
69,4
97,1
80
106
176
75,2
96,5
+
150
60
103
169
67,4
98,2
70
105
174
72,6
97,5
80
108
180
77,3
97,1
+
180
60
104
174
71,7
97,3
70
107
180
76,0
96,9
80
110
187
79,7
96,4
05
1,7
2,1
%
1,0
2,9
64,2
62,6
36,8
38,4
60
80
1.
-
2006. 8
2.
.
1984. 116
3.
.
1975. 288
4.
2006
-183
5.
1997, 400
27
Berberis,
15
[2,3].
Berberis integgerima L. B. Nummularia L..
Berberis integgerima L.
-
[1].
:
.
10-20
2-4-
28
10-15
2-3-
5
25
-
25.
-
15-20
30-35
II-III
-
50-65
85
5-8
40-45
1
4
-
-
29
-
-
1,5-3,2
6
2-5
-
0,7-1,0
0,3-0,7
2
0,8-1,5
0,5-0,8
:
1.
L.
-
2000. 36.
39 47.
2.
L.,
2010.
3.
2018. 118
-
ROSACEAE
.
.
Taxis -
-
-
[1].
-
(TASH)
26
46
116
-
[2].
-
10 [3]
[4, 5, 6]
30
-
6,9%
[3] 80%
[7, 8]
.
-
-
Rosaceae Juss.
(Rosaceae)
120
3000
35
153
[9, 10].
.
Rosaceae
41
35,34%
-1).
1-
-
Rosaceae Juss
%
%
1 Rosaceae
13
28.26
41
35.34
2 Fabaceae
5
10.87
12
10.34
3 Salicaceae
2
4.35
10
8.62
4 Caprifoliaceae
1
2.17
9
7.76
5 Ephedraceae
1
2.17
5
4.31
22
47.82
77
66.37
.
-
Asteraceae, Poaceae, Fabaceae (As-Poa-Fa)
[6].
Fabaceae
20
(43.48%)
63
(54.3%)
66.37%
.
Rosaceae
, 41
31
-
-1).
Rosaceae
Prunus L.
(10
Rosa L. (9
Cotoneaster Medik. (7
Crataegus L. (3
[11].
1926
(1926
1927
(1927-1928),
(1932-1933),
(1934 1935),
(1934 1946),
(1937-
1938),
(1937 1950),
(1939-
1940),
(1940 1941)
4
(2-
2-
Rosaceae Juss.
Prunus
10
Prunus
10
Prunus
8
Rosa
9
Rosa
8
Rosa
8
Cotoneaster
7
Cotoneaster
6
Cotoneaster
5
Crataegus
3
Crataegus
3
Crataegus
2
28
27
23
Rosaceae
Prunus L. (P.
armeniaca L., P. bucharica (Korsh.) B.Fedtsch. ex Rehder, P. divaricata Ledeb, P.
cerasifera Ehrh., P. domestica L., P. dulcis (Mill.) D.A. Webb, P. erythrocarpa (Nevski)
Gilli, P. mahaleb L., P. spinosissima (Bunge) Franch., P. verrucosa Franch.), Rosa L.
(R. beggeriana Schrenk & Fisch. Ex C.A. Mey, R. canina L., R. ecae Aitch., R.
fedtschenkoana Regel, R. hissarica Slobodova, R. kokanica (Regel) Regel ex Juz., R.
maracandica Bunge, R. nanothamnus Boulenger, R. multiflora Thunb.), Cotoneaster
Medik. (C. goloskokovii Pojark,
C. multiflorus Bunge, C. nummularioides Pojark, C.
nummularius Fisch. & C.A. Mey, C. oliganthus Pojark., C. soongaricus (Regel &
Herder) Popov, C. suavis Pojark) Crataegus L. (C. pontica C. Koch, C. turkestanica
Pojark., C. songarica C. Koch)
(4)
(28)
Rosaceae
2
(Spiraea L., Pyrus L.,
Sorbus L.),
1
(Rubus L., Pentaphylloides Duham, Sibbaldia L.,
Hulthemia Dumort., Malus Mill., Cydonia Mill.)
32
Rosaceae
1926
45
TASH
-3).
3-
Rosaceae
Prunus
10
-
596
Rosa
9
18
664
Cotoneaster
7
2
213
Crataegus
3
-
200
Spiraea
2
5
22
Pyrus
2
4
25
Sorbus
2
-
11
Pentaphylloides
1
7
2
Sibbaldia
1
9
11
Malus
1
-
71
Cydonia
1
-
10
Rubus
1
-
67
Hulthemia
1
-
8
41
45
1900
Rosaceae
2019-2022
1900
Rosaceae
(4-
4-
Rosaceae
TASH coll.
(1926-2019)
2012)
2017)
2021)
-
2019-2022)
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
6
(13.04%)
13
(11.20%)
13
(28.26%)
30
(25.86%)
10
(21.73%)
31
(28.26%)
11
(23.91%)
35
(30.17%)
13
(28.26%)
41
(35.34%)
Rosaceae
(Prunus cerasifera
Ehrh., Prunus domestica L., Cydonia oblonga Mill., Rosa multiflora Thunb.)
Rosaceae
(41
33
35,34
Prunus, Rosa, Cotoneaster, Crataegus
Rosaceae
-
1.
D.,
S. Flora ofthe city of Podgorica, Montenegro
(taxonomic analysis). Arch. Biol. Sci., Belgrade, 60 (2), 245-253, 2008.
2.
1974. 244
3.
-
-
2010. 98
4.
1979.
117
5.
2010. 160
6.
//
2000. 85 (5).
-11.
7.
//
-
-
-
2014.
-21.
8.
-
2016. 258
9.
2021.
10.
//
2001. -
-37.
11.
-
-
, 2017. 384
34
-
.
2022
22-23
3,5
-
2022
-
,
17
Salsola richteri Kar.
1,5-2
;
-
4-8
-
-
1-
,
(8-9
.
16,5-24,7%
2,4-4,0%
38,5-43,1%
17,8-21,0
-
-567
35
210
12,9
1,0
2022).
.
2022).
Salsola richteri Kar.
1987).
(1979)
(2016)
Salsola richteri Kar.
2022
18
(24-
1-3
6-
8
13
100
. (1-
19
78 %,
5
85 %
.
1-
%
100
85
78
-
-
33
8
36
0-20
2,8%
100-120
15.1%
2-
18.II
20.IV
2.VI
0-20
20-40
40-60
60-80
80-100
100-120
4,1%
5,7%
-
20
- 1,9 %
80-120
-17-18,4
37
1.
,
2022
2.
1979-416
3.
1987. 177
4.
2016.
5.
,
,
Biologiyada zamonaviy tadqiqotlar:
muammo va yechimlar Termiz, 2022. 119-121
1
2
1
3
3
1
2
3
16,4
73%
2019-
2021
1,5- 3,5
38
,
1.
2.
30-40%)
[2].
Landsat, MODIS Google.
10
2
,
[1].
[2].
[4].
[5].
[6]
39
I-X, I968-I993) [7].
-
65747,1
28471
-
3 4.
6,4
100
64
8,7
2021
4,4
1
2019-2022
%
-
6
-
-
2019
1
7
4
45
340
75
6,5
1,44
2
8
3
59
350
70
6,5
1,44
3
10
3
50
365
70
6,2
1,37
8,3
3,3
51,3
351,7
71,7
6,4
1,42
2020
1
9
3
44
390
85
7,4
1,64
2
6
4
40
350
75
5,6
1,24
3
8
3
55
370
85
6,8
1,51
8
3
46,3
370
81,7
6,6
1,47
2021
1
9
3
47
380
85
6,4
1,42
2
8
4
38
360
75
5,8
1,29
40
3
9
3
48
370
85
5,6
1,24
8
3
44,3
370
81,7
5,9
1,31
2022
1
12
3
55
390
88
7,7
1,7
2
14
4
68
385
82
7,5
1,7
3
9
3
70
380
85
7,6
1,7
11,7
3
64,3
385
85
7,6
1,7
1
75 85%,
81,7%.
5,6
7,6
2019 2022
1).
1.
6
1,47
1
1,7
1
2021
1,31
2)
2.
2019
51,3
2020
46,3,
2021
44,3
2021
2022
14
3)
41
5 6.
2022
2021
3.
3).
3.
Kochia prostrata (L)
Schrad.
Ceratoides eversmanniana
2
3917
Onobrychis chorossanica.
-
-
14
20
50-60
42
170-200
7 8.
- Onobrychis chorossanica Bge
Kochia prostrata,
Ceratoides eversmanniana
Onobrychis chorossanica
1.
1971, 323
2.
-
1980. -170
3.
1979. 416.
4.
(1950)
176
5.
1974. - 153
6.
(1995)
-
152.
516
7.
1971.
2.356 1972.
267 1974.
270 1976.
273 1981. 6.395 1983.
7. 414 1987.
397 1987
400 1993.
690
43
YELIMLI KARRAK YASHIL MASSASI TARKIBIDAGI KAROTIN
MIQDORINI P.X.POPONDOLO USULI BO YICHA ANIQLASH
Islomov B.S., Jalilov A.A.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
Kirish. Karotin-bu biologik foal fermentlar kompleksidan iborat
vitamin
A ning apoferment qismi hisoblanadi, u faqat
organizmida hosil
tashqari barcha yuksak tirik materiya bu moddani tarkibida xlorafil
saqlovchi birikmalar
silos, senaj,
uni, pichan, ildizmevali ozuqalar
hisobiga oladi [4] .
Karotinning tabiatda uchta izomer holida uchraydi,
, va . Bular ichida
yuksak faollikka ega
-karotin hisoblanadi (C
40
H
56
). Karotin ozuqa bilan
hayvon tanasiga
ingichka ichak devorlarida karotinaza fermenti
uning asosiy qismi A-vitaminga sintezlanadi, qolgan qismi esa jigar, qon,
buyrak va boshqa organlarda A-vitaminga aylanadi. Bunda bitta -karotin molekulasi
ikkita A-vitamin (C
20
H
29
OH) molekulasini hosil qiladi. va -karotin molekulalari esa
faqat bitta A-vitamin molekulasini hosil qilishi mumkin. Organizmdagi karotin va A-
vitaminning asosiy qismi jigarda
qisman
va buyraklarda
organizmning extiyojiga qarab sarflanadi [2].
Yangi
hayvonlar uchun uch xaftalik yoshigacha
tarkibidagi
karotindan A-vitaminini sintez qilolmaydi. Shuning uchun, ular bu davr davomida uvuz
va sut orqali A-vitamin bilan
boriladi, aks holda ular ratsioni bu vitamin
preparatlari bilan boyitilib borilishi shart. A-vitamin organizmdagi modda
almashinuvining muhim biokimyoviy jarayonlarida ishtirok etib, har xil yuqumli
kasalliklardan himoya qilishga yordam beradi, epiteliy
tiklanishi va
himoya qilish vazifalarini bajaradi,
va
organlarining faoliyatini
bajarilishini
embrion va yosh organizmlarning
tezlashtiradi,
hamda hayvonlar mahsuldorligini oshirishda ahamiyati kattadir. Karotinning bunday
eruvchanlik xususiyati uni ozuqalar tarkibida aniqlanishi asos qilib olingan. Bunda
ozuqa namunasi erituvchi yordamida ekstraktlanadi, ajratilgan ekstrakt
rangga
va uning rangi och yoki
ozuqadagi karotin miqdorini bildiradi.
Olingan ekstrakt rangi kolorimetrik shkalasi bilan (kaliy bixromat - K
2
Cr
2
O
7
eritmasidan
tayyorlangan) taqqoslanadi (1-jadval) .[2]
Tajribaning amaliy qismi
Standartli kolorimetrik shkalasini tayyorlash: 1 litr miqdordagi disserlangan
suvga 720mg kaliy bixromat moddasi solinib eritib olamiz.Tayyorlangan bu eritmaning
(asosiy eritma) 1 ml hajmi 0,00416 mg karotin miqdoriga teng keladi.Olingan bu
umumiy eritmani probirkalarga turli xil miqdorda arfimetik
asosida
qadoqlaymiz.Buning uchun yigirma
probirka kerak
-bir probirka
raqamlanadi. Birinchi probirkaga asosiy eritmadan 10 ml olinadi, ikkinchisiga - 9,5 ml,
uchinchisiga - 9,0 ml, shunday qilib, har bir keyingi probirkaga oldingidan 0,5 ml asosiy
eritmasidan kam olib boriladi. 21-chi probirkadan boshlab eritma hajmi 0,1 ml ga
44
kamaytirib olinadi. Keyin har bir probirkaning hajmi 10 ml
distillangan suv
bilan
har-bir probirkaning
mahkamlab berkitma bilan
yopiladi.
1-jadval
Karotinni aniqlash uchun standartli kolorimetrik shkalasi
P
ro
bi
rk
an
in
g
ta
rt
ib
r
aq
am
i
A
so
si
y
er
itm
a,
m
l
S
uv
, m
l
K
ar
ot
in
,
m
g/
m
l (
K
)
P
ro
bi
rk
an
in
g
ta
rt
ib
r
aq
am
i
A
so
si
y
er
itm
a,
m
l
S
uv
, m
l
K
ar
ot
in
,
m
g/
m
l
(K
)
1
10,0
0,0
0,004160
13
4,0
6,0
0,001664
2
9,5
0,5
0,003952
14
3,5
6,5
0,001456
3
9,0
1,0
0,003744
15
3,0
7,0
0,001248
4
8,5
1,5
0,003536
16
2,5
7,5
0,001040
5
8,0
2,0
0,003328
17
2,0
8,0
0,000832
6
7,5
2,5
0,003120
18
1,5
8,5
0,000624
7
7,0
3,0
0,002912
19
1,0
9,0
0,000416
8
6,5
3,5
0,002704
20
0,5
9,5
0,000208
9
6,0
4,0
0,002496
21
0,4
9,6
0,000166
10
5,5
4,5
0,002288
22
0,3
9,7
0,000125
11
5,0
5,0
0,002080
23
0,2
9,8
0,000083
12
4,5
5,5
0,001872
24
0,1
9,9
0,000042
Tajribani
kerakli reaktiv, asbob va uskunalar: 1. Benzin (qaynash
xarorati 80
0
C dan oshmasligi kerak), benzol yoki boshqa erituvchilarining biridan
foydalaniladi. 2. Adsorbentlar - alyuminiy oksidi (Al
2
O
3
- namligi 10-12 %
kerak), magniy oksidi (MgO) yoki kalsiy oksidi (CaO) biridan foydalanish mumkin. 3.
Kvars qumi yoki maydalangan shisha. 4. Suvsiz natriy sulfat (Na
2
SO
4
). 5. Kaliy
bixromat (K
2
Cr
2
O
7
). 6. Allina trubkasi. 7.
silindri. 8. Probirka
(rangsiz).Gigroskopik paxta. 9. Shisha tayoqcha. 10.Farfor havoncha. 11.Analitik
tarozi.
Karotinni aniqlash tartibi:
1. Dastavval adsorbent kolonkasi
Allina trubkasi tayyorlanadi.Bu maqsadni
amalga oshirish uchun kolonkaning ingichka qismi gigroskopik paxta bilan berkitiladi
va ustiga 4-5 sm qalinlikda adsorbent vazifasini bajaruvchi alyuminiy oksidi solinadi.
Kolonka pastki tarafi bilan
silindriga
2.Yelimli karrak yashil pichanini 1,0-1,5 sm uzunlikda qaychi yordamida
olamiz.
3.Olingan
analitik tarozida 3gr atrofida
olamiz forfor havonchaga
solinadi va yaxshilab eziladi. Ozuqaning yaxshi yanchilishi uchun unga 5-10 g
maydalangan shisha yoki kvars qumi (yoki toza kuydirilgan qum) aralashtirilib eziladi.
45
4. Ushbu tartibda tayyorlangan ozuqaga 2-3 g atrofida kalsiy oksidli adsorbent bilan
aralashtiramiz.
5.Aralashmani qoldiqsiz Allina trubkasidagi adsorbent ustidan solamiz.
6. Bo
havoncha benzin bilan chayqalib kolonkadagi aralashma ustiga quyiladi va
aralashma
ustidan yana erituvchi quyiladi.
7. Bir necha daqiqadan
kolonkadan sariq rangli karotin ekstrakti silindrga
tomchilab ajralib chiqadi. Kolonkadan ajralib chiqadigan ekstrakt rangi rangsiz
ozuqa aralashmasi erituvchi bilan yuvib turiladi.
8. Ekstrakt namunasi toza probirka idishiga olinadi va qopqoq bilan berkitiladi. Ushbu
ekstrakt rangi stdandartli kolorimetrik shkalasi rangi bilan solishtiriladi va probirkaning
tartib raqami aniqlanadi. Bunda jadval yordamida aniqlangan kaliy bixromat
eritmasining 1 ml hajmi 0,00416 mg karotinga teng
Olingan barcha
quyidagi shaklga yoziladi va ozuqa tarkibidagi
karotin miqdori quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
V 1000
Bunda:
X - 1 kg ozuqa tarkibidagi karotin miqdori, mg;
K - kolorimetrik shkalasi
1 ml eritma tarkibidagi karotin miqdori, mg;
V - karotin ekstraktining hajmi, ml;
C - ozuqa namunasi
g;
1000 - hisobni 1 kg ga
koeffitsiyenti.
Ozuqa tarkibidagi karotinni aniqlash shakli
gichlar
Namunalar
1-chi
2-chi
1 Idish bilan ozuqaning
g
3,1gr
3,4gr
2
idishning
g
0,1gr
0,2gr
3 C- ozuqa
g
3gr
3,2gr
4 K - kolorimetrik shkalasi jadvali
keladigan karotin miqdori, mg
3-probirkaga
mos
4-probirkaga
mos
5 V - karotin ekstrakti hajmi, ml
9ml
8,5ml
6 1 kg ozuqa tarkibidagi karotin miqdori, mg
40mg
35mg
Xulosa:
1.Yelimli karrak yashil massasi tarkibidagi karotin miqdori ikki marta olib borilgan
tajribaga
kolorimetrik shkalasi 3 va 4 probirkalalarga mos kelypati.
3.quruq yashil massa mayda tuyoqli va yirik tuyoqli shoxli qoramollar uchun yem-
xashak
sifatida ishlatilsa
46
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Maqsudov. A.I.,
Chorvachilik asoslari. Toshkent, 2012. 34 b.
2. Beknazarov.B.O. Botanika va
fiziologiyasi.Toshkent, 2017.17 b.
3. Djambilov B.X. Hayvonlarni oziqlantirish texnalogiyasi fanidan laboratoriya
Samarqand, 2022. 28.b.
4.
simliklar fiziologiyasi. Samarqand, 2007. 37 b.
-
.
2670
(95
(50
Phasianus colchicus zerafschanicus Tarn.
1958
1975
2017
47
(Loudon, 1909;
1936;
1950;
1956;
1961)
(1940,
1958)
50-
200
100
30
5
2000
45-50
7
20
15
(9.07.1937 14.07.1937)
(14.06.1936 -
(30.07.1939
(19.06.1936 )
48
-
14.02.1948
26.10.2006
Otis tarda L.
-
XX
200-250
.
(1956)
9
27
20.10.,
2 15
21.04.1947
- 26.05.1948 H.Loudon (1909)
(1947),
(1937)
-
1936
-
Chlamydotis undulate Jacquin.
-
(Chlamydotis
undulate macqueenii Gray)
-
(1947)
-
(1972)
(1958).
49
5
1990).
2004
2013
13.04.1940
-
2.10.1949
1956).
24.11.
XX
hettusia gregaria Pall.
-
,
2015-2016
(1956)
15.03.1950.
17
11
1969).
04.09.1947
(1948) 23.09.1936
-
12.09.1940
1950).
-
1936
olumba eversmanni Br.
(1956).
50
(1871),
Loudon (1910)
(1937)
(1950)
(1956)
(1956)
3, 5 7
6
1956),
22.11.1948
Pterocles alchata L.
-
(1937)
(1950),
(1969)
80
(1956)
12 14
27
-
(1956)
2
11 14
(1936) 26
3
51
40-
1990).
2,04
1
0,4,
0,1
1936).
17
10
1947 1948
(13.03.1947
-
(5.09.1947
(30.07.1939
-
12.07.1936
8.07.1937
:
1.
-
1948. 6. 69-90.
2.
-
7. 1-36.
3.
-
1972.
-327.
4.
-
1956.
107-163.
5.
1935
7.
, 1936. 135-161.
6.
7.
, 1936. 85-133.
7.
-
437
8.
-
1961.
110.
37-43
9.
-
947.
10.
VIII-
26.
-51.
52
11.
(Phasianus principa zaraphshanicus Tarn.)
1940.
5-6. 47-56
12.
2.
1956. 123-157.
13.
-
1958.
VIII
130
14.
1990.
7-16.
15.
1990.
-182.
16.
15
1869 15
1870
, 1871.
VIII,
1. 135-190.
17. Carruthers D. On the Birds of the Zarafschan Basin in Russian Turkestan. The Jbis,
1910.
18. Loudon H. Meine dritte Reise nach Zentral Asien und ihre ornithologische
Ausbeute. J. Ornithol. 1909. Ig 57.3 505-573.
(CUCURBITA PEPO L.)
(CUCUMIS SATIVUS L.)
,
,
-
.
Cucumis melo L.,
Cucurbita
pepo L.
- Citrullus lanatus (Thub.) Matsum. et Nakai
(Erysiphaceae)
-
-
53
-
,
[1], [2] .
-
-
-
,
.
-
.
,
Erysiphales
Erysiphe cichoracearum DC. f. cucurbitacearum Pot., Sphaerotheca
fuliginea Poll. f. cucurbitae Jacz.
.
E.
cichoracearum
12
2
.
Sph. fuliginea f. cucurbitae
-
5-8
2022
-
: Erysiphe DC. f. sp. cucurbitacearum.
,
-
-
-
.
(1 -
15%
54
-
(15-30
25%
(0,3-0,5
-
5-7
3
1 -
-
-
-
55
-
Pseudoperonospora cubensis (Berk. & M.A. Curtis)
Rostovzev
-
-
-
-
-
.
,
(2-
-
)
,
2-
-
-
1.
Voris-nashriot, 2009. 242
2.
2006. 30
56
EREMURUS M. BIEB (ASPHODELACEAE)
. .
1700
4029
-
405
-
1192
21
[1].
1866
-
[2].
Eremurus M. Bieb.
[3],
[4].
-
-
[5].
Eremurus
.
[6]
[7]
[8]
[9,10]
Eremurus
27
28
[11].
Eremurus
57
,
[12,13,14,15,16,17].
Eremurus
-
-
-
Eremurus
Eremurus olgae, E. robustus, E.
regelii
E.
regelii
Eremurus
Eremurus
(TASH)
GPS
Google Earth Pro, SAS Planet
International Plants Names Index, the World plants Catalogue of Life
R.K. Brummit, C.E. Powell (1992)
-
Eremurus
Eremurus
Eremurus chloranthus Popov-
0.
60-70
,
15
,
25-30
58
-
.
14-15
1,5
.
1926
(1926
20
1980-1981
[19].
Eremurus olgae Regel
70 100 cm
30-50
8-12
-
-
Eremurus
robustus
(Regel) Regel
3.
-
100-250
,
,
4-8
35-120
1,5-2
.
-
1,5-2,5
-
-
-
,
-
59
-
[19].
Eremurus regelii Vved.
80 180 cm
50-80
2-5
12-13
.
6-8
,
-
-
Eremurus sogdianus (Regel) Benth.
&Hook. f.
50-80
150
,
30-40
1-
1,4
,
6-7
Eremurus turkestanicus Vved.
60
-
-
-
-
(
1100-2500
60-120
15-20
35-37
3-
4
34-35
1,5-2
.
(3
4-
Eremurus kaufmannii Regel
-
-
1600-3000
70-140
20-25
,
30-35
2,5-3
25-30
1-1,5
,
-
40-70
6-8
1,2-1,5
.
-
.
Eremurus M. Bieb
1
Eremurus chloranthus
-
2
Eremurus kaufmannii
3
Eremurus olgae
-
4
Eremurus regelii
-
5
Eremurus robustus
6
Eremurus sogdianus
-
7
Eremurus turkestanicus
61
, Eremurus (Eremurus M. Bieb)
-
.
7
2
(E. chloranthus, E.robustus)
1.
. .,
a
.;
2012 146-
2.
-
-
1905.
125
3.
Eremurus Bieb.
- 2. -
1977. -
51-83.
4. Karaman K., Polat B., Ozturk I., Sagdic O., Ozdemir C. Volatile compounds
and bioactivity of Eremurusspectabilis (ciris), a Turkish wild edible vegetable//Journal
of medicinal food. 2011.- 14. -
10. P . 1238-1243.
5.
- Eremurus M.B //
2.-
-
1963. 186-212.
6.
:
1973. 356
7.
Eremurus M.B. -
1.-
1941. 398-410
8.
,
Eremurus M. Bieb.
//
II. -
1971. 14-27.
9.
I//
2009. 3. 26-29.
10.
II//
2009. 5. 26-28.
11.
(Equisetophyta) -
(Monocotyledones).
-
-0-64792. - 2016. -
26
12.
1999. 200
13.
1999 ;107
14.
-
-
148-149
15.
;2016
188 .
16.
-
; 2016 76-77-
17.
. .
-
.;2017 279-
18.
/
.
:
, 1976.
19.
5
1.
CninorENK, 2019. 360 c.
62
JAYRON (GAZELLA SUBGUTTUROSA
NING HOZIRGI
VA GOLOTSIN DAVRDA TARQALISH HOLATI. BUXORO
IXTISOSLASHTIRILGAN
Botirov A.R., Abduraxmonova E., Toshev P.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
Kirish. Bugungi kunda golotsen davr qadimgi inson manzilgohlaridan topib
sutemizuvchi hayvonlar orasida jayron suyak qoldiqlari ham topilgan. Ilk
asr Xorazm faunasi
23ta arxeologik manzilgohdan topib
24
ming hayvon suyak ashyolari va ular
xulosalar keltirigan (V.I. Salkin 1952-
1966 yil). Oxirgi 30-40 yil ichida hozirgi paytga kelib topilgan suyak qoldiqlari (100 dan
ortiq manzilgohlar) asosan biologiya fanlar doktori B.X. Batirov va biologiya fanlari
nomzodi dotsent A.R. Botirovlar tomonidan
(1971yil). Golotsen davr
poleozoolog qazilmalarni M.E.Masson, D.E.Qashqarov, V.I.Salkin, B.X. Batirov,
T.N.Xudoyberdiyev
A.R. Botirovlar ishlarida
mumkin. Hozirgi paytga kelib jayronlarni ona bola
munosabatini S.O.Viktorovna, Marmazinkaya 2008-yil, jayronlarni tarqalish holati
Mardonov1996-yil morfologiyasini
Soltatova,Salimov
Materiallar va uslublar.Ushbu tadqiqot ishida materiallar 2021 yildan 2023
yilgacha SamDU ning muzeyida saqlanayotgan plestotsen, golotsen hamda hozirgi
davrga tegishli jayron suyak qoldiqlari
va ularni topilgan golotsen manzilgohlari
haqida
Undan tashqari Buxoro
pitomnigidagi jayronlar
morfologik va ekologik jihatdan
Material terish poleozoolog tadqiqotlarda
N.K Vereshagenning
usuli, I.Duerstning
usuli
amalga oshirildi.
Material, asosan,
terildi, chunki
terilganda tabiiy landshaftlarning xilma-
xilligini
imkoniyati katta
Usullar yordamida hayvon suyak
qoldiqlarini arxeologik ashyolar orasidan ajratib oldik, turlar sonini aniqlab jayron suyak
qoldiqlarini miqdorini
olib statistic ishlov berishga erishdik.
paleozologik suyak ashyolari uch xil manzilgohlardan topib
bular jarliklar,
va arxeologik yodgorliklar. Umumlashtirilgan holda aytadigan
manzilgohlar soni 100 dan ziyod. Golotsen davrga oid ashyoviy dalillar topilgan asosiy
manzilgohlar 8-10 ming yillikka tegishli Machay, Zaminchatosh, Katta
qala,
Akchungul, Kuchuktepa va boshqalar. Bu joylardan jami 3- 2 qatlamlarga tegishli 3954
suyak topilib shulardan 283 tasi
shulardan 14 tasi jayron suyak
qoldiqlari hisoblanadi. Jayron Gazella
asteologik farqlar
sababli Gazella subgutturosaning qaysi geologik sahnada paydo
aniq vaqtini aniqlash qiyin. Ammo Yevropada va Xitoyda topilgan bir qator
topilmalarga
zamonaviy shakllarga yaqin plestotsen ikkinchi yarmida allaqachon
yashagan.
ushbu turning qoldiqlari zamonaviy tarqalish
joylardan tashari, faqat Transbaikaliyaning paliolit davrlarining faunasida
Hozigi kundagi turlari
Markaziy va
Osiyo- Eron,
Jungariya, Gobi, Tibetning shimoliy qismi , Alashan va Ordasni qamrab
oladi. Aytni vaqtda bovidayi oilasi sharqiy Zaqafqaziyada shuningdek
Osiyo
63
respublikalarining
va yarim
zonalarida ( turkman,
tojik,
) va
tarqalgan.
Natijalar va ularning muhokamasi.
umotlarga
golotsen
davrda jayron suyak qoldiqlari topilgan joylar 100dan ortiq. Asosiylari:
Machay
Surxondaryo viloyatining Boysun tumanida joylashgan ibtidoiy
odamlar manzilgohi (mil. av. 12 6ming yillik).
yaqinida, Machay
daryoning
joylashgan. Machay
topilgn suyak qoldiqlarining
asosiy qismi yovvoyi hayvonlarga tegishli. Topilgan 1221 ta suyaklar kamida 150 bosh
sut emizuvchiga taaluqli , bundan tashqari 39 ta suyak 12 ta qushga tegishli
yana
60 ta toshbaqa suyaklari topilgan.Umumiy 2402 suyak qoldiqlari topilgan
ular
163 ta individga tegishli.Yovvoyi hayvonlar suyak qoldiqlarining xonaki hayvon suyak
qoldiqlariga nisbatan
ekanligi Machay
aholisi uchun ovchilik birinchi
da
turganligidan dalolat beradi.
(B.X Batirov
aholisining asosiy ov obekti
, kiyik, jayron, Osiyo
mufloni, tulki,
suvsari
va jayronlarni ham qadimgi odamlar
uchun ovlashgan. Machay
manzilgohidan topilgan jayron suyak
3ta
individlarga tegishli 4 ta suyak topilgan.
Zamichatosh manzilgohi-Zamichatosh deb nomlangan neolit davriga mansub inson
manzilgohi zarafshon
tizmasining shimoli yon
azaldan
Sazagon va Jangal manzilgohlaridan bir oz sharqroqda, Urgut tumanining Qoratepa
posyolkasiga qarashli
chap
tekislikda
joylashgan.Manzilgohda qazish qidiruv ishlari 1989 yilning oktyabr oylarida Zarafshon
vohasining paleolit davrini
ish guruhi tomonidan boshlanib, 1994 yilgacha davom
ettirildi.Arxeologik qazish ishlari davomida qadimgi madaniy qatlamning saqlanib
qolganligi va bu qatlamlarda
qadimgi insonlarning ish ashyolari-artefaktlar,
hamda
hayvon suyak qoldiqlarining saqlanib qolganligi
Shunday qilib 1989-1994 yillar mobaynida ustki qatlamdan 686 ta, 1 chi qatlamdan
1395 ta, 2 chi qatlamdan 571 va 3 chi madaniy qatlamdan 312 ta, jami2963 ta hayvon
suyak ashyolarini qazib olib,
shulardan ustki qatlamdan1ta, 1-qatlamdan 95 ta,
2-qatlamdan 110 ta suyak qoldiqlari topilgan.
Katta
qala
F.A ning
filiali N.Dovqaraev
nomidagi tarix, til va adabiyot institute xodimlari tomonidan
Shumanay posyolkasidan 41 km shimoliy-
joylashgan
bir tomoni bilan
jarlikka borib taqaladi.Uning
shaklida .Manzilgohning
faoliyat
davri ancha uzoq davrni
ichiga oladi.
Pastki birinchi va ikkinchi qatlamlari eramizga qadar IV-III asr bilan, uchunchi,
va beshinchi qatlamlari hozirgi eraning I-III asirlariga mos kelsa eng ustki
qavati IX-X eraga
(Mambetullaev. M, Mannikov.Y.P, Yusupov.N 1976).
Manzilgohdan topilgan hayvon suyak qoldiqlari B.X.Batirov va A.R.Botirovlar
tomonidan
aniqlangan hayvon suyak qoldiqlari
jadvalda berilgan.Qiziqarli tomoni shundaki Katta
qala
manzilgohi ham
boshqa golosen davriga mansub
manzilgohlari
singari topilgan asosiy suyak qoldiqlari xonaki hayvon turlariga mansub.Honaki
hayvonlar umumiy suyak sonining 82.4% ,17.6% yovvoyi hayvon turlari tashkil qilar
ekan, shulardan jayronga tegishli suyak qoldiqlari 34 individga tegishli64 ta suyak
64
topilgan va asosan 48ta shoh suyaklari saqlanib qolgan, undan tashqari pastki
2 ta,
kurak 1ta, kaft 4ta, tovon 2ta, 1-barmoq suyaklari 5tani tashkil etadi.
Akchungul manzilgohi Ustyurtning Sharqiy qismidagi terossalarning yonida
joylashgan
shimoliy-
janubiy sharqqa qarab 230 m uzoqlikda va daryo
satxidan 50-60 m balandlikda joylashgan. Manzilgoh uch qismdan iborat
umumiy
2.5 gani tashkil qiladi.Arxeologik artefaktlar
muhokama qiladigan
manzilgoh hozirgi eraning I-IVasrlari bilan boshlanadi. Hammasi
1825 dona
hayvon suyak qoldiqlari aniqlangan
bular 170 bosh hayvonga
ekan.Ular 9
ta yovvoyi va 7 ta xonaki sutemizuvchi hayvon turlariga mansub ekan. Bu yerda
jayronlarni 14 individga tegishli 37 ta suyagi topilgan.
Kuchuk-Tepamanzilgohi Surxondaryo viloyati Sherobod tumani Muzrobod
janubiy sharqiy qismidan 2 km uzoqlikda joylashgan. L.I.Albaumaning
fikriga
manzilgoh miloddan avvalgi 2 ming
yillikning ikkinchi yarmidan 1-ming yillikning yarmigacha
davrini (bronza va
dastlabki temir davrini )
ichiga olgan.Kuchuktepada arxeologik qazilma ishlari 1963-
1966 yillarda olib borilgan .
1-rasm. Jayronga tegishli shoh suyaklar
2-rasm. Golotsen davrda tarqalgan jayron hudud xaritasi.
Osiyo jumladan
qasimiy faunasi shu paytgacha
Bizda hozirgacha qiyosiy tahlil qilish uchun materiallar yetarli emas.
Ayrim savollarga (morfologiya, tabiatning xolati, uy hayvonlarining kelib chiqish turlar
65
tarkibi) javob topish uchun V.I.Gromova (1940) V.I.Salkin (1952, 1966)
asosidagina yechim topib
ekan turli manzilgohlarda arxeologik
izlanishlar orqali hayvon qoldiqlarini
kerak
Biz yovvoyi va uy
hayvonlarining 3921 ta suyagini
chiqdik.Ulardan faqat 203ta hayvonga tegishli
1700 ta suyak aniqlandi. Shulardan jayronga tegishlisi quyidagi jadvalda
mumkin. Jayron bronza davrida 27 ta individga tegishli 66 tasuyak, temir davrida 22
individga tegishli 44 ta suyak qoldiqlari topilgan.
Jayronning
hududida tarqalish xaritasidan aytish mumkinki ularning soni va
areali hozirga nisbatan ancha keng
1-jadval
Jayron suyagi topilgan
manzilgohlar
Individ
soni
Topilgan
suyaklar soni
Suyak turlari
1.Machay
3
4
Shoh barmoq
2. Zaminchatosh
28
39
95
110
Shoh, Barmoq, kurak,
3. Kuchuktepa
22
44
Pastki
Kaft, tovon, kaft barmoq
4.Katta
34
64
Shoh, 1 barmoq suyak
pastki
5. Akchungul
14
37
Shoh
Hozirgi kunda esa Buxoro ixtisoslashtirilgan Jayron pitomnigida saqlanayotgan
va ko paytirilayotgan jayronlar soni 1203 boshni tashkil etmoqda. O zbekiston
Republikasi hududi faunasida jayronlar populatsiyasining ummumiy soni XXI asrning
boshlarida 5-6 mintagacha yaqin deb baholangan bo lsa, shundan 1000 dan oshig i
pitomnikda ko paytirilmoqda. Pitomnikda ko paytirilayotgan jayronlarning asosiy
populatsiyasi 1- yopiq 5145 gektardan iborat bo lgan hududda saqlanadi. Ushbu
hududda dastlab 1977 yilda 39 bosh jayron yarim tutqinlik sharoitida ko paytirish
maqsadida qo yib yuborilgan. 46 yil davomida turli xil omillarga bog liq holda o zgarib
kelmoqda.
Xulosa. Mavzuga ta luqli adabiyotlarga va oxirgi yillarda olib borilgan tadqiqotlar
shuni ko rsatadiki, O zbekiston hududida golotsen davrida jayronning areali va bosh
soni nisbatan keng bo lgan. Suyak qoldiqlarini metrik jihatdan
golotsen davri
jayronlarining morfologik holati nisbatan stabil
asosan shohlar
kuzatildi. Bu
ekologik holat
butun golotsen davrida nisbatan stabilligini takidlaydi. Arealini qisqarishi esa asosan
aredizaniya va antropogen (inson faoliyati) bilan
Hozirgi paytda
jayronlarning soni bilan areali keskin qisqarib ketgan. Ularning saqlash va
ekomarkaz, zokazniklar
roli katta. Jayronlarning
hozirgi tarqalish holati va ekologiyasi asosan Buxoro ixtisoslashtirilgan
Jayron pitomnigida
gandik va shundan xulosa chiqardikki jayron suyak ashyolari
golotsen davrda ham
manzilgohlarda topilgan. Ayni vaqtda saqlanayotgan
jayronlar soni 1203 boshni tashkil etmoqda.
66
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Botirov E.R
davrda
hududida ov qilinadigan hayvonlar
maqolasi. Samarqand 1999yil C 25-28
- 1978.
.20-30
3.
-1984. 26-33
4.
//
1.
1996. 62-68.
5.
//
1.
1996.
-23.
//
2.
1997. 84-
94.
7.
Gazella subgutturosa
//
2.
1997. 95-109.
8.Toshev P., Tursunov D. Buxoro ixtososlashtirilgan Jayron npitomnigida jayron
(gazelle subgutturossa Guldenstaedt, 1780) turini yarim tutqunlik sharoitida ko p yillik
ko paytirilishi jarayoni bilan bog liq o zgarishlarning nazariy tahlili. // O zbekistonda
zoologiya fani: Hozirgi zamon muammolari va rivojlanish istiqbollari III Respublika
ilmiy-amaliy konferensiya materilallari Toshkent Fan 2021.C-283-288
9.www.redbook.uz
NAMANGAN VILOYATI BODOMZORLARIDA POLISTIGMOZ
KASALLIGINING TARQALISHI VA ZARARI
Mustafaev I.M.,
M.B., Iminova M.M., Mamanazarova K.S.,
Teshaboyeva Sh.A.,
v J.J.
Respublikasi Fanlar akademiyasi Botanika instituti
Kirish. Bodom (Prunus dulcis (Mill.) D.A. Webb) 3400 ga yaqin turga ega gulli
eng yirik oilalaridan biri
Rosaceae oilasining Prunoideae kenja
turkumiga mansub bargli daraxtdir [1]. Bodomning kelib chiqishi vatani Markaziy Osiyo
bu tur keyinchalik qadimgi savdo
orqali
yer dengizi havzasi,
Janubi-
va
Osiyoga tarqalgan. Hozirda bodom Kaliforniya, Chili va
Avstraliya davlatlarining
yer dengiz iqlimiga yaqin
iqlimli hududlariga
introduksiya qilingan [2; 3].
67
FAO (Birlashgan Millatlar Tashkilotining Oziq-ovqat va qishloq
tashkiloti)
2010 yilda dunyo
1,717,328 gektar maydonda
bodom yetishtirilgan [4].
Dunyodagi asosiy bodom ishlab chiqaruvchisi AQSH
u 2016 yilda 2
million tonnadan ortiq bodom ishlab chiqargan, bu dunyodagi bodomning 67 foizini
tashkil qiladi [5].
Bodom (Prunus amygdalus Batsch) Namangan viloyati
da alohida
ahamiyatga ega danak mevali
biri hisoblanadi. Viloyat hududining
Kosonsoy, Pop, Chust,
Uychi,
tumanlarining ayrim
bodom yetishtirishga ixtisoslashgan
ularda asosan Qilich, Oq
Yupqa
Turkman, Nur, Ugam, Valtin, Malika navlari yetishtiriladi [6].
Biotik stresslarga olib keladigan bodom patogenlari juda
va ular keltirib
chiqaradigan simptomlari (ildiz chirishi,
barg
chirish va boshq)
va
zararlangan qismiga qarab guruhlanadi [7].
Ular orasida polistigmoz kasalligi alohida ahamiyatga ega. Polistigmoz
kasallik
uni Polystigma DC. turkumi vakillari keltirib chiqaradi.
Ashkan va Assadiy (1974)
k
polistigmoz kasalligi ilk bor
1970 yilda Eronning Shiraz shahrida qayd etilgan [8].
Polistigmoz
yer dengizi havzasi va Yaqin Sharqda keng tarqalgan [9] u
mamlakatlar jumladan Kipr, Gretsiya, Eron, Isroil, Italiya, Livan, Liviya,
Marokash, Portugaliya, Ruminiya, Ispaniya va Turkiyada aniqlangan [9;10].
Dunyo miqyosida bodomda polistigmoz kasalligini Polystigma turkumiga mansub
3 tur Polystigma fulvum, Polystigma amygdalinum, Polystigma rubrum keltirib
chiqaradi. Shulardan Polystigma fulvum Eron va Turkiyada, Polystigma amygdalinum
Ispaniyada,
hududida esa Polystigma rubrum bodomga zarar keltiradi.
Polystigma rubrum turini Respublikamiz hududida uchrashi
bir qancha olimlar tomonidan keltirilgan.
Jumladan, Gulyamova M.G. va boshqalar tomonidan Buxoro viloyati (1956-yil),
Sirdaryo,
Samarqand viloyatlari (1914-1924-yillar), Toshkent viloyati
Oxangaron tumani, Parkent tumani (1953-yil), Toshkent viloyati Angren tumani(1954-
yil), Toshkent viloyati Parkent tumani (1955-yil), Toshkent viloyati
tumani
(1955-yil) hududlarida olib borgan tadqiqotlari davomida Amygdalus communis turida
Polystigma rubrum patogeni uchraganligini qayd etilgan [11].
X.M. va boshqalar tomonidan Toshkent viloyati Parkent tumani
(1954-yil), Oxangaron tumani Ablik
(1954-yil), Parkent tumani (1954-
yil), Toshkent dendropark (1959-yil), Parkent tumani Shazassay (1954-yil), Parkent
tumani
(1953-yil), Oxangaron tumani (1954-yil), Parkent tumani (1953-yil),
Zarkent (1954-yil), Oxangaron tumani
bosh suvlari
(1954-yil),
Parkent tumani (1956-yil) hududlarida olib borgan tadqiqotlari davomida shu
Amygdalus bucharica turida Polystigma rubrum
tuzilishi,
biologiyasi va qaysi hududlarda aniqlanganligi haqida
keltirilgan [12].
Polistigmoz kasalligi asosan
barglarini zararlaydi hamda xalq tilida
yoki
deb nomlanib, bodomdan tashqari
respublikamizning
hududlarida keng tarqalgan
Prunus
bucharica (Korsh.),
Prunus spinosa L. turlarida
uchraydi [13].
68
Polistigmoz bilan zararlangan bodom barglarida kasallik alomatlari dastlab iyun oyining
I-II-dekadalarida boshlanadi.
1-3 mm diametrli, bargning ustki qismida alohida
dumaloq, och sariq, yumshoq, tekis yoki dag`al
keyinchalik
kattalashib borishi natijasida ularning
10-15 mm gacha yetadi.
Vaqt
bilan barglarning ostki qismidagi
jigarrangga kiradi. Yoz
faslining oxirlariga borib,
qalinlashadi va yaltiroq tusga kiradi. Bu kasallik bilan
zararlangan
barglari erta
ketadi.
Yuqoridagi
farqli ravishda biz olib borgan mikologik
tadqiqotlarimizda bodom
polistigmoz kasalligi bilan kasallanish foizi,
Namangan viloyati tumanlari miqyosida tarqalishi quyida qayd etilgan metodlar asosida
aniqlangan.
Material va metodlar
2021-2022 yillarda Namangan viloyatida olib borilgan mikologik tadqiqotlar
davomida bodom daraxtida polistigmoz kasalligini keltirib chiqaruvchi Polystigma
rubrum
aniqlandi. Patogenning nisbatan hududda keng tarqalganligi va
agressivligi yuqori ekanligi qayd etildi.
va aholi tomorqalarida ekilgan
bodomzorlarda yetishtirilayotgan
kasalliklar bilan zararlangan
qismlaridan mikologik gerbariylar tayyorlandi.
turini identifikatsiya qilishda va morfologik belgilarini
Kern optiks OBN 132 Serial
OME21C1129 mikroskopidan foydalanildi.
powo.science.kew.org [14] va
taksonomik nomi
www.indexfungorum.org [15] asosida berildi.
Kasallikning tarqalishi va
tarqalishini aniqlashda Dementeva tomonidan
keltirilgan usul va formulalardan foydalanildi [16].
Bu yerda: P - Kasallikning tarqalishi %, N - umumiy tekshirilgan
soni, n - kasal
soni.
Kasallikning
a tarqalishi: Pe=ESp/S
Bu yerda: Pe - kasallikning
tarqalishini foizdagi ifodasi, Esp -maydon va
undagi kasallanish foizi, S - tadqiq qilingan umumiy maydoncha.
kasalliklarini hisobga olish
Polistigmoz kasalligini Namangan viloyati hududida tarqalishini aniqlash uchun
Kosonsoy, Uychi,
tumanlarining bir nechta fermer
bodomzorlarida mikologik va fitopatologik kuzatuvlar olib borildi. Har bir hududdan
shaxmat usulida 200 tadan ushbu turga mansub daraxtlarni belgilab olindi va ularda
fitopatologik kuzatuvlar olib borildi. Kosonsoyning Abdumajidxonov Muhammadsolix
f/xda 1.1 ga maydonida olib borilgan kuzatuvlar natijasida 200 ta
108 tasi
turli darajada kasallanganligi, 92 tasi kasallanmaganligi, Abdulxofiz Sobitiy f/xda 1.1 ga
maydonida olib borilgan kuzatuvlar natijasida 200 ta
124 tasi turli darajada
kasallanganligi, 76 tasi kasallanmaganligi, Adirtepa saxovati f/xda 1.1 ga maydonida
olib borilgan kuzatuvlar natijasida 200 ta
104 tasi turli darajada
kasallanganligi, 96 tasi kasallanmaganligi, Uychining Davlatov Ravshanjon
Olimjonovich f/xda 1.2 ga maydonida 200 tup
88 tasi turli darajada
kasallanganligi va 112 tasi kasallanmaganligi, Adiba Abror Raxmatillo f/xda 1.2 ga
maydonida 200 tup
104 tasi turli darajada kasallanganligi va 96 tasi
69
kasallanmaganligi, Omadyor Sherzodbek f/xda 1.2 ga maydonida 200 tup
112 tasi turli darajada kasallanganligi va 88 tasi kasallanmaganligi,
Abdulxoji Abdu
f/xda 1.3 ga maydonda esa 200 tup
108 ta
turli darajada kasallanganligi va 92 tup
ekanligi, Xusniddin Sobirxon
f/xda 1.3 ga maydonda esa 200 tup
108 ta
turli darajada
kasallanganligi va 92 tup
ekanligi, Baxtli Sharq Yulduzi f/xda 1.3 ga
maydonda esa 200 tup
120 ta
turli darajada kasallanganligi va 80
tup
ekanligi aniqlandi. Bodom kam yetishtirilishi sababli, yuqoridagi
tadqiqotlar viloyatning boshqa tumanlarida olib borilmadi
.
Belgilangan hududlarda olib borilgan kuzatuvlar natijalari
polistigmoz
kasalligining tarqalishini aniqlash uchun Dementevaning quyidagi formulasidan
foydalanildi [19].
Bu yerda: P - Kasallikning tarqalishi %, N - umumiy tekshirilgan
soni, n - kasal
soni.
Unga
polistigmoz
kasalligining
tarqalishi
Kosonsoy
tumani
Abdumajidxonov Muhammadsolix f/x P=108x100:200=54%, Abdulxofiz Sobitiy f/x
P=124x100:200=62%, Adirtepa saxovati f/x P=104x100:200=52%, Uychi tumani
Davlatov Ravshanjon Olimjonovich f/x P=88x100:200=44%, Adiba Abror Raxmatillo
f/x
P=104x100:200=52%,
Omadyor
Sherzodbek
f/x
P=112x100:200=56%,
tumani Abdulxoji Abdu
f/xda P=108x100:200=54%, Xusniddin
Sobirxon f/xda P=108x100:200=54%, Baxtli Sharq Yulduzi f/xda P=120x100:200=60%
ni tashkil qildi.
Kasallangan
soni va ekin maydonlarini hisobga olgan holda tadqiq
etilgan tumanlar
kasallikni tarqalishi quyidagi formula asosida hisoblandi [19].
Pe=ESp/S
Bu yerda: Pe - kasallikning
tarqalishini foizdagi ifodasi, Esp -maydon va
undagi kasallanish foizi, S - tadqiq qilingan umumiy maydoncha.
Shunga muvofiq Kosonsoy tumanida polistigmoz kasalligining tarqalishi 56 % ni,
Uychi tumanida 50.67%,
tumanida 56 % ni tashkil etdi.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, viloyatda iqtisodiy ahamiyati yuqori
bodom
polistigmoz kasalligini keltirib chiqaruvchi Polystigma rubrum patogen
jiddiy xavf
Biz buni maqoladagi kasallanish foizlari hamda
kasallikning zararlari haqidagi
ham yaqqol
mumkin.
Bu patogen bilan bodomning asosan barglari zararlanib, bargning zararlanishi
unda xlorofill pigmenti kamayishi natijasida fotosintez jarayonini buzilishi, moddalar
almashinuvining izdan chiqishi, barglarning erta
ketishiga olib kelmoqda.
Tabiiy jarayonda kuz yaqinlashishi bilan novdalarning yashil rangi o zgarib,
qo ng ir va qizg ish rangga kiradi. Bu ularning po sti qalinlashib, ostida po kak qavat
hosil bo layotganligini bildiradi. Lekin bu vaqtda jarayonni amalga oshirishda faol
ishtirok etuvchi barg novdadan to kilib ketgan bo ladi. Demak polistigmoz bilan
kasallagan bodom novdasining po sti qishki sovuq oldidan qalinlashmaydi. Bu holat
novdani sovuq urishi va qurib qolishiga olib keladi. Natijada kelasi yilgi hosilning
keskin kamayib ketishi kuzatiladi.
70
Bodom mevasi oziq-ovqat sanoatida, farmasevtikada shu bilan birga eksport
nuqtai nazaridan yuqori ahamiyatga ega ekanligini inobatga olsak, bu kasallik
yanada keng miqyosida ilmiy tadqiqotlar olib borish, kasallikni tarqalishini oldini olish,
zarur
qarshi kurash choralarini ishlab chiqish talab etiladi.
Mikologiya va algologiya laboratoriyasi hodimlari tomonidan bu borada
izlanishlar davom ettirilmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Muzzaffar, S., Bhat, M.M., Wani, T.A., Wani, I.A., Masoodi, F.A., 2018. Postharvest
Biology and Technology of Apricot. In: Mir S., Shah M., Mir M. (eds) Postharvest
Biology and Technology of Temperate Fruits. Springer, Cham
2.
Grasselly, C., 1976a. Origine et
de
Options
32, 45 50.
3.
M., Vargas, F. J., Batlle, I., 2006. Self-(in)compatibility almond genotypes: A
review. Euphytica. 150, 1 16.
4. FAOSTAT 2019. Food and Agriculture data. Retrieved May 10, 2019, from
http://www.fao.org/faostat/en/#data
5. FAO Food and Agriculture Organization of the United Nations 2010 Statistical
Databases, Rome.
6. https://uz.wikipedia.org/wiki/ Namangan viloyati
7. Agrios, G.N., 2005. Plant Pathology, fifth ed. Boston: Elsevier Academic Press
8. Ashkan va Assadiy (1974) ma'lumotlariga ko'ra, RLB kasalligi haqida birinchi
eslatma 1970 yil boshida Eronning Shiraz shahrida bo'lgan.
9. Cannon, P.F., 1996. Systematics and diversity of the Phyllachoraceae associated with
Rosaceae, with a monograph of Polystigma. Mycological Research 100, 1409 1427.
10. Farr, D.F., Rossman, A.Y., 2019. Fungal Databases, U.S. National Fungus
Collections, ARS, USDA. Retrieved January 16, 2019, from https://nt.ars grin.gov/
fungaldatabases/
17.
. .
.
VII
1997.
12.
VIII
1990.
13. Hattie R.R., Sara E.P., Sky C.R., Emily R., Kevin O., Brian D., Goreth W.G.
affecting the local distribution of Polystigma rubrum stromata on Prunus
Plant Ecology and Evolution 151 (2) 278-283, 2018.
14.
https://powo.science.kew.org/
15. www.indexfungorum.org
16. Dementeva M.I. Fitopatologiya. M.: Agropromizdat, 1984. 25-303 s.
71
. .
-
-
-
8
7
1-1,5
4 [2].
1974
1982
1990
1,5
1991
-
-
135
3
.
1992
-
4
4
1-1,5
2000-2001
500
2002
[1].
2007-2008
80%
16
2009
2010
1,6-1,8
1,5 [2].
72
Myriophyllum spicatum
Potamogeton crispus.
spicatum P.crispus
-
-
Phragmiteta
-
-
Myriophyllum spicatum, Potamogeton crispus, Potamogeton perfoliatus, Potamogeton
pectinatus, Najas marina, Ceratophyllum demersum.
Typha angustifolia, Schoenoplectus litoralis, Acorellus
pannonicus, Bolboschoenus maritimus.
:
1.
//
2002.
-6.
2.
//
-
(29-30
2011
2011
73
,
,
,
c
.
40
29
19
35.2%
8
Bryaceae
10
Pottiaceae
8
Dicranaceae
7
, Grimmiaceae
Dicranaceae
6
) Brachytheciaceae, o 3
Bryaceae Pottiaceae
1)
r um (7), Grimmia Tortula
( 5
), Barbula Dicranum
3
Brachythecium, Dicranella
Distichium, o 2
Tortula Bryum
Tortula obtusifolia, Fissidens
grandifrons Dicranum brevifolium.
(Funaria hygrometrica,
Bryum caespititium, B. argenteum
25-35%,
40-
50%.
74
36
15
(
)
24 (
).
- 22
- 24).
7,
4
(
)
5 (
).
.
10
,
- 1
6
Bryum subelegans, Brachythecium albicans,
. velutinum, Funaria
hygrometrica, Orthotrichum crenulatum, Polytrichum juniperinum, Isothecium
alopecuroides.
- 6,
- 4,
3,
- 2).
2
1
2
3
4
40
22
19
11
8
36
20
15
10
3
7
5
4
2
-
10
8
6
-
1
6
6
4
2
1
1-
2-
3-
, 4-
- Bryum caespiticum, B. argenteum, Isothecium alopecuroides
43
75
.
1)
2)
3)
4)
-
-
-
-
-
1.
-
1995. 187
2.
-
//
10-12
1991).
1991. 23-26.
3.
32.
1947, 19-63.
4.
-
//
2001. 74-75.
5.
1998. 1- 30.
6.
//
-
1968,
51-54.
URGUT BIOGEOGRAFIK RAYONI HUDUDIDA
QIRQQULOQLARNING TAKSONOMIYASI VA HOZIRGI HOLATI
D.Y.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti tayanch doktoranti
Zarafshon vodiysi
qoplami va xilma xilligi
alohida
ahamiyatga ega hisoblanadi [2]. Bu hududda tarqalgan
bir necha
yillar avval boshlangan va bu hududda
shakllantrilgan
[1,2]. Hozirgi kunda antropogen
ortishi va iqlimning
[10]
76
natijasida
liklar qoplamining hozirgi holatini baholash muhim ahamiyatga ega
bormoqda.
soyi Urgut biogeografik rayoni [4] hududida joylashgan
soyning asosiy qismi aholi tomonidan
hududda joylashgan va mahalliy
aholini suv bilan
beradigan asosiy manba hisoblanadi.
Qirqquloqlar
Polyopodophyta
kiruvchi
qadimda paydo
[6].
vakillari atrof
muhit
juda sezgir. Bu
paydo
yoki
ularning
joyi bilan chambarchas
Shu maqsadda qirqquloqlarning hozirgi holatini tadqiq etish uchun aynan
soyi hududini tanladik.
1-rasm. Kvadrat setkalar
joylarning balandlik
joylashuvi (1m x
1m)
Tadqiqot usullari va materiallar
Tadqiqot olib borilgan hudud, Zarafshon vodiysi, Urgut biogeografik rayoni
hududining janubiy-
qismidan (2-rasm) bir nechta kichik soy shaklida boshlanib,
Qoratepa suv omboriga borib quyiladi. Uning boshlanish nuqtasi dengiz sathidan 1860
m balandlikda
Sh. k. va
Sh. u.). Qoratepa suv omboriga quyilish
nuqtasi soyning eng quyi qismi hisoblanib, dengiz sathidan 930 m balandlikda
Sh. k. va
Sh. u.) joylashgan. Soyning umumiy uzunligi 24 km ni
tashkil qiladi.
qoplamini
transekt
usullari yordamida tahlil
qilindi. Transektlarni 2 xil tik (vertikal) va uzunligi
(gorizontal) joylashtirildi.
tik (vertikal) va uzunlik
(gorizontal) 24 tadan transekt
uchun masofa va joy tanlab olindi (1-rasm). Tasodifiy ravishda 6 ta transekt
tanlandi va soy
tik va uzunlik
(1-jadval).
Har bir gorizontal transektning uzunligi 100 m va vertikal transektning uzunligi esa 50
m ni tashkil etadi. Transektlarning jami uzunligini hisoblab 20 tadan 1m x 1m hajmdagi
setkalar transekt bilan birgalikda
Barcha namunalar 2022 yil aprel, may va
iyun oylarida terildi.
77
Tadqiqot
va xaritasini chizishda QGIS 3.30.0, Google Earth Pro
dasturlari va https://www.diva-gis.org/gdata, https://mapcruzin.com bazalaridagi
foydalandik
taksonomiyasi va ilmiy nomlari PPG I [6], Angliya Qirollik
botanika
(Kew) tomonidan ishlab chiqilgan
online
sayti
[9]. The Plant List sayti [10].
tilidagi nomlari
( .1.) [3].,
[2],
yuksak
zamonaviy tizimi [5] adabiyotlari yordamida
tekshirildi.
Transekt
raqami
Kordinatasi
Dengiz sathidan
balandligi
Transektning joylashuvi
I
k.
1'8.51"Sh. u.
m
Gorizontal
II
Sh. k.
0'33.43" Sh. u.
910-960 m
Verikal
III
Sh. k.
Sh. u.
970-1020 m
Verikal
IV
Sh. k.
Sh. u.
m
Gorizontal
V
Sh. k.
Sh. u.
1200-1250 m
Vertikal
VI
Sh. k.
Sh. u.
Gorizontal
1-jadval.
soyiga
transektlar kordinatalari
Matematk statistik tahlillarda Simpson
(S), Bray-Kurtis
dominantlik
tenglik
(J) [7] va shu bilan birgalikda
transekt va setkalarda aniqlangan turlarni maxsus biologik statistik dastur EstemateS
Version 9.1 [8] yordamida tahlil qilindi.
2-rasm. Tadqiqot olib borilgan hudud xaritasi
78
Olingan natijalar va ularning muhokamasi.
Transektlardan olingan natija quyidagicha (2-jadval)
Pteridophytes
mansub 6 ta oila Equisetaceae
Pteridaceae
pteridoshlar, Aspleniaceae toshsumbuldoshlar, Cystopteridaceae, Dryopteridaceae,
Thelypteridaceae oilasiga mansub 7 ta turkum: Equisetum, Adiantum, Hemionitis,
Asplenium, Cystopteris, Dryopteris, Thelypteris va 13 ta tur
Equisetum
arvense, E. ramosissimum, Adiantum capillus-veneris, Hemionitis persica, Asplenium
haussknechtii, A. fontanum subsp. pseudofontanum, A. ruta-muraria, A. trichomanes, A.
trichomanes, A. ceterach (Ceterach officinarum), Cystopteris fragilis, Dryopteris filix-
mas, D. komarovii, Thelypteris palustris lar
aniqlanib, ularning uchrash ehtimoli
yoki tarqalishi bir biridan keskin farq qildi. Jadvaldan
turubdiki,
orasida son jihatidan eng
uchraydiganlari Equisetum arvense, E. ramosissimum va
Cystopteris fragilis lar
topilgan
76% ni tashkil qiladi.
Oila
Tur
I
II III IV V VI
1
Equisetaceae
Michx. Ex DC.
Equisetum arvense L.
20 56 40 34
0
10
2
Equisetum ramosissimum Desf.
9
31 78 46 17
0
3
Pteridaceae
E.D.M.Kirchn.
Adiantum capillus-veneris L.
5
14 20
0
0
0
4
Hemionitis persica (Bory) Christenh.
0
0
4
0
0
0
5
Aspleniaceae
Newman
Asplenium haussknechtii Godet &
Reut. ex Milde
0
0
0
3
0
0
6
Asplenium fontanum subsp.
pseudofontanum (Kossinsky) Reichst.
& Schneller
0
0
0
0
4
0
7
Asplenium ruta-muraria L.
0
0
0
3
0
0
8
Asplenium trichomanes L.
0
0
2
0
0
0
9
Asplenium ceterach L.
0
0
5
0
0
0
10
Cystopteridaceae
(Payer) Shmakov
Cystopteris fragilis (L.) Bernh.
20
7
15
0
0
40
11
Dryopteridaceae
Herter
Dryopteris filix-mas (L.) Schott
0
0
0
0
0
4
12
Dryopteris komarovii Kossinsky
0
0
0
0
2
0
13
Thelypteridaceae
Ching ex Pic.Serm.
Thelypteris palustris Schott
0
0
0
0
0
1
2-jadval. Transektlarda aniqlangan qirqquloqsimonlar
Tadqiqot natijasida olingan
Simpson bioxilma-xillik indeksi
(bu yerda n-bir turga kiruvchi jami namunalar soni, N-
turlar
terilgan namunalar soni) baholandi. Jami 13 turga mansub 490 ta
tahlil qilindi va
uchrash ehtimoli 72,4% natijani
Bundan tashqari, Bray-Kurtis
koeffitsiyenti
yordamida
barcha transektlardan va setkalardan olingan natijalar tahlil qilindi (3-jadval).
Bray-Kurtis
koeffitsiyentiga
raqamlar 1 dan kichik
ehtimoli yuqori, aksincha 1 ga yaqin
uchrash ehtimoli
bir biridan farq qiladi. Jadvaldan tushunarliki, II va III transektlardan terilgan
turlari bir biriga yaqin. Buni balandlik bilan izohlash mumkin. V va VI transektlardan
terilgan
turlari bir biriga
va koeffitsenti 0 ga teng. Bu holatni
relfi bilan izohlash mumkin.
79
3-jadval.
Transektlarning
koeffitsiyenti (Bray-Kurtis). I, II, III, IV, V, VI transekt
raqamlari
I
II
III
IV
V
VI
I
0,494
0,546
0,532
0,766
0,516
II
0,308
0,310
0,740
0,791
III
0,36
0,818
0,771
IV
0,689
0,858
V
0
IV
Xulosalar
soyi
eng
hududlaridan birida joylashgan. Soyning asosiy suv zahirasi qish va bahorgi
hisoblanadi. Iqlim
i soyning suv hajmining keskin
kamayishiga olib keldi. Bundan tashqari soy mahalliy aholining asosiy suv manbai
hisoblanadi. Bu ikkala faktor
bioxilma xilligiga
asosiy
Tadqiqot natijasida olingan m
shuni
bioxilma-xilligiga
asosiy manba bu: inson omilidir.
Bunga sabab IV transekt joylashgan hudud geografik jihatdan
shimoliy qismida
joylashgan
sonining kamligi va bioxilma xillik
pastligi
bilan ajralib turubdi. III va IV transektlar nisbatan
uchun nisbatan
noqulay hudud
mahalliy aholining
kam. Shu sababli bu hududlarning
bioxilma-xilligi yuqori.
Foydalangan adabiyotlar
1.
.
1-2.
-
1955, 1962. 7-9 c.
2.
.
-
2018 47-48
3.
1.
-
1968. 7-19
4.
-
2016.T.101,
-
-1132.
5.
Pratov
Nabiyev M.M.
yuksak
zamonaviy
tizimi. Tosh.2007. 62 b.
6.
PPG I (2016), "A community-derived classification for extant lycophytes and
ferns", Journal of Systematics and Evolution, 54 (6): 563 603.
7.
Magurran AE. Measuring biological diversity. New York: Blackwell; 2004
8.
Colwell RK. EstimateS: statistical estimation of species richness and shared
species from samples. Version 9.1. [Software]. 2019, April 4. Retrieved from
http://viceroy. eeb.uconn.edu/estimates/EstimateSPages/About EstimateS.htm
9.
https://powo.science.kew.org/
10. https://wfoplantlist.org/plant-list/
11. https://power.larc.nasa.gov/
12. https://www.diva-gis.org/gdata,
13. https://mapcruzin.com/free-uzbekistan-country-city-place-gis-shapefiles.htm
80
[5, 6, 8,
9].
[3, 4].
81
[3,4].
-
-
[1, 2].
360
[3].
[4].
160
85
[3, 4].
-
-
[1, 7].
Salsola richteri
(M)q Kar.ex.titv
82
Chenopodiaceae.
3-5
-
4-8
2
[3].
[3].
19
16
Sphaerophysa
salsula (pall). C
-
Fabaceae,
45-75
100
-
5-9
5
-
25-35
18-20
[10].
-
4
[3, 4].
22
-
-
-
-
:
1.
-
- 1996.- 248
83
2.
-
-1996.
3.
-
-
- 1991.- 135
4.
-
-
- 1978.- 294
5.
-
-
- 1991.
6.
- 1990.-
- 77-84
7.
2010.-
-41.
8.
1992.
9.
-
2000.
10.
-
- 1976.- 340
MONILIOZ KASALLIGI VA UNI NAMANGAN
VILOYATI HUDUDIDA TARQALISHI
Mustafaev I.M.,
J.J., Iminova M.M., Mamanazarova K.S., Teshaboyeva
Sh.A.,
M.B.
Respublikasi Fanlar akademiyasi Botanika instituti
uchraydigan monilioz kasalligini
Monilinia
turkumiga mansub turlar keltirib chiqaradi. Bu turkum turlari asosan Rosaceae oilasi
vakillarida keng tarqalgan
patogenlaridir. Dunyo miqyosida bu patogen
meva yetishtirishdagi asosiy cheklovchi omilardan biri
qolmoqda.
Eng katta
Rosaceae oilasining olma, nok, behi, olcha, gilos,
shaftoli, bodom va boshqa ekinlarida sodir
Vegetatsiya davrida gul, novda va
shoxlarning kuyishi, shuningdek, meva chirishi paydo
[3].
M. laxa iqtisodiy jihatdan danakli mevalarning gul, novda va shoxlari kuyishining
eng muhim
biridir [4]. Kasallikning birinchi alomatlari bahorda
paydo
[5]. Simptomlari: M. laxa
alomatlar shox va novdalar
kuyishi yoki meva chirishi kabilarda
. M.laxa tomonidan
turli
yuzaga keladigan turli patologik
kasallikning turlicha nomlari
bilan tavsiflanadi:
gul
,
meva
yoki
jigarrang
[11]. Gullarni zararlanishi
mavsumning boshida, gullash davrida, odatda infeksiya manbai
daraxtda qotib
qolgan
yilgi meva va gullar orqali amalga oshadi. Gullash infeksiyasining muhim
bosqichlari kurtak shakllanishidan gulbarg tushishigacha
davrdir. Tadqiqotlar
shuni
gullar
gullash bosqichida eng sezgirdir [5]. Gulning barcha
84
qismlari infektsiyalangan
mumkin va alomatlar gulning barcha qismida
namoyon
kirib borganidan
juda tez
rivojlanadi va infektsiyalangan
kulrang konidiya massalari bilan qoplaydi
[6]. Kasal
och jigarrang tusga ega
ushbu turdagi alomatlar (gullarning
kuyishi) ayniqsa, bodom, gilos, shaftoli va
keng tarqalgan. Kasallik bahorda,
ayniqsa salqin
havoda
namoyon qiladi. Gullar, meva novdalari, yosh
barglar jigarrang
quriydi [12]. Kasallik dunyoning barcha meva yetishtiruvchi
hududlarida uchraydi [6]. Hosildorlikka yetkazilgan
tashqari, mevalar
ayniqsa saqlash paytida sezilarli darajada zarar
[4]. Danakli mevalar orasida
eng
monilioz kasalligiga moyil
undan keyin olcha, shaftoli, gilos va
turadi [5]. Monilioz natijasida gullarning kuyishi va mevalarning chirishi
natijasida
juda katta zarar (50% gacha)
infeksiyalangan mevalarning 5-
25% saqlash paytida chiriydi [7].
n kasallik keng miqiyosda zarar yetkazadi.
Masalan; Serbiyada eng
Voyvodina viloyatida 1999 yilda kuzatilgan.
Unda gilosning gullari va novdalari kuyishi natijasida yetkazilgan zarar 100% ga yetgan
[6]. Kaliforniyada, mevalarni saqlash davrida monilioz sababli
30% dan
oshgan [8], 1950-yilda shaftoli hosildorligiga katta ziyon yetgan [9], Ispaniyada ayrim
yillarda saqlashdagi
59% ga yetgan [10]. Saqlash va tashish paytidagi
vegetatsiya davridagiga qaraganda ancha salmoqlidir [8]. M. laxa 2021-
2022 yillarda Namangan viloyati, Uychi tumani, Sohibkor agro, Keskanyor MFY da
Prunus amygdalus Botsch (qilich navi) da aniqlangan [15].
Monilinia turkumi ichida eng muhim va iqtisodiy jihatdan eng mashhur tur M.
fructigena hisoblanadi [14]. M. fructigena birinchi navbatda, saqlashdan oldin yoki
saqlash paytida mevalarning chirishiga olib keladi, gul va novdalarni kasallantirish
holatlari kam uchraydi [13]. M. fructigena hosildorlikning eng katta
li
mevalarida
M. laxa kabi danakli mevalarni ham zararlashi mumkin, ular
orasida
eng sezgir hisoblanadi [3, 13]. Kasallik rivojlanishining dastlabki
bosqichida mevalarda dumaloq och jigarrang
hosil
tez tarqaladi,
ichidagi
chiriydi va butun mevaga patogen kirib boradi va mevalarda
M. fructigena ning xarakterli belgilaridan-dumaloq sporodoxiya hosil
[5]. M.
fructigena 2022-yilda Namangan viloyati, Mingbuloq tumani, Tegirmon boshi MFY
Sulton bobo, Uychi tumanining
xususiy mevali
nok
Pyrus communis L. da qayd etilgan [15].
M. fructicola ayniqsa, danak mevali turlarga, vegetatsiya davrida, shuningdek
saqlash vaqtida jiddiy zarar yetkazadi [5].
Prunoideae kenja oilasiga mansub
turlarida parazitlik qiladi va u asosan shaftolida uchraydi [16]. Patogen
Avstraliya, Yangi Zelandiya, Janubiy Afrika, Shimoliy va Janubiy Amerika va
Yaponiyada aniqlangan [11]. Keyinchalik bir necha Yevropa mamlakatlari Frantsiya
(2001 yilda), Ispaniya (2005), Vengriya (2007), Italiya (2008), Germaniya (2009),
Sloveniya (2009), Shveytsariya (2009), Polsha (2010), Ruminiya (2010), Serbiyada
(2012) qayd etilgan [19,20,21].
M. fructicola Namangan viloyati, Norin tumani Toshloq, Mingbuloq tumani
Tegirmonboshi, Chust tumani
qishloqlari hududida aniqlangan [15].
85
A B
1-rasm. Monilioz bilan kasallangan shaftoli: A M. laxa bilan zararlangan gul va novda,
B M. fructicola bilan zararlangan mevalar
M. fructicola ning epifitotiyasi juda jiddiy salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Ayniqsa patogen rivojlanishi uchun qulay harorat mevaning pishishi va
davrida katta iqtisodiy
rga olib keladi. M. fructicola hosil yig`ilgandan keyin,
saqlash va tashish davrida ham zarar keltiradi [9, 17]. Ushbu patogen sababli eng katta
Shimoliy Amerikada shaftoli, gilos va
qayd etilgan. Kaliforniyada
mevalarni saqlash paytida
30-90% tashkil etgan [9, 17, 18].
Xulosa qilib aytganda, olma, behi, bodom,
gilos, shaftoli, olcha kabi
xalqimiz sevib
qiladigan mevalar keyingi yillarda Monilioz kasalligi bilan
yuqori darajada zararlanmoqda. Monilioz kasalligini keltirib chiqaruvchi M.laxa, M.
fructicola va M.fructigena mamlakatimizda kam
ham kasallikning tarqalish
miqdorini yanada oshiradi. Kasallikni tarqalishi va zararini bartaraf etish uchun uni
chuqur
va unga qarshi samarali qarshi kurash usullarini yanada
takomillashtirish zarur
bormoqda. Birgina, Namangan viloyatining katta qismi
meva yetishtirishga ixtisoslashganini
olsak
sezilarli darajada
muammolarga olib keladi. Shu sababli ham monilioz kasalligini keltirib chiqaruvchi
patogenni
va unga qarshi smarali profilaktik kurash usullarini ishlab chiqish
borasida ilmiy izlanishlar davom ettirish zarur.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. https://powo.science.kew.org/
2. www.indexfungorum.org
3. Byrde, R.J.W. and Willetts, H.J.: The Brown Rot Fungi of Fruit. Their Biology and
Control. Pergamon Press, Oxford, UK, 1977.
86
4. Holb, I.J.: Possibilities of brown rot management in organic stone fruit roduction in
Hungary. International Journal of Horticultural Science, 12: 87-91, 2006.
5. Holb, I.J.: Brown rot blossom blight of pome and stone fruits: symptom, disease
cycle, host resistance, and biological control. International Journal of Horticultural
Science, 14: 15-21, 2008.
6.
J.: Monilia spp. kao parazit
Biljni lekar, 2-3: 155-162, 2000.
7.
M. i
D.: Mikoze i pseudomikoze biljaka. P. P. De-eM-Ve,
Beograd, 2001
8. Ogawa, J.M. and English, H.: Diseases of temperate zone tree fruit and nut crops.
University of California, Division of Agriculture and Natural Resources, Pub. 3345,
1991.
9. Ogawa, J.M. and English, H.: Diseases of temperate zone tree fruit and nut crops.
University of California, Division ofAgriculture and Natural Resources, Pub. 3345,
1991.
10. Larena, I., Torres, R., De Cal, A.,
M., Melgarejo, P., Domenichini, P.,
Bellini, A., Mandrin, J.F., OchoaDe Eribe, X. and Usall, J.: Biological control of
postharvest brown rot (Monilinia spp.) of peaches by field applications of
Epicoccum nigrum. Biological Control, 32: 305-310, 2005.
11. Anonymous: Brown rot of stone fruits. University of Nebrasca-Lincoln, Department
of Plant Pathology, 1997a.
12. https://www.botanichka.ru/topic/bolezni-i-vrediteli-mindalya/
13. Anonymous: Monilinia fructigena (brown rot). Crop Protection Compendium. CAB
International, Wallingford, UK, 2004.
14. Jones, A.L and Aldwinckle, H.S.: Brown rot diseases. Compendium of Apple and
Pear Diseases. American Phytopathology Society Press, 1990, pp. 1-100.
15. Mikologiya va
laboratoriyasining 2022-yil uchun yillik hisoboti.
16. Wilson, E.E. and Ogawa, J.M.: Fungal, bacterial andcertain non-parasitic diseases
of fruit and nut crops in California. Californian Agricultural Science Publications,
Berkeley, California, USA, 1979
17. Hong, C., Holtz, B.A., Morgan, D. P. and Michailides, T.J.: Significance of thinned
fruit as a source of the secondary inoculum of Monilinia fructicola in California
nectarineorchards. Plant Disease, 81: 519-524, 1997
18. Larena, I., Torres, R., De Cal, A.,
M., Melgarejo, P., Domenichini, P.,
Bellini, A., Mandrin, J.F., OchoaDe Eribe, X. and Usall, J.: Biological control of
postharvestbrown rot (Monilinia spp.) of peaches by field applications ofEpicoccum
nigrum. Biological Control, 32: 305-310, 2005.
19. Borve, J. and Stensvand, A.: Use of a plastic rain shield reduces fruit decay and need
for fungicides in sweet cherryPlant Disease, 87: 523-528, 2003.
20.
M., Duduk, N.,
M.M.,
A. and
M.S.: First
Report of Brown Rot Caused byMonilinia fructicola on Stored Apple in Serbia.
Plant Disease96: 456, 2012.
21.
J., Grahovac, M.,
M.,
G.,
M.,
M.
and
B.: Moleculardetection of Monilinia fructigena as causal agent of
brownrot on quince. Pesticides and Phytomedicine, 27: 15-24, 2012.
87
.
190
(10
2
)
76-78,
(Spirogyra, Cladophora)
4%
Carl Zeiss.
http://algaebase.org (Guiry, Guiry,
2015).
1
-
Chlorophyta
200
68,72%. 65
(18,89%)
Bacillariophyta 16
(5,49%)
Chlorophyta.
291
99,97%.
12
(3,62%)
Euglenophyta (10
Pyrrophyta (2
11
Chromococcophyaceae,
Hormogoniophyceae,
Pennatophyceae,
Chlorococcophyceae, Conjugatophyceae.
291
99,97%
Pennatophyceae,
206
62,23%
Chromococcophyaceae
(33,
9,96%),
Hormogoniophyceae
(30,
9,06%),
88
Chlorococcophyceae (16, 4,83%) Conjugatophyceae (15
4,53%)
28,39%
94
1).
1
%
291
Chlorophyta
Chlorococcophyceae
200
68,73
Conjugatophyceae
20
6,87
Cyanophyta
Chroococcophyceae
15
5,15
Hormogoniophyceae
40
13,75
Bacillariophyta
Pennatophyceae
16
5,49
5
291
100
1. Tashpulatov Y.Sh. Taxonomic Analysis of Algoflora of the Akdarya Reservoir (Basin
of the Zarafshan River, Uzbekistan) // Hydrobiological Journal
54, 2018
1. P. 49-54 http://doi.org/10.1615/HydrobJ.v54.i1.
2.
//
2019. 29,
2. 199-205.
http://doi.org/10.35634/2412-9518-2019-29-2-199-205.
3.
-
-
2007. - 264
AFRIKA LAQQA
TURLI XIL OZIQ MODDALAR BILAN
BOQISHNING JADALLIGI
Urunova G.U., Zohidova I.S., Jabborov A.R.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
Afrika laqqasi birinchi marotaba 1950- yillarda xonakilashtirilgan.1970
yillarga kelib bu baliq Shimoliy Afrikaning akvakulturasidagi eng
yetishtiriladigan baliqlaridan biriga aylandi. Gormonal stimulyatsiyaga asoslanib
1980- yillardan boshlab ishlab chiqildi.
bu tur bundan 5- 7
yil oldin intraduksiya qilingan [1]. Afrika laqqa
yoki marmarli klariya baliqlari
(lat. Clarias gariepinus) butun Afrikada, jumladan, Sahara suvlarida, Iordan daryosi
havzasida, Janubiy va Janubiy-Sharqiy Osiyoda tarqalgan. Chuchuk suv
suvda yashay olmaydi. Hovuzsiz baliq etishtirish uchun eng mashhur
baliq turi. Sanoatda baliq yetishtirishning yuqori rentabelli ob'ekti [2]. Afrika laqqa
sistematikasi quyidagicha:
Tip: Xordalilar Chordata
Kata sinf : Baliqlar Pisces
Sinf: Suyakli baliqlar Osteichthyes
89
Kenja sinf;
qanotlilar Actinopterigii
Katta turkum : Suyakdor baliqlar- Teleostei
Turkum: Karpsimonlar Cypriniformes
Kenja turkum: Laqqalar yoki Somlar Siluroidei
Oila: Havo bilan nafas oluvchi somlar Clariidae
Avlod: Clarias
Tur: Afrika laqqasi - Clarias gariepinus
5 m gacha,
300 kg cha yetadi. Tanasi tangachasiz, go shti
yuqori ozuqa qiymatiga ega. Tez o sadi, yuqori sifatli ozuqa bilan boqilganda 6-7 oy
mabaynida 1 kg massaga ega bo ladi.
jarayonida maxsus sharoit talab
qilmaydi, uzoq masofalarga tashish jarayonida
chidamli. Suvsiz nam sharoitda
1,5-2 kun davomida tirik qolishi kuzatiladi, Afrika laqqa
faol holda atmosfera
kislorodidan foydalanadi. Havo kislorodi yirik baliqlarni 100% qoniqtirishi mumkin,
kislorodsizlik sharoitiga
chidamli, loyqa suvda
yaxshi his qiladi,
kasalliklarga chidamli. 1 tonna suvda 300-350 kilogrammgacha baliq yetishtirish
mumkin. Uning yana bir afzalligi,
kam va s
u juda tez
Tan narxi ham, boshqa baliqlarnikidan ancha past[3].
Baliqlar hayoti uchun harorat muhim hisoblanadi. Afrika laqqasi nisbatan
yuqori
haroratni xush
Bu baliqlar uchun optimal harorat 25-
hisoblanadi. Suvning harorati uzoq muddat davomida
dan past
baliq
nobud
kuzatiladi. Bu baliq harorat
dan yuqori
yaxshi
oziqlanadi. Jinsiy bezlari
rivojlanishi uchun
yuqori harorat talab
qilinadi. Inkubatsiya jarayoni muvaffaqiyatli
uchun 25-
talab qilinadi.
Lichinkalari uchun suv harorati 27-
kerak. Harorat pasayganda
dan) baliq oziqlanishdan
va kasalliklarga chidamliligi pasayadi. Ushbu baliq
tez
va ovqat berilayotganda suvning ustiga chiqadi. Afrika laqqa
yirtqich baliq hisoblanib, ozuqa ratsionining asosini qisqichbaqasimonlar, suv
va mayda baliqlar tashkil qiladi. Afrika laqqa
yirtqich baliq
sababli
a yetishtiriladigan baliqlarga asosan
mahsulotlari beriladi. Bu baliqni yetishtirishda turli ozuqalardan foydalanib
oziqlantiriladi. Bularga maxsus yemlar, parrandachilikni ikkilamchi mahsulotlari,
mahsuldorligi past
xashaki baliqlar,
chuvalchangi va boshqa
hashoratlarning (masalan, kolorada
va amerika qora pashshasining)
lichinkalari, tut ipak qurti
bilan boqish mumkin [4]. Biz tadqiqotlarimiz
davomida afrika laqqa
parrandachilik
mahsulotlari bilan
boqishning afzalliklarini
Yosh baliqlarga ozuqa sifatida dafniya va
artemiyalar beriladi.
sharoitida esa, maxsus start yemlar beriladi. Maxsus
yemlar turli davlatlardan olib kelinadi ularning ozuqa koeffitsienti yuqori lekin narxi
nisbatan qimmatroq hisoblanadi. Biz
afrika laqqasi uchun maxsus ozuqa
Turkiya davlatidan eksport
Oxirgi vaqtlarda yirtqich baliqlarni boqish
muammosi juda ham dolzarb mavzu hisoblanadi, chunki dunyo
baliq
zaxirasi tugab borayapti. Shuning uchun baliq unlari bilan baliqlarni boqishdan voz
kechib, yirtqich baliqlarni boshqa oziq-ovqat mahsulotlari bilan yoki hasharotlar bilan
boqishning texnologiyalarini ishlab chiqish kerak
90
Amerika qora pashshasi lichinkalari (livinka) baliqlar uchun proteinga boy ozuqa
hisoblanadi . Ushbu lichinkalarda baliqning immunitet tizimini mustahkamlovchi kalsiy,
oqsil, aminokislotalar va
kislotalari kabi
vitaminlar mavjud. Lichinkalarni
qilganidan
baliqning rangi yorqinlashadi, lekin nisbatan katta
baliqchilik
uchun bunday ozuqalar
kelmaydi. Chunki bu
lichinkalardan juda
miqdor talab qilinadi. Ularning narxi ham maxsus yemlar bilan
deyarli bir xil (11000-16000
).
Tut ipak qurti
protein jihatidan nisbatan yuqori sifatga ega. Lekin tut
ipak qurti mavsumiy boqilganligi sabali bulardan yem mahsuloti sifatida yil davomida
foydalanish qiyinchilik
Shuning uchun biz tadqiqotlarimizda parrandachilik
mahsulotlaridan foydalandik. Bu mahsulotlarga broyler
jigari,
buyraklari, yuragi, boshi, o'pkasi, bo'yini, panjalari, oshqozonini o'z ichiga oladi.
parrandachilik chiqindi qoldiqlari yirtqich baliqlar uchun ham ozuqaviy koeffitsienti
jihatidan narxi jihatidan ham ancha qulay hisoblanadi.
Materiallar va metodlar. Tadqiqotlar 2o22-2023 yillarda Samarqand Davlat
Universiteti Biologiya fakulteti Zoologiya muzeyi qoshidagi Taksedermiya
laboratoriyasida yakunlandi. Tadqiqot obyektimiz 1-24 oylik afrika baliqlari
Barcha morfometrik
ixtiologik tadqiqotlar uchun umumiy qabul qilingan
Pravdin tomonidan taklif qilingan metodga muvofiq amalga oshirildi.
200 sm
uzunlikdagi metal
yordamida amalga oshirildi. Voyaga yetmagan
baliqlarning tana vazni 0,01gr aniqlik bilan maksimal ruxsat etilgan
3100 gr
electron tarozida voyaga yetgan baliqlar maksimal ruxsat etilgan
30 kg
, tortish aniqligi 1 gr
tarozida
Natijalarni qayta ishlash uchun
Microsoft Excel 2010 dasturidan foydalanildi.
1-jadval
Afrika laqqa
ozuqa tarkibi
Tarkibi
Start yemlar
Produksion
yemlar
Parrandachilik
mahsulotlari
Qora pashsha
lichinkalari
Protein (%)
30
30
18,3
45
(%)
7
7
5,2
35
Uglevodlar
(%)
43,2
43,5
1,4
1,18
Biz tadqiqotlarimizni Samarqand tumani
mahallasidagi baliqchilik
olib bordik.
likdagi ikkita bir xil 3x4 hovuzlarda har biriga 500 tadan
10 sm lik baliq chavoqlarini joylashtirdik 1- hovuzdagi baliqlarni Turkiya davlatidan
keltirilgan maxsus yemlar bilan oziqlantirdik. 2- hovuzdagi baliqlarni parranda
mahsulotlari
broiler
jigari, yuragi, bosh qismi va
sevkalari bilan oziqlantirdik. Tadqiqotlar 3 oy davomida olib borildi. 2 haftada bir
marotaba suvning harorati va baliqlarning morfometrik
aniqlandi. Har bir
hovuzdagi baliqlarga suv harorati yuqoriroq
dan yuqori)
kuniga ikki
marotaba suv harorati nisbatan past
bir marotaba ozuqa berildi.
91
2-jadval
Afrika laqqasining morfometrik
Belgi
Baliqlar raqami
1
2
3
4
5
6
7
Jinsi
juv
Baliqlar
gr
10,5
1050
950
1580 1440 2250 2080
Yoshi, oy
1
6
6
12
12
24
24
Umumiy uzunligi (ab), sm
8,0
43,5
42,5
58,0 55,0 66,0 60,0
Tijorat uzunligi(ad), sm
7,0
38,0
37,5
53,0 50,0 58,0 55,0
Tana uzunligi (od), sm
5,5
28.5
28,0 41,0 39,0 42,0 41,0
Boshining uzunligi (ao),sm
2,5
9,5
9,5
12,0 11,0 16,0 14,0
Eng katta tana balandligi (gh).
sm
1,1
7,0
6,5
7,5
7,0
8,0
8,0
Eng kichik tana balandligi
(ik). sm
1,2
3,5
3,5
4,0
3,5
4,5
4,0
Har bir oziqlantirishdan s
hovuz suvlari almashtirildi. 1-hovuzda baliq yoshiga
qarab yemlar turli miqdorda berildi. Dastlab baliqlarga start yemlar berdik.
Bu oziq-ovqat tarkibida kamida 50-55% protein va 14% dan ko'p bo'lmagan yog' bor.
Ikki haftalik parvarishdan so'ng, baliqning zichligi 20 - 50 dona / l gacha, kunlik ozuqa
ratsioni baliq biomassasining 12 - 15% ni tashkil qildi. Baliqlar nisbatan katta
kundalik ovqatlanish ratsionini uch-to'rt qismga bo'lish kerak (qo'lda
oziqlantirish). Baliqlar 130- 200 gr
(suv harorati: 25-27 daraja) tana vazniga
qarab 3-5% miqdorida yemlar bilan boqildi(zichlik 484- 505 kg har m
3
ga). Baliqning
800 1200 gr ga yetganda (zichligi:0,8 - 1,5 baliq/l, harorat 25 - 27
daraja ) oziqlantirish baliq biomassasining 2 - 3% miqdorida har 5-6 soatda
ovqatlantirildi. Baliqlarning massasi 1500 gr dan oshgandan
ularning
ovqatlantirish soni kuniga 2-3 marotabani tashkil etdi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
B.A.,
-
2000. - 33-35.
2.
2003. 14-16.
3.
1973 - 234 c.
4.
//
2011.
5
(51).
-79.
92
1
2
1
2
-
,
1970).
-
-
-
-
.
1
2-3
5-6
,
8-10
2
,
1-10
2
8-9
28
2
,
15-18
2
,
1,5
2
.
7-22 %
1-3 %
30 %
17-42 %
50-80
16-40
-
.
72
5
34
51
7
(9,72%)
1
(1,38%)
64
(88,88%)
2020).
Potamogetonaceae (4
Poaceae (9
Cyperaceae (7
Polygonaceae
(6
Plantoginaceae (4
,
93
56%
Typha (3),
Potamogeton (4), Cyperus (5), Persicaria (3), Rumex (3), Ranunculus (3)
,
29,16%
17
(23,61%)
26
(36,11%)
29
(40,27%)
.
26
(36,11%)
33
(45,83%)
-
9
(12,5%)
8
(11,11%)
8
(11,11%)
-
11
(15,27%)
4
(5,55%)
2
(2,77%)
1
(1,38%)
1
(1,38%)
(Alisma plantago-aquatica
L.)
(
Alisma lanceolatum L.)
(Alismataceae Vent.)
-
,
-
.
.
-
,
1.
, 1970.
490
1.
//
-
2020. 3-6
94
-
[1].
[2,3].
-
[4,2]
,
-
95
[1,2].
1
-
-
.
-
[4,3].
-
.
-
96
1.
,
-
//
2001.
-
2.
-
-
-
1995. - 270
3.
//
-
- C.41-
57.
4.
-
-
1967. -270
MARJUMAK NAVLARI BARGLARIDA PLASTID PIGMENTLAR
MIQDORI
Shopulatova D.SH.,
S.X.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat universiteti
Yashil
hayoti uzluksiz ravishda organik moddalar
plash va
tabiatga molekulyar kislorod ajratish bilan xarakterlanadigan fotosintetik faoliyatga
Fotosintez
rivojlanishi va hosildorligi, hosil sifatini
belgilovchi muhim jarayonlardan biridir. Shuning uchun ham qishloq
ekinlari
uchun
barcha chora-tadbirlar
fotosintetik faoliyatini
faollashtirishga qaratiladi.
barglari eng muhim vegetativ organlaridan biri hisoblanadi va
unda fotosintez jarayoni sodir
klar fotosintetik faoliyatining asosiy
biri barglar shakllanish davomiyligi, sathining kattaligini
davrida barg sathi
ekinlardan yuqori hosil
olish mumkin. Marjumak yetishtirishda navlarning barg sathi va fotosintetik faoliyatiga
madanli
oziqlanish maydoni, ekish usullari va ekish
dala
tajribalarida
[1]. Olingan
bilan
ing
10-12% ga, quruq moddaning hosil
9-10%ga, barg assimilyatsiya yuzasi 40% ga oshganligi aniqlangan [2].
Marjumak navlarida hosildorlikning agrobiologik va ekologik omillarga hamda
navlarning fotosintetik faoliyatiga,
chat qalinligi hamda suv bilan
atroflicha
Barglar sathining optimal yuzasi va
fotosintetik faoliyati hosildorlikni
belgilovchi asosiy fiziologik jarayon
barg sathi donning sut pishish fazasida
maksimal darajada 29,7 ming m
2
/ ga , fotosintetik potensial 1,95 mln.m
2
/kun/ga teng
ekanligi aniqlangan [3].
97
Fotosintezning sof mahsuldorligi
biologik hosil darajasini belgilovchi
muhim
hisoblanadi. Qishloq
ekinlarining fotosintetik
faoliyatiga agrotexnik usullar sezilarli
qiladi. Bir qator olimlarning
fotosintez sof mahsuldorliging yuqori
hosildorlikni oshirib, donning sifatini
yaxshilashga olib keladi. Marjumakni birinchi
a N
30
P
60
K
60
kg/ga
ikkinchi oziqlantirishda N15-20 kg/ga berilganda, fotosintez sof mahsuldorligi nazoratga
nisbatan 14%, don hosildorligi 17% ga oshgan [4].
O'simliklar bargida uchraydigan pigmentlar fotosintez jarayonida asosiy rol`
o'ynaydi. Shu boisdan respublikamizda introduksiya qilinayotgan ko'pgina
o'simliklarning bargidagi plastid pigmentlari miqdorini navlarning biologik
xususiyatlariga bog'liq holda vegetatsiya davomida o'zgarib borishi o'rganilmoqda.
Plastid pigmentlarining miqdori o'simlikdagi fotosintez jadalligini muayyan darajada
belgilaydi, ularning o'sishi, rivojlanishini va hosildorlikni ta'minlaydi [5].
Fotosintez jarayonida xlorofill
va
asosiy pigmentlar hisoblansada,
karotinoidlar deb ataluvchi sariq, to'q sariq, qizil rangdagi pigmentlar ham mavujud
bo'lib, bir qancha fiziologik funksiyalarni bajaradi. Bulardan eng muhimi o'simliklarni
noqulay omillar ta'siridan himoya qiladi. Shuningdek, karotinoidlar to'lqin uzunligi qisqa
bo'lgan nurlarni qabul qilib, xlorofillarga yetkazib beradi va fotosintez jarayonida
ishtirok etadi.
O'simliklarda xlorofillar bilan birgalikda uchraydigan bu pigmentlar barcha
o'simliklarning xloroplastlarida mavjud. Hatto o'simliklarning yashil bo'lmagan
qismlaridagi xloroplastlarning ham tarkibiga kiradi [6].
hayotida fotosintezda ishtirok etuvchi pigmentlar juda muhim
fiziologik funksiyalarni bajaradi[8]. Pigmentlar miqdori
turli
rivojlanish fazalariga
holda barglardagi
pigmentlar miqdori ham
boradi. Fotosintez jarayonida ishtirok etuvchi
pigmentlarning rangi ular molekulasi tarkibidagi quyosh spektrining
nurlarini tanlab yutadigan xromotofor guruhi bilan
[2].
Bargdagi asosiy pigment bu-xlorofilldir. Xlorofill xlorofillin va ikki karbon
kislotasi murakkab efirdan iborat. Xlorofill pigmentining asosan 2 xil turi bor. Xlorofill-
a va xlorofill-b yashil
fotosintez jarayonida ishtirok etadi [7,9].
Karatinoidlar
binafsha va
nurlarni yutib xlorofillga uzatadi. 400 dan ortiq
karatinoidlar aniqlangan. Xlorofill
energiyasini kvantlar yoki fotonlar holida
yutadi. Karotinoidlar xlorofillarga nisbatan kamroq
aniqlangan [10].
barglaridagi plastid pigmentlar miqdorini zamonaviy
asbobida
aniqlash mumkin.
Spektrofotometriya usuli ultrabinafsha va
soha (UBK=185-760nm)
elektromagnit
nurlarini moddaga selektiv,
tanlab yutilishiga asoslangan.
asbobi yordamida
massasidan pigmentlar
(xlorofill-a, xlorofill-b va karotinoidlar ) miqdorini aniqlash mumkin.
Marjumak navlarida ham barglarida plastid pigmentlari miqdori va
karotinoidlarning hosil bo'lish dinamikasi navlarning biologik xususiyatlariga bog'liq
holda vegetatsiya davomida o'zgarib borishi aniqlandi. Bunda xlorofill
ning miqdori
xlorofill
ga nisbatan ortiq bo'lib, ularning umumiy miqdori o'simlikning biologik
xususiyatlariga bog'liq holda vegetatsiyasining turli davrlarida turlicha ekanligi
98
aniqlandi. Vegetatsiyaning dastlabki rivojlanish fazasi, ya'ni chinbarglar hosil qilib,
dastlabki shoxlar paydo bo'lgan davrida ularning pigmentlari tahlil qilindi .
Biz tadqiqotlarimizda marjumak rivojlanishining turli fazalarida barglarida plastid
pigmentlar miqdorini aniqadik. Tajribada aniqlangan natijalar 1 jadvalda keltirilgan
1-jadval
Marjumak navlari rivojlanishining turli fazalarida barglarida plastid
pigmentlar miqdori, (mg/g)
Fazalar
Xlorofill
Karotinoid-
lar
Xl.a
Xl.b
Xl.a +
Xl.b
Xl.a+Xl.b
Karotinoidlar
a
b
Krupinka
Chinbarg
1,27 1,02
0,43
1,24
2,29
5,32
1,71 1,33
0,57
1,29
3,04
5,33
Gullash
2,02 1,71
0,62
1,18
3,73
6,02
Dastlabki
donning pishishi
1,92 1,08
0,53
1,78
3,00
5,66
Qozon
Chinbarg
1,27 0,98
0,41
1,29
2,25
5,49
1,52 1,13
0,48
1,34
2,65
5,52
Gullash
1,52 1,08
0,57
1,41
2,60
4,56
Dastlabki
donning pishishi
1,81 1,03
0,49
1,76
2,84
5,79
Umuman, marjumak barglaridagi plastid pigmentlar miqdori
fazalarida turlicha miqdorda
borishi aniqlandi. Marjumakning har ikkala
navida, ya'ni
va
navida ham barglaridagi plastid pigmentlari
miqdori va karotinoidlarning hosil bo'lish dinamikasi navlarning biologik
xususiyatlariga bog'liq holda vegetatsiya davomida o'zgarib borishi kuzatildi.
O'simliklarning g'unchalash va gullash fazalarida barcha variantlarda karotinoidlar
hamda xlorofill
va
pigmentlarining umumiy miqdori boshqa variantlarga
nisbatan ko'proq bo'lishi, variantlar o'rtasida esa gektariga N
120
va N
150
kg me'yorda
qo'llanilgan variantda nisbatan ko'p bo'lishi aniqlandi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Z.J., Xalilov N.X. Zarafshon vodiysi sharoitida ekish
grechixa navlari hosildorligiga
//
on fani:
buguni va kelajagi:
Mintaqaviy ilmiy-amaliy konf. Materiallari.-Samarqand , 2001,24-25 may.
2. Khoroshilov A.A., Pavlovskaya N.E., Borodin D.B., Yakovleva I.V. A
nanosilicon preparation is superior to a biological preparation and a chemical
preparation in activity towards photosynthetic productivity and yield parameters of
spring wheat (2021) Sel'skokhozyaistvennaya Biologiya, 56 (3), pp. 487-499. DOI:
10.15389
3.
S.X. Marjumak fotosintezining sof mahsuldorligiga azotning
arining
biologiyasi
-Toshkent,2011.
99
4.
H.H.
//
-
- 2011. -
-46.
5.
- .:
, 2011.
783
6.
M., Dziurka M., Kula-Maximenko M., Pastuszak J., Szczerba A.,
Szklarczyk M.,
A. Photosynthetic efficiency, growth and secondary metabolism
of common buckwheat (Fagopyrum esculentum Moench) in different controlled-
environment production systems (2022) Scientific Reports, 12 (1),
257DOI:
10.1038
7. Kamle M., Mahato D.K., Devi S., Lee K.E., Kang S.G., Kumar P. Fumonisins:
Impact on agriculture, food, and human health and their management strategies (2019)
Toxins, 11 (6),
328. DOI: 10.3390
8. Farhadi N., Moghaddam M., Alizadeh Salteh S., Sanati Monfared B.
Effect of 5-Aminolevulinic Acid on Phytochemical and Biochemical Traits of
Fagopyrum esculentum Under Salinity Stress (2022) Journal of Soil Science and Plant
Nutrition, 22 (3), pp. 3254-3267. DOI: 10.1007/s42729-022-00883-z
9 .Kopilov E., Kyslynska A., Nadkernychna O., Tsekhmister H. FORMATION
AND FUNCTIONING OF CHAETOMIUM COCHLIODES / FAGOPYRUM
SCULENTUM ENDOPHYTIC ASSOCIATION (2020) Journal of Microbiology,
Biotechnology and Food Sciences, 10 (2), pp. 190-196. DOI: 10.15414
10.
H.H.
//
-
- 2011. -
-46.
QASHQADARYO HAVZASI
YAYLOV
QOPLAMINING
TARIXI
X
arov
E., Farhodova D. M., Murodullayeva M. S., Islombekov B. A.
Nizomiy nomidagi TDPU Botanika va ekologiya kafedrasi dotsenti,
Nizomiy nomidagi TDPU Biologiya
2-kurs talabalari
Nizomiy nomidagi TDPU Biologiya
3-kurs talabasi
Qashqadaryo havzasi
va
manzarasining tarkibiy qismlari, jumladan
florasi, fitotsenotik tuzilishi, ekologiyasi haqidagi
quyidagi
mualliflarning ishida
mumkin: V.A. Komarov (1891-1893), B.A. Fedchenko
(1913), M.G. Popov (1925), S.N. Kudryashov (1941), YE.P. Korovin (1934, 1956,
1962), S.N. Kudryashev (1941, 1950), K.Z. Zakirov (1955), I.I. Granitov, A.D.
Pyatayeva (1956, 1959), I.F. Momotov, A.D.Li (1965), A.N. Babushkin (1964), E.M.
Demurina (1975), S.M. Mustafayev (1966),
Allanazarova (1969), A.Z. Genusov
(1972), O.X. Xasanov (1972), N.I. Akjigitova (1976), R.V. Kamelin (1979),
E. Ashurov (1988), T. Norbobayeva (1990), T.V. Ovchinnikova (1995),
100
F.X. Djangurazov (1965), B.E.
(1998), F. Xasanov (2013, 2014) va
boshqalarni ishlarini
mumkin [3,4,5,6,7,8,9].
V.A. Komarov 1891-1893 yillarda Zarafshon
ocherk
rastitelnosti gornogo
monografiyasida
bosqichlari
tarqalish qonuniyatlari, jumladan Qashqadaryo havzasi hududi
haqida
keltirgan.
B.A. Fedchenko rahbarligidagi (1913,1914, 1915, 1925, 1926, 1927-yillarda)
Zarafshon
va
Pomir-Oloy tumanlari
gerbariy
materiallari
va geobotanik tadqiqotlar
bir necha maqolalar chop
etilgan.
Q.Z. Zakirov tomonidan 1930-1950 yllarda Nishon, Qarshi
va Zarafshon
havzasi, jumladan Zarafshon
janubiy etaklari
qoplami
Q.Z. Zokirov boshchiligida 1935 yilda Chiroqchi va Kitob tumanining shimoliy
hududlari
tadqiqot ishlari
Scabiosa ulugbeki yangi turi qayd
etilgan. Bu
Chiroqchi va Kitob tumanlari bilan izohlansada, u tumanlar
hududlaridagi
dinamikasini
ahamiyati katta.
M.G. Popov 1925 yilda Zarafshon
va janubi-
Jom, Chiroqchi tumanlari atrofida floristik va geobotanik tadqiqotlar
olib borib, Galium turkumidan bir nechta yangi turlar borligini aniqlagan (Gallium
nupercreatum, G. transcaucasicum, G. paradoxum).
N.A. Merkulovich 1936 yilda bir guruh talabalar bilan birgalikda Zarafshon
qiziqarli gerbariy materiallarini
Bu
arning
botanik jihatdan hududni
ahamiyati katta.
S.N. Kudryashev 1941 yilda
monografiyasida
tumani
qoplamlari haqida qisqacha
bergan.
K.Z. Zakirovning 2 jildlik
havzasining florasi va simlik
nomli asarida 2588 turning tarqalishi, ularning
qoplamida tutgan
va
boshqa
bayon etilgan.
A.I. Granitov, A.D. Pyatayevalar
cherti rastitelnogo pokrova
Kashkadarinskoy
(1956) nomli kitobida Qashqadaryo viloyati
balandlik bosqichlari
tarqalishi bayon etilgan. Aynan shu yilda A.I. Granitov,
A.D. Pyatayevalar
pokrov, yestestvenniye pastbisha i senokosi
Kashkadarinskoy
nomli ishida ham Qashqadaryo viloyati
qoplamining formatsiyalari keltirilgan.
I.I. Granitov va A.D. Pyatayevalar (1959)
Kashkadarinskoy
nomli kitobida viloyatda keng tarqalgkan
tiplariga
berishgan.
F.X. Djangurazov 1965 yilda
rastitelnost Gissarskogo
nomli
ishida
tarqalish qonuniyatlarini ochib beradi.
S.M. Mustafayev 1966 yilda
resursi
nomli
nomzodlik dissertatsiyasida Qashqadaryo havzasidagi xomashyobop
haqida
keltirgan.
I.F. Momotov, A.D. Li, A.D. Pyatayevalarlar (1965) Qashqadaryo havzasi
qoplamini
talqin qilishgan va
jamoalari va ularning tarkibida
keng tarqalgan turlar, maydoni, areali, ulardan
alikda foydalanish kabi
keltirib
Ular tomonidan keltirilgan materillardagi 12 tip, 58
101
formatsiya 4 ta mintaqaga xos
hisobga olsak, ushbu materiallardan
Qashqadaryo viloyati
hozirgi holatini tasvirlashda foydalanish
mumkin.
Allanazarovaning 1969 yilda
havzasining lalmikor yerlaridagi
begona
nomli ishida havza lalmi yerlaridagi ekinlar orasida 283 tur
keltirilgan va ular 39 ta oila va 182 turkumga mansubdir. Bular asosan havza adirlarida
tarqalgan tabiiy
qoplamlarida
turlaridan iboratdir.
O.X. Xasanov 1969 yilda
ekologo-biologicheskaya
harakteristika i opiti kulturi mnogoletnix dikorastushix lyusern Sredney
nomli
ishida Janubi-
Pomir-Oloy tizmasi, Zarafshon, Hisor va Boysun
yillik yovvoyi bedalarning jamoalarini aniqladi. 1972 yilda O.X.Xasanov
lyuserni Sredney
nomli monografiyasida Qashqadaryo
adir
va pasttekisliklarida
yillik bedalarning 3 turi va bir yillik bedalarning 8 tur
tarqalishi, ularning chorva mollari uchun
serhosil,
pichanzorlar hosil
qilishi
bergan.
R.V. Kamelin 1973 yilda
analiz yestestvennoy flori gornoy
Sredney
asarida Zarafshon
1650 tur terilganini qayd etgan.
G.X. Xamidov 1987 yilda
rasteniya Uzbekistana i puti ix
ratsionalnogo
nomli doktorlik ishida
hududida tarqalgan eng
muhim bolli
tarqalishi, tasnifi va shira ajratishda ekologik muhitning
bayon etadi.
E. Ashurov (1988) Zarafshon
qismida 670 turning 320
turkumga va 63 oilaga mansub floristik birliklarini aniqlagan. Ularning
turkumli
oilalari misolida Asteraceae-17, Fabaceae-16, Poaceae-27, Apiaceae-23, Lamiaceae-11
kabilar berilgan. Shulardan 447 tur (66, 72%) adirlarda va 223 turi
bosqichida
tarqalganligini bayon etilgan. Shuningdek, 10 ta tur endemik hisoblanib, Juno
magnifica, Scabiosa ulugbekii, Hedysarum amankutanicum kabi
turlari uning
ishida
ga kiritilgan. Muallif Qashqadaryo viloyatiga tegishli
hududlarda 10 ta
tipini ajratgan. U tuzgan
haritasida 180 ta
kartografik birlik bergan. Ularning
Qashqadaryo hududida ham uchraydi.
S.M. Mustafayev (1989)
baseyna reki
nomli
monografiyasida Qashqadaryo havzasida tarqalgan dukkakdoshlar, ularning ahamiyati
xususida
bergan.
T.V.
Ovchinnikova
(1995)
qoplamlarining
nomli ishida havza
qoplamlari 54 assotsiatsiya (qavm), 34
formatsiya (jamoa), 27 senotip, 16 kenja tip va 6 tipdan iboratligini qayd etgan va
ularning tarqalishi qonuniyatlarini ochib bergan.
T. Norbobayeva
bekiston dominant
va ularni muhofaza
monografiyasida (2005) 127 ta kartografik birlik ishlab chiqilgan, shu hudud
florasi tarkibida 2389 turning 11 ta oila va 11 ta turkumga mansubligi aniqlangan va
Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlari dominant
antropogen omillar
natijalari
Qashqadaryo havzasi
yaylovlari florasi tipik
Osiyo
tumanlar
florasiga xos
Zarafshon va Hisor
tarkibiga
r.
Qashqadaryo viloyatining
olami XIX asr oxiri va XX asrda bir necha
102
marta botanik mutaxassislar tomonidan
Markaziy gerbariyi
fondida Qashqadaryo hududi uchun
miqdordagi gerbariy namunalari saqlanadi.
Gerbariyni
olimlar
qatoriga
M.G. Popov, A.Y. Butkov, V.P. Bochansev, M.V. Kultiasov, YE.YE. Korotkova, A.D.
Pyatayeva, S.M. Mustafayev va F.O. Xasanovlarni kiritish mumkin. 20-asr boshlaridan
bu joylarda katta miqdordagi gerbariylar namunalari
Afsuski, bu namunalar
qayta ishlanmagan va Qashqadaryo viloyati florasining
konspekti hozirgi
kunga qadar nashr etilmagan [1].
Botanik-geografik jihatdan Qashqadaryo viloyati territoriyasi Kuxitang
okrugining Urgut tumaniga,
Osiyo provinsiyasining
iy-Hisor
okrugining Qashqadaryo va
tumanlariga xos
Turan
provinsiyasining Buxoro okrugiga Qarshi-Qarnobchul tumanlariga tutashadi [2].
Qashqadaryo viloyati chegarasida
-Hisor okurugining ikkita botanik-geografik
tumanlari Qashqadaryo va
tumanlariga ajraladi [1].
Qashqadaryo viloyati florasining kadastr ruyxati
2022 turdagi
mavjud
ular 613 turkum va 97 oilaga mansub (aborigen sifatida va tabiiylashgan
adventiv sifatida[1].
Xulosa
ida shuni aytish mumkinki, yuqorida sanab
adabiyot va
kartografik
hududdagi
dunyosining hozirgi holatini baholashga
yordam beradi va kelgusida hududning landshaft komponentlarini dinamik
baholashda xizmat qiladi. Holbuki, Qashqadaryo havzasi
hududlaridagi floraning
xosligi va boyligi, yem-xashakbopligi, foydaliligi,
shifobaxshliligi, kamyobliligi, estetikligi va iqtisodiy tomonlama ahamiyatliligi
muhimdir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Sennikov A.N. (red.). Flora Uzbekistana, T.3. T.:
2019. 201 s.
2. Tojibaev K.Sh., Beshko N.Y., Popov V.A., Jang C.G., Chang K.S. Botanical
Geography of Uzbekistan. Korea National Arboretum, Pocheon, Republic of Korea,
2017. 250 p.
3.
rov
Qashqadaryo havzasi
oldi florasi. Xorazm
Akademiyasi Axborotnomasi, 2021. -
B. 93-98.
4.
Qashqadaryo havzasi yuqori qismi hududlari
oqilona foydalanishning istiqbolli
//
Milliy universiteti xabarlari.
Toshkent, 2011. Maxsus son. B. 204-207. (03.00.00;
5.
U. Qashqadaryo havzasi yuqori qismi yaylovlarining hozirgi holati
//
agrar fani xabarnomasi. Toshkent, 2012.
1-2. B. 111-115.
(03.00.00; 8).
6.
Khujanazarov U.E., Lee Yu-Mi., Sadinov J.S. A Transformation of Foothills of
South Uzbekistan (In the Sample of Kashkadarya Basin) //International Journal of
Scientific and Research Publications, 2019. Volume 9, Issue 4. Pp.149-151.
7.
Xujanazarov U., Xasanov O., Norboboyeva T., Azimov I. Trancformatsiya
rastitelnosti yuga Uzbekistana // Geografiya fanining dolzarb nazariy va amaliy
muammolari: respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. Toshkent, 2006.
B. 53-55.
8.
Bobonazarov
B. Qashqadaryo
103
havzasidagi biologik xilma-xillikni saqlab qolish muammolari // Biologiya fanining
dolzarb muammolari va uni
innovatsion texnologiyalar: respublika ilmiy-
amaliy anjuman materiallari. Toshkent, 2017. B. 273-275.
9.
Islomov I.N., Qodirov D.A. Qashqadaryo havzasi
yaylovlarining kartografik tahlili // Geografiya va geografiya
muammolar:
respublikailmiy-amaliy konferensiya materiallari. Toshkent: TDPU, 2018. B. 357-
360.
XOZARASP OLMA NAVLARI VA ULARNI
ISTIQBOLLARI
1
Sharipovna Sh.S., Islomov B.S.,
2
Shamuratova P.Uq.
1
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
2
Urganch davlat universiteti talabasi
3
hududi qadim zamonlardan
juda
mevali madaniy
navlari bilan tanilgan makonligi bilan ajralib turadi. Ayniqsa, Xorazm
vohasi
shirin qovunlari - tarvuzlari, hamda mevali daraxtlarining mevasining
shirinligi bilan butun dunyoga mashhurdir. Uzoq yillar davomida vohada yetishtirilgan
qovunlarning va boshqa
navlari, afsuski sobiq ittifoq davrida
tufayli
qilib yuborildi. Respublikamiz Mustaqillikga erishgach ushbu
bebaho navlarni qayta tiklash, topish,
aytirish,
biologik xususiyatlarini
aniqlab, butun Respublikamizga yoyish zarurligi
marta aytilayotgan
ammo kutilgan natijaga erishish juda qiyin kechmoqda.
Muhtaram prezidentimiz tomonidan ushbu sohani yanada rivojlantirish,
jadallashtirish
bir qator qaror va farmoyishlarning imzolanishi
hududida qadimdan insonlarning fidokorona mehnatlari tufayli yetishtirilgan
qimmatbaho navlarning saqlanishi, topilishi,
biologik xususiyatlarini
chuqur
anib introduksiya masalalarining yechilishi sohasida olib borilayotgan
ishlarni ancha jadallanishiga olib keldi. Jumladan,
Respublikasi
Prezidentining 2019 yil 20 martdagi PQ-4246-son
Respublikasida
va issiqxona
ligini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
Respublikasi Prezidentining 2020 yil 28 yanvardagi PQ-
4575-son
Respublikasi qishloq
rivojlantirishning 2020-2030
yillarga
strategiyasida belgilangan vazifalarni amalga oshirish chora-
tadbirlari
qarorlarida yangi intensiv mevali
tashkil etish
vazifalari alohida belgilab berilgan.
Hozirgi vaqtgacha xukumatimiz tomonidan Xorazm viloyati iqlim sharoitiga mos
danakli, mazali mevali
navlarini yetishtirish
bir qancha fikrlar
taklif etilgan. Mevali
serhosil navlari cheklanganligi, muhitga moslasha
olmasligi natijasida mahsuldorlik pasayib, iqlim sharoiti biologik xususiyatlar
salbiy
Respulikamizda olma, shaftoli, nok,
va
gilos mevalariga
extiyoj kun sayin
Ammo, yuqoridagi keltirilgan
meva turlarining navlari
nav tozaligini saqlab ishlab
chiqarishga joriy qilish uchun onalik
yetishmasligi asosiy dolzarb muommo
kelmoqda.
104
Xorazm viloyati ayniqsa Xazorasp iqlim sharoitiga mos anvoiy meva
standart talablariga
javob beradigan serhosil, tezpishar mahalliy
hamda chetdan keltirilga navlarini ajratish, zararkunanda va kasalliklarga chidamli
sanoatbop noqulay tabiiy sharoitlarga bardoshli navlarini
maqsadga muvofiqdir.
Bizning Xorazm viloyati sharoitida olma va uning navlari ustida olib borgan
izlanishlarimiz natijasida quyidagi
ega
har doim
yoqimli olma daraxtining
nafaqat mevalari, balki chiroyli daraxt
uchun
ham rang-barang va zich barglari bilan
berib turadi. Ammo bunga ega
uchun olma navlariga qanday
qilishni bilish kerak, shunda biz bundan
istaganimizcha zavq olishimiz mumkin. Olma daraxtlarining har xil navlari mavjud
ularning barchasi deyarli bir xil parvarishga muhtoj. Bundan tashqari, ular
sovuqqa juda yaxshi bardosh beradigan
shuning uchun agar siz
har tomonlama foydali
xohlasangiz, albatta, olmalardan ekishni
maslahat beramiz. Olma
ham
sevadi. Bular quyidagilarni
bilishimizni taqozo etadi: 1.Olma daraxti
qaysi joyida ekish kerakligini aniq
bilish; 2.Olmani
Markaziy Osiyoning
hududlarida
bargli
ekanligini bilishingiz kerak; 3.Mahalliy olmalarning maksimal balandligi 10
metrga yetishi mumkinligini; 4.Garchi ekin ekish paytida juda
kam kesilsa, boshqa ekinlarni siqib
mumkinligini; 5.Aslida olma
mevalarini
yengillashtirish uchun uni eng
bilan 4 metr balandligini
ushlab turish zarurligini; 6.Uning gultoji ochiq, gulida nectar
changlanish
asosan hashoratlar yordamida
7.Olmalarning shox-shabbalari yumaloq va
juda tarvaqaylab ketganda hosildorlik kamayib, undan tasvirlar shaklidagi, arrasimon
yoki
barglar
chiqib, yuqori yuzasi tishli qirrali va quyuq yashil,
pastki qismida esa tuklar paydo
va boshqalarni bilish kerak.
Dunyoda olma turlarining 1000 ga yaqin navlari va kenja navlari mavjud. Biz
Xorazm vohasining olma navlarini
natijasida quyidagi navlarni topishga
muvaffaq
Ular quyidagilar: 1. Rimning Apple
- meva
qizil va
sariq rangga ega. Kechki nav. 2. Gala olma: - meva
Kuzgi nav. 3. Oltin
mazali olma: - meva
oltin rangga ega va juda suvli. Yozgi nav. 4. Qizil mazali
olma: - meva
qizil, shuningdek, suvli
ega. Yozgi nav. 5. Pippin olma: -
meva
och yashil biroz kechki nav. 6. Pulpa Yashil navi - meva
rangi yashil
va ozgina kislotali nav. 7. Qizil Grafenshteyn navi. 8.Dilishes navi. 9.Star Krimson navi.
10. Golden delishes serhosil nav. 11. Renet Semerenko olma navi qishgi. 12.Jonatan
yozgi va kuzgi olma navi. 13.Alpinist navi qishgi
boshqa olma navlari bilan
yaxshi changlanadi. 14.Goldenspur daraxtlari deyarli katta
mevasini saqlash
oson, xaridorgir. 15.Oq
haqiqiy Xorazm xalqi uchun xos nav
Pespublikamizning boshqa viloyatlarida deyarli uchramaydi.
Olma daraxti va ularning navlarini yetishtirish juda talabchanlikni, k
xizmatlarni talab etmaydi. Biroq, undan sifatli va yetarli miqdordagi meva etishtirishi
uchun uning ehtiyojlarini qondirish juda muhimdir. Shunday qilib, biz nafaqat
maqsadimizga, balki uning
daraxt ekanligiga ham erishamiz. Bu daraxt kuniga
kamida 6 - 8 soatgacha quyosh nurlariga ehtiyoj sezadi. Sovuqdan zarar
ammo
navlari erta bahorda
sovuqlar
sok harakati boshlanib
105
qolgan gul kurtaklaridan ajralib qolishi mumkin. Agar
yaratayotgan hududingiz
kichkina joy
siz tanlagan olma navingizni kesishingiz yoki mitti olma navlarini
sotib olishingiz kerak
kelsak, olma daraxtining voyaga etganidan
keyin yiliga 200-300 litr atrofida suv kerak
Imkon qadar suvning tez
ga
uchun daraxt soyani olganidan keyin
tavsiya
etiladi. Qish paytida, tuproqni muzlashining oldini olish uchun su
tavsiya
etilmaydi.
olma daraxtiga foydali
qaramay, daraxt yangi ekilganida
ularni
shdan saqlanish kerak. Siz organik kompost
mumkin,
masalan, daraxt ekilganda unga suv bilan birga bahorda va yoz oylarida
foydalanish lozim. Olma navlarini ekish
mahalliy navlar uchun kamida 3 metr
masofada
kerak. Chunki kasallik shoxlari bilan ham tarqaladi va meva
yetishtirish uchun salbiy
qiladi.
Olma daraxtining kesilishi, asosan, uning mevalari
uchun
kerakli miqdordagi shoxlarga ega
iborat. Bu juda samarali,
shuning uchun daraxt shoxlarning siyraklashtirish vaqti-vaqti bilan bajarilishi kerak
tadbirdir. Xorazm olma navlariga zarar keltiradigan eng
qiladigan
zararkunandalar quyidagilar: Qizil
shira, psila, mevali chivin, San-Xose
tunlami va
kashtador
bu hashoratlar keltirib
chiqaradigan kasalliklarga qarshi biologic
bilan yoki zarari kam
kimyoviy
preparatlar
Olma daraxti va uning navlarini mevalari pishgach kuzda va qishda
bilan
mumkin.
stratifikatsiyadan
ekiladi.Unib chiqgan
nihollar ikkinchi yil bahorda payvandlashga tayyor
Nihol va payvandlar Xorazm
sharoitida -
sovuqgacha bardosh beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
106
1. Aripov A.U., Aripov A.A.
intensiv meva
- Toshkent.: Sharq,
2013. -7 b.
2. Qarshiyev A.E., Ruzimurodov M.D. Mevali daraxtlarni kesish va ularga shakl
berish// Mintaqalararo mevachilik va uzumchilikning holati, muammolari, istiqbollari
(akademik M.Mirzayev nomidagi
uzumchilik va vinochilik ilmiy-tadqiqot
instituti tashkil
120 yilligiga
mavzusidagi Halqaro ilmiy-
amaliy anjumani maqolalari
Toshkent, 2018. B. 146-148.
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI GERBARIYSIDA
SAQLANAYOTGAN BERBERIDACEAE OILASINING
INVENTERIZATSIYASI NATIJALARI
Saydullaeva I.,
G.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat universiteti magistranti
Kirish. Gerbariy
talablar asosida tayyorlangan
kolleksiyasi
ilmiy va
muassasasining ajralmas qismi hisoblanadi. Hozirda bu kabi
kolleksiyalari Yer sharining turli ilmiy tadqiqot muassasalarida va
yurtlarida mavjud
biologic xilma-xillikni
nishda eng
uslub
hisoblanadi [1].
Manbalarda yozilishicha jahonning 147 mamlakatida 2500 dan ortiq
gerbariy kolleksiyalari
,ularda 300 mln.ga yaqin gerbariy nusxalari saqlanmoqda.
eng katta gerbariy kolleksiya
FA
va hayvonot dunyosi
mingga yaqin turlarning 1mln.dan ortiq gerbariy
nusxalari saqlanmoqda. Samarqand Davlat universiteti Botanika kafedrasida ham
shunday tarixiy gerbariy mavjud
gerbariy kolleksiyasi tarixi 1927-yil SamDU va
Botanika kafedrasining asoschisi va Universitetning birinchi rektori prof.
N.A.Merkulovich bilan
[3]. Gerbariylarning umumiy soni 20 ming nusxaga
yaqin
shundan 16 ming nusxadan
ilmiy
va 4 ming nusxaga yaqini
-uslubiy gerbariydir. Gerbariy fondida 644 turkum va 145 oilaga mansub 2150 tur
mavjud. A. Engler tizimi [4] .
Tadqiqot
va metodlari: Inventarizatsiya ishlarini amalga oshirishda
klassik uslublarga tayandik. Tadqiqot
Samarqand Davlat universiteti
gerbariysida saqlanayotgan Berberidaceae turkum,turlariga oid gerbariy
hisoblanadi. Inventarizatsiya ishlari (Engler Prantl I tasniflash tizimiga asoslangan)
Dalla Toree va Harms tomonidan modifikatsiya qilingan turkumlarning raqamlar ketma-
ketligi asosida olib borildi SamDU gerbariy fondidagi ushbu oilaga tegishli turlarning
nomlari gerbariy namunalarida qanday yozilgan
shundayligicha keltirildi.
Olingan natijalar va ularning tahlili:
SamDU fondida saqlanayotgan
Berberidaceae oilasi tukum turlarining gerbariy
va Markaziy
Osiyo hududlaridan 1927-yil SamDU va Botanika kafedrasi asoschisi va Universitetning
birinchi rektori prof. N.A.Merkulovich bilan
[3]. Olib borilgan inventarizatsiya
natijalariga
Berberidaceae oilasining 5 turkumga mansub 14 turidan 25 dona
gerbariy namunasi borligi aniqlandi.Bulardan quidagi (Berberis heteropoda,Leontice
incerta,Berberis insigne(Hook),Berberis nepalensis sprg,Mahonia aquifoluim)gerbariy
gerbariy
atida
aniqlandi.Yuqorida qayd etib
SamDU
107
gerbariysiga tegishli turkum turlarning nomlari gerbariy
yorliqlarida
qanday yozilgan
shundayligicha keltirildi (1-jadval).
1-jadval
SamDU gerbariy fondida saqlanayotgan Berberidaceae oilasining turkum va
turlari gerbariy
Engler Prantl I tasniflash
tizimi asosida joylashgan
raqami
Turkumlar nomi
Turlar nomi
2565
Leontice
Eversmannii Bunge
2565a
Gymnospermium
Alberti(Regel)Takht.=Leontice alberti Regel
2565a
Gymnospermium
Darwasicum(Regel)Takht=Leontice darwasica Regel
2565b
Bongardia
chrysognum(L)Spach
2566
Berberis
nummularia Bunge
2566
Berberis
Integerrima Bunge=B.oblonga(Bunge)Schneid
2566
Berberis
Densiflora Boiss et Buhse
2566
Berberis
Vulgaris L
2566
Berberis
Sp
Ta kidlash joizki, Berberidaceae shkaf jovonidagi boshqa oilaga mansub Liliaceae
oilasiga mansub Allium suvorovi (Rge) gerbariy na munalari aralashib ketganligi
ma lum bo lib , ular o z jovonlariga joylashtirildi. Ushbu oilaga mansub 2 turkumga
mansub 4turi dorivor o simlik na munalari hisoblanib bular 2-jadvalda keltirilgan
2-jadval
SamDUgerbariy fondida saqlanayotgan Berberidaceae oilasining dorivor
turlarining gerbariy
Turlarning nomi
Gerbariy namunasi soni
1
B.oblonga
15
2
B
.
Integerrima Bunge
1
3
L.incerta
1
4
L.eversmannii
1
Xulosa: SamDU gerbariysida Berberidatsiya oilasining 5 turkum, 15 turga
mansub
25 dona gerbariy
borligi aniqlandi.
Kam sonda terilgan
turlaridan maqsadli dala tadqiqotlari davomida yangi gerbariy namunalari tayyorlanishi
natijasida Berberidaceae oilasi turkumi turlarining zamonaviy areallarini, ekologik
makonlarini
tasvirlash imkoni yaratiladi. Yuqorida keltirilgan ilmiy
turibdiki ayrim turkum turlarning gerbariy namunalari juda
ham
sonni tashkil etadi.Kelajakdagi ilmiy tadqiqot ishlarida ushbu jihatlarni
inobatga olib, endem va kamyob turlarini
maxsus dala
tadqiqotlarini takomillashtirish zarur.[2]
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Norqulov M.M., Haydarov H.Q.,Toshpulatov.Y.Sh., Jalov.X.H. SamDU
gerbariysidagi Polypodiophyta va Equisetophyta
mansub
tahlili
2. Matvafaeva M., Maxkamov T.
milliy
(TASH) noyob ilmiy
saqlanayotgan Euphorbiaceae oilasi inventarizatsiyasi
Milliy Universiteti xabarlari.2023[3/1] B.107-109
108
3. Haydarov X.Q., Hasanov M.A., Norqulov M.M.
Davlat Universiteti
gerbariysining tarixi va hozirgi
3- son B
129
4.
2015 B-106
TRITIKALE NAVLARINING UNUVCHANLIGIGA HARORATNING TA SIRI
Ro ziqulov B.B., Usmanova M.I., Keldiyorova X.X., Raimqulova M.M.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
Tritikale istiqbolli donli va yem-xashak ekini hisoblanadi. Uning qiymati bug'doy,
arpa, makkajo'xori bilan solishtirganda, oqsilning ozuqaviy qiymatini oshiradigan don
tarkibidagi muhim aminokislotalarning yuqori miqdori bilan bog'liq. Yashil massadagi
shakar-oqsilning optimal nisbati qimmatbaho don pichanini tayyorlashga imkon beradi.
Bu hayvonlar va parrandalar mahsuldorligini oshirish, ozuqani tejash va mahsulot
tannarxini kamaytirishga yordam beradi [5].
Tritikale - bug'doy (Triticum) va javdar (Secale) o'simliklarini selektsioner
olimlar tomonidan duragaylash natijasida hosil bo'lgan ekin turi. Bug'doy va javdar
o'rtasidagi duragaylar 1875 yilda amalga oshirilgan, ammo yaqin vaqtgacha dala ekinlari
sifatida yuqori mahsuldor tritikaleni rivojlantirishga yetarlicha harakat qilinmagan [4].
Tritikalening asosiy ishlab chiqaruvchilari Polsha, Germaniya, Belarus, Fransiya va
Rossiyadir [1]. Tritikale stress omillarga chidamli ekin bo'lib, kasalliklarga va yuqori
haroratga chidamli, noqulay tuproq va iqlimga tez moslashuvchan ekindir [2]. Shuning
uchun abiotik stresslar tufayli ko'pchilik ekinlar uchun noqulay hisoblangan joylarda
ekishni tavsiya qilinadi [3].
Tritikalening hosildorlik salohiyati boshqa don ekinlariga qaraganda yuqori
Boshqa don ekinlaridan farqli o'laroq, tritikale ildiz tizimining kuchi va assimilyatsiya
qilish qobiliyatida afzalliklarga ega, u namlik etishmovchiligiga, kislotali va unumsiz
tuproqlarga bardoshli hisoblanadi. Tritikale atrof-muhit omillariga nisbatan kamroq
talabga ega. O'sish davrida esa tritikale o'simliklarining harorat, namlik, tuproq va
mineral oziqlanish elementlariga bo'lgan talablari doimiy bo'lib qolmaydi [4].
Tritikale uchun vegetatsiya davrining boshida qulay harorat 12-16
va undan
yuqori bo'ladi. Tuplanish bosqichida harorat 15-16
oralig'ida talab qilinadi. Ayniqsa,
issiqlikka talabchanlik boshoqlash va gullash fazalarida (taxminan
ortadi.
Umuman olganda, tritikale 20-25 C havo haroratida eng intensiv o'sadi. Harorat
ko'tarilishi boshqa ekologik omillarning vaqtinchalik qulay kombinatsiyasi o'sish
sur'atlarini tezlashtirishi mumkin va atrof-muhit omillarining noqulay kombinatsiyasi
bilan, aksincha, o'sish jarayonlarini sekinlashtirishi mumkin [5].
Biz Samarqand viloyatida
chidamli tritikale navlarini tanlashda
moslanuvchanlikning fiziologik va biokimyoviy asoslarini tahlil qilish va shu hududga
mos qimmatli yuqori mahsuldor navlarni ajratish va ishlab chiqarishga tatbiq etish
tadqiqotlar olib bormoqdamiz.
109
Tadqiqotimiz davomida Tritikale
unuvchanligiga haroratning
Tajribalar laboratoriya sharoitida termostatlarda
Tajribamiz uchun
bir yil ham saqlanmagan unuvchanligi yuqori
foydalandik. Bunda
petri kosachalarga namlangan filtr
ustiga joylashtirildi va maxsus
termostatda 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35
0
C
haroratlarda
undirildi. Olingan
natijalar 1-jadvalda keltirilgan.
1-jadval
Tritikale navlari
turli xil haroratda unib chiqish jadalligi
Harorat
0
C
Kunlarda
unib chiqishi, %
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Farxod
10
-
-
44,0
60,0
86,6
92,2
94,6
15
-
44,0
80,0
96,0
20
-
64,0
100
25
-
82,0
100
30
-
70,7
94,6
98,6
35
-
33,3
42,6
46,6
Odessiy
10
-
-
49,3
73,3
86,6
92,0
15
-
50,6
85,3
93,3
100
20
-
57,3
100
25
-
86,6
100
30
-
64,0
98,6
35
-
27,6
38,6
Valentin
10
-
-
37,3
68,0
80,0
89,3
94,6
15
-
40,0
76,0
92,0
97,3
20
-
46,6
98,6
25
-
100
30
-
86,6
100
35
-
24,0
37,3
Svat
10
-
-
33,3
57,3
77,3
85,3
96,0
15
-
44,0
78,6
94,6
97,3
20
-
69,3
98,6
25
-
89,3
98,6
30
-
73,3
96,0
100
35
-
9,3
14,6
18,6
Tixon
10
-
-
30,6
64,0
74,6
90,6
94,6
15
-
33,3
77,3
85,3
96,0
20
-
37,3
90,6
100
25
-
62,6
97,3
30
-
76,0
90,6
97,3
35
-
29,3
32,0
38,6
Tajribamizda shu narsa
10
0
haroratda tritikale navlari
unishni boshladi va unib chiqish davri uzoqroq davom etdi.
110
10
0
haroratda tritikale
3-kundan unishni boshladi va 7-kunga kelib
unuvchanligi
navida 94,6%,
navida 92%,
navida 94,6%,
navida 96%,
navida 94,6% ga teng ekanligi kuzatildi.
15
0
haroratda tritikale
2-kundan una boshladi. Tritikale
umumiy unuvchanligi 15
0
haroratda undirilganda
navida 96%,
navida 100%,
navida 97,3%,
navida 97,3%,
navida 96% ga
teng
kuzatildi. Tritikale
unishi uchun laboratoriya sharoitida qulay
harorat 20-25
0
ekanligi aniqlandi va bu haroratda
ikkinchi kundan una
boshlaganligi aniqlandi. Bunda unuvchalik 20
0
haroratda
navida 100%,
navida 100%,
navida 98,6%,
navida 98,6%,
navida 100% ga teng
25
0
haroratda
navida 100%,
navida 100%,
navida 100%,
navida 98,6%,
navida 97,3% ga
teng ekanligi kuzatildi. Laboratoriya sharoitida harorat 30-35
0
ga
tritikale
umumiy unuvchanligi biroz pasayganligi kuzatildi. Haroratning
ortishi dastlabki kunlarda unuvchanlikni sezilarli darajada ortishiga olib kelsada, keying
kunlarda unuvchanlik kam ortganligi aniqlandi.
Tajriba xulosalariga
haroratning 20-25
0
ortishi tritikale nav
unuvchanligini tezlashganligi kuzatildi. Haroratning nisbatan past (10
0
dastlabki kunlarda
unmadi, unuvchanlik 7 kungacha
mumkin. Haroratning ortib borishi esa (30-35
0
dastlabki kundagi
unuvchanligiga ijobiy
sir qilgan
keying kunlardagi unuvchanlikni biroz
pasaytirishi va umumiy unuvchanlik ham biroz past
kuzatildi. Tritikale
laboratoriya sharoitida unuvchanligini aniqlash uchun eng optimal harorat
20-25
0-
ekanligi aniqlandi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. "Food and Agricultural commodities production". FAO Statistics Division.
Retrieved 2016-04-05.
2. Mergoum, Mohamed;
-Macpherson, Helena (2004). "Triticale
improvement andproduction" (PDF). FAO . Retrieved 2010-11-25
3.
//
-
.
2012. 141-145.
4.
-
2016.
544
5.
/
-
2017.
-30
111
MOSH NAVLARINING SUV TAQCHILLIK XUSUSIYATLARI
Orzukulova D.M.,
J.X., Avutxonov B.S.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat universiteti
Oziq-ovqat uchun ishlatiladigan dukkakli-don ekinlari orasida mosh doni oziqaviy
qimmati, oqsil va vitaminlarga boy
kaloriyasining
bilan ajralib turadi.
Mosh oziqalik qiymati bilan
loviya,
va javdar donlaridan
1,5-2 baravar,
esa 1,5 baravar ustun turadi. Mosh tarkibidagi
oqsilning hazmlanishi 86% ga yetadi. Mosh tarkibida oqsil 24-28%, lizin 8%, arginin
7%
B va PP vitaminlar
[1].
tanasiga suvning kirishi va sarflanishi suv muvozanati
bunda
tanasiga kirayotgan suv bilan sarflanayotgan suv miqdori bir-biriga
kelishi lozim. Lekin yozgi ochiq kunlarda quyosh nurlari
transpiratsiya
kuchayishi va
qabul qilayotgan suv uning
qoplay olmasligi natijasida
nisbiy tendlik buziladi. Oqibatda suv difitsitligi (taqchilligi)
beradi. Aksariyat
hollarda taqchillik 5-10 foizga teng va
zarar qilmaydi. Chunki asosan
tush vaqtida
bunday suv taqchilligi odatdagi hodisa hisoblanadi.
uning
transpiratsiya jadalligini tartibga solib turish qobiliyatiga ega bo
Bu
suv taqchilligining oshib ketishiga
Transpiratsiya ham juda kuchayib ketganda, tuproqda suvning miqdori kamayib
qolsa,
kirayotgan suvning miqdori ham juda kamayib ketadi va
suv muvozanati ancha qattiq buziladi. Bu ayniqsa, sutkaning eng issiq
soatlarida sodir
Suv taqchilligi
berganda barglar
va osilib qoladi [2].
vaqtida suv bilan
u yana (meyoriy) turgor holiga
qaytadi.
vaqtincha yoki uzoq vaqtgacha
mumkin. Vaqtincha
havo juda issiq va quruq
beradi.
suv muvozanati buziladi, lekin
kechga tomon transpiratsiya pasayib qolishi bilan
suv miqdori
bilan undan chiqib ketadigan suv miqdori yana baravarlashadi va
avvalgi holatiga qaytadi. Vaqtincha
zarar qilmasa ham hosilni
kamaytiradi. Chunki bu paytda fotosintez va
Tuproqda suv miqdori
kamayganda esa
uzoq vaqtgacha davom etadi. Bunday holatda hujayralardagi suv
taqchilligi tezda tiklanmaydi va hatto kechasi ham
fiziologik jarayon
boshlanmaydi. Kechasi tiklanmay qolgan suv miqdori qoldiq difisit deyiladi. Bunday
holga uchragan
zararlanadilar.
Tadqiqotlarimiz natijasida, moshning suv taqchilligi kabi muhitning noqulay
omillari
nisbatan chidamli
hisoblanishi va
turli davrlarida
xos suv saqlash qobiliyatini namoyon etishi aniqlandi (1-jadval).
Jadvalda keltirilgan
aniqlanishicha, moshning
-
va
navlari barglarining suv taqchilligi ertalabki soatlarda (9
00
) past
tush
paytida (soat 13
00
) esa eng yuqori
kechga qadar ( soat 17
00
) yana
kamayib borishi aniqlandi. Suv taqchilligining kunlik
kattaligi vegetatasiya
davomida
navida 18,67-24,39% atrofida
kuzatildi (1-jadval).
112
1-jadval
Vegetatsiyaning turli fazalarida mosh navlari barglarining suv taqchillik
xususiyatlari
Variantlar
Fazalar
Aniqlash soatlari
Kunlik
9 00
13 00
17 00
Durdona
Chinbarglar hosil qilish
15.84
20.71
19.45
18.67
Pobeda
11.99
17.42
17.41
15.61
Durdona
Shonalash
16.05
27.56
16.15
19.98
Pobeda
15.26
18.76
13.86
15.96
Durdona
22.47
25.15
20.30
22.64
Pobeda
19.95
24.35
18.47
20.92
Durdona
Gullash
17.88
27.95
23.28
23.04
Pobeda
17.84
25.59
21.74
21.72
Durdona
Mevalash
19.97
31.62
19.59
24.39
Pobeda
16.33
24.15
18.54
18.67
Durdona
Mevalarning pishib yetilishi 17.72
25.14
15.99
19.16
Pobeda
15.62
21.90
14.47
17.33
nisbatan % hisobida)
Shu bilan birgalikda, har ikkala navlarning barcha variant
bir xil
tarzda vegetatsiyaning
chin barg hosil qilish davrida suv taqchilligi
minimal qiymatga, shonalash va
bosqichida esa maksimal qiymatga ega
kuzatildi. Vegetatsiyaning boshqa bosqichlarida barglarning suv taqchillik
oraliq
egalladi.
Suv taqchilligining maksimal va minimal
moshning
navida
chinbarg hosil qilish fazasida mos ravishda ertalab 15,84 % ni va kechga
borib 19,45 ni hosil qildi. Bu
-
navida pastroq
namayon qildi. Umuman olganda suv taqchilligining kunlik
eng yuqori darajasi moshning har ikkala navida ham
davriga
kelsa, eng past
chin barg hosil qilish davrlariga
keldi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Atabaeva X.N. va boshq.
- darslik.Toshkent: Mehnat,
2000.
2. Xalikov B.M., Iminov A.A. "Ekish
va takroriy ekinlar-ning tuproq
hajm
// Fermer
paxtachilik va
rivojlantirishning ilmiy asoslari: Xalqaro ilmiy-amaliy konferentsiya maqolalari
- Toshkent, Uz PITI.2016.
SECALE CEREALE L. BIR YILLIK NAVLARINING
CHIDAMLILIGI VA BIOKIMYOSI
Maxramova M.Sh.,
S.X.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
Hozirgi kunda javdar(Secale cereale L.) va undan olinadigan mahsulotlarga
talabning yil sayin ortib borishi
navbatida ularni ishlab chiqarishning yanada
jadal
bilan rivojlanishiga sabab
Shu sababdan ham bugungi kunda
113
dunyo aholisining javdar mahsulotlariga
talabini qondirish maqsadida jahon
hamjamiyati tomonidan javdar yetishtirish texnologiyasini yanada rivojlantirish
choralari
Javdar (Secale cereale L.) Markaziy va Sharqiy Yevropada muhim don
ekinlaridan biridir. Javdar deyarli qishki ekin sifatida yetishtiriladi. Madaniy javdar
allogam
hisoblanadi. Javdarning vatani Kichik Osiyo, Markaziy Amerika, Eron,
Kavkaz, Janubiy Afrika mamlakatlari hisoblansada, asosan Markaziy va Sharqiy
Yevropa mamlakatlarida juda
ekilmoqda(Polshada-2,2 mln.ga, Rossiyada-3,5
mln.ga, Ukrainada-0,6 mln.ga). Javdar yetishtiruvchi eng muhim mamlakatlar Rossiya
Federatsiyasi, Polsha, Germaniya, Belarussiya hamda Ukraia hisoblanadi. Bu
mamlakatlar javdarning 75% dan
ishlab chiqarmoqda. Germaniyada javdar
asosan chorva mollarini boqish (50%), non pishirish (22,5%) va etanol ishlab
chiqarish(17,5%) uchun yetishtirilmoqda.
yillarda biogaz ishlab chiqarish uchun
javdardan foydalanish (hozirda 7,5%) tobora ortib bormoqda [2;6].
Respublikamiz hududida javdar
kam ekilganligi sababli, hozirgi kunda
javdar yetishtirish texnologiyasini keng
choralari qidirilmoqda.
Ayniqsa uni import mahsulotidan eksport mahsulotigacha aylantirish muhim
iqtisodiy ahamiyatga ega
kelmoqda.
Javdar
bir qancha foydali xususiyatlari bilan boshqa don ekinlaridan
ajralib turadi. Javdarning doni tarkibida bir qancha vitaminlar, aminokislotalar, mikro va
makroelementlar mavjuddir. Donning tarkibida uchrovchi lizin, treonin aminokislotalari
va qayta tiklanishini
Tibbiyot sohasi uchun javdar
donining ahamiyati juda kattadir. Javdar donidan tayyorlanayotgan preparatlar juda
onkologik kasalliklarni davolash uchun foydalanilib kelinmoqda. Qishloq
uchun ham javdar foydali
poxoli chorva mollari uchun
ozuqa mahsuloti hisoblanadi. Javdarning bunday foydali xususiyatlarini hisobga
olgan holda javdar mahsulotlariga
talab yil sayin ortib bormoqda.
Mamlakatimizda javdar yetishtirish texnologiyasini keng
mahalliy
sharoitga mos keluvchi serhosil va sifatli don beradigan navlarini yaratish bugungi
kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi [1;3;5].
Javdar boshqa don ekinlariga nisbatan eng
chidamli
hisoblanadi. Uning ildiz tizimi suvni juda samarali qabul qiladi. Javdar ildizining quruq
vazni
va tritikalenikidan yuqoridir. Bundan tashqari javdar
qaraganda quruq modda birligiga 20-30% kamroq suv sarflaydi. Javdarning
sharoitda ham fiziologik xususiyatlari
qaraganda unchalik sezilarli darajada
kuzatilgan. Umuman olganda
javdarga
molekulyar
darajadan
morfologik
darajagacha
turadi.
Javdarga
fenologik bosqichlarda kuzatiladi. Masalan
birinchi reaksiyalaridan biri stomatalarining yopilishi. Bu esa fotosintez
tezligining pasayishiga olib keladi va uglerodning assimliyatsiyasi nisbatan kamayishiga
sabab
pastroq darajada
etishi natijasida hujayralar
kamaytirib,
salbiy
fenologik rivojlanish davrida kuzatilsa, uning erta gullashi va donning
davrini qisqartiradi.
oqibatida javdar hosildorligining turli darajada
114
pasayishi qayd etilgan. Serbiyadagi tadqiqotchilarning olib brogan tajribalarida
javdar hosildorligining 8% dan 38% gacha pasayishi kuzatilgan [2].
asosan
mavjud: meteorologik, qishloq
gidrologik va ijtimoiy-iqtisodiy
Meteorologik
vaqt
yetishmasligidir. Qishloq
meterologik
natijasida tuproq namligi tanqisligiga olib keladi. Gidrologik
esa
yetarlicha suv bilan
Bu
javdar
turli xil moslashish mexanizmlari mavjuddir
[2;4;6].
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Marcelo.J.Carena. Editor ,,Handbook Of Plant
2000-y
2. Acreche M.M. and Slafer G.A. Grain weight response to increases in number of
grains in wheat in a Mediterranean area. Field Crops Research 2006 year.
3 .R.Artikova, S.Murodova. ,,Qishloq
Toshkent-2010-y
4 .H.Xushvaqtova. D.Yormatova
Toshkent-Ilm-Ziyo-2016-y 48-
55-b
5 .http://www.ziyonet.uz
6 .http://www.bio.cite
SAMARQAND SHAHAR SANOAT KORXONALARIDAN CHIQADIGAN
CHIQINDILARNING INSON SALOMATLIGIGA
Mardonova F.S. Qobilov E.E.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat universiteti
Kirish.
ham
rivojlangan mamlakatlar qatoriga yangi ming
yillikga qator ijtimoiy-iqtisodiy demografik va ekologik xarakterga ega
dunyo
miqyosidagi muammolar bilan kirib keldi. Tabiiy resurslardan jadal foydalanish,
moddalarning tabiiy aylanish tarkibiga kirmaydigan ishlab chiqarishning
foydalanishning mumkin
mahsulotlarning atrof-muhitga tashlash, ekologik
jihatdan xavfli
biotexnologiyalardan foydalanish energiya manbalaridan va
boshqalar inson faoliyati bilan
turuvchi muhitning holati orasidagi muvozanatning
buzilishiga olib keldi.
pchilik holatlarda buzilgan muhitda tirik organizmlarning
yashash faoliyati bilan ularning adaptasion mexanizmlari imkoniyatlarining mos
kelmasligi kuzatilmoqda. Yuqori texnogenli yuklamalar natijasida
beruvchi
tashqi muhit tajovuzining ortishi tirik organizmlar genofondining sifatiga albatta
salbiy
qolmaydi, qaysiki tabiiy evolyusion moslashishning
tezligi atrof muhitning
jadalligiga mos kelmaydi va bu esa
navbatida
tabiatda
sindromini chaqiradi [1].
Atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish
sohasidagi munosabatlarni bevosita tartibga soluvchi 15 dan ziyod qonun, tabiiy
resurslarning ayrim turlaridan foydalanish mexanizmlari va shartlari, shuningdek, davlat
ekologik ekspertizasini amalga oshirish, turli toifadagi
hududlarni
tashkil qilish va ularda alohida foydalanish rejimini
tartib-taomillari va boshqa
115
masalalarni belgilab bergan 30 dan ortiq normativ-huquqiy hujjat qabul qilingan.
Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 21 apreldagi
va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi tizimini
takomillashtirish
farmoni hamda
-2021 yillarda maishiy chiqindilar
bilan
ishlarni amalga oshirish tizimini tubdan takomillashtirish va rivojlantirish
chora-tadbirlari
qarori bu boradagi ishlar
yanada kengaytirishga
xizmat qilmoqda. Farmonga muvofiq
Respublikasi Ekologiya va atrof-
muhitni muhofaza qilish davlat
va uning hududiy boshqarmalarida
chiqindilarning hosil
ularni
saqlash, tashib ketish, utilizatsiya qilish,
qayta ishlash,
va realizatsiya qilish
nazorat inspeksiyalari tashkil
etilgan.
MUHOKAMA VA NATIJALAR . Samarqand shahar Sanoat korxonalaridan
chiqayotgan zararli chiqindilar, nitratlar va qishloq xo'jaligida ko'plab ishlatiladigan har
xil zaharli qottilar (pestitsid) va mineral o'g'itlardir. Bu zar7ali moddalar ozuqa
mahsulotlari orqali odam organizmiga tushib har xil kasalliklarni keltirib chiqarishi
mumkin. Ma'lumki bir mintaqada kasaliklarning tarqalishi shu joyda yashovchi aholi
bilan atrof-muhit o'rtasidagi munosabatlarga bog'liq. Masalan, ko'lmak suvlar to'planib
qolgan joylarda bezgak chivinining yashashi uchun qulay sharoit yaratiladi va shu shu
joylarda bezgak kasalligining paydo bo'lish ehtimoli yuzaga keladi. Afrika uyqu
kasaligining paydo bo'lishi uchun esa o'tloqzorlar bo'lishi kerak. Opistroxoz kasalligi
daryo yoqalarida yashovchi kishilarda ko'p uchraydi, chunki bu kasallikni keltirib
chiqaradigan chuvalchangning oraliq xo'jayini baliq bo'lib, kasallik odamga baliq go'shti
orqali yuqadi. Bundan tashqari aholi orasida ko'p uchraydigan allrgik kasalliklarni ham
misol qilib olishimiz mumkin.
Ko'plab epidemiologik kuzatuvlar atrof-muhitning kimyoviy ifloslanishi va
aholining reproduktiv funktsiyasining buzilishi o'rtasidagi bevosita sabab-oqibat
bog'liqligini ko'rsatadi. Bu mehnat sharoitida ham - metallurgiya zavodlari ishchilarida,
to'qimachilik sanoati, gaz va neftni qayta ishlash korxonalarida, laborantlar va jarroh
ayollarda ham, atmosferasi, suv manbalari va tuprog'i bilan ifloslangan aholi punktlarida
ham aniqlandi. kimyoviy birikmalar. Birinchi va ikkinchi holatda reproduktiv
funktsiyaning buzilishi homiladorlikni to'xtatish, o'z-o'zidan tushish, homiladorlik va
tug'ish paytida asoratlar, tug'ma deformatsiyalar xavfining ortishi bilan namoyon bo'ldi.
Bir qator hollarda oltingugurt dioksidi, fosforik angidrid, qo'rg'oshin, nikel, temir va
boshqalarning ko'payishi bilan homiladorlik patologiyasi o'rtasida ishonchli bog'liqlik
o'rnatildi. Atrof-muhitga tashlanadigan zaharli gazlar ichida asosan CO,S0
2
,NOx (azot
oksidlari), CxHy (uglevodorod gazlar) va changlar yuqori o
egallaydi.[3]
Atmosfera havosiga har yili 250 mln tonnadan ortiq chang, 200 mln tonna CO, 150 mln
tonna S0
2
,50 mln. Tonna azot oksidlari, 50 mln tonnadan ortiq uglevodorod moddalari,
hamda 20 mln.tonnadan ortiq C0
2
gazi tashlanadi.(1-rasm)
Hozirgi vaqtda yer yuzida 200 mln.dan ortiq avtomobil
(bu son kundan
kunga oshib bormoqda), ularning har biri atrof-muhitga
200 xildan ortiq zaharli
moddalarni
tashlaydi.
Ular
ichida
kanserogen
xossadagi
turli
n birikmalari uchraydi.Benzinda tetra-etil
moddasining
ularni avtomobil transportida ishlatgandan keyin atrof-m u hitga
moddasining turli oksid, nitrat, sulfat, xlorid birikmali zaharli moddalarini
116
tarqalishiga sababchi
ladi. Bu moddalar transport vositalari tufayli shahar yonlarida
maydomlarda doimo uchraydi [4].
1 rasm.Kimyo zavodi
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, sanoat korxonalari chiqindilarini kamaytirish
uchun avvalambor hozirgi zamon talabiga mos keladigan ilg'or texnologiyalardan
foydalanilgan holda chiqitsiz jarayonlardan foydalanishimiz lozim. Bunda eng asosiy
maqsad bu tabiiy resurslarga tejamkorona munosabat va atrof-muhitga salbiy ta'sirni
kamaytirish, qolaversa inson salomatligini tiklash. Repulikamizda hozirgi kunda barpo
etiladigan barcha sanoat korxonalari zamon talablariga mos keladigan texnologiyalari
bilan jihozlanib o'rnatilmoqda. Buning natijasida respublikamiz ekologik holati
yaxshilanishiga olib kelmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. http://oldconf.neasmo.org.ua/node/2614
2. M.N.Musayev
chiqindilarinitozala`sh texnologiyasi
O 'zbe kiston
faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti Toshkent 20 B-12-13
3. Nazarova, F. (2021). The use of phenological observations in the determination of
the main phases of the development of thin-fiber goose varieties in the conditions
of bukhara region. Theoretical & applied SCIENCE
(9), 523-526.
4. https://cyberleninka.ru/article/n/ekologiya-buzilishining-inson-salomatligiga-ta-siri
5. https://lex.uz/docs/-5442999
117
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI BOTANIKA
YUKSAK
TARQALGAN UN-SHUDRING
TAKSONOMIK VA EKOLOGIK XUSUSIYATLARI
Hamdamov S.I.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti magistranti
Sayyoramizdagi global iqlim
biotik, abiotik va antropogen omillarning
ekosistemaga
natijasida mikroorganizmlarning ekologik va biologik
xususiyatlarining salbiy yoki ijobiy
olib kelmoqda. Bu
sabablarini yuzaga kelish qonuniyatlarini ochishda
sistematik,
geografik tarqalishini va biologik xususiyatlarini
eng dolzarb masalalardan
biridir.
tarqalishida botanik-geografik hududdagi
qoplamining tarqalishi, yillik
miqdori, havo harorati, nisbiy namlik, tuproq
tarkibi va antropogen
muhim ahamiyat kasb etadi. Markaziy Osiyo
mikromistetlar mavsumiy rivojlanishining ikki davri mavjudligi ilmiy adabiyotlarda
keltirilgan. Shunday
-da, har bir hududning tabiiy geografik joylashuvi, iqlim
sharoiti va
qoplamiga mos ravishda
mavsumiy rivojlanish
qonuniyatlari mavjud b ladi.
florasi"
jildli fundamental kitobning 1-jildida un-
shudring
dastlabki
keltirilgan. Unda
hududida un-shudring
88 tur aniqlangan
360 gulli
uchrashi qayd etilgan [7]. Un-shudring
yillar davomida etarli darajada
Shunga
qaramay
Samarqand
viloyati
hududida
un-shudring
xilma-xilligi
boshqa viloyatlariga qaraganda yuqori
mumkin deb tahmin qilish mumkin, bu asosan
hududdagi iqlim
sharoiti va
xilma-xilligi bilan
.[1]
Bir-biridan ma'lum atrof-muhit sharoitlariga moslashuvchanligini tavsiflovchi bir
qator morfologik xususiyatlari bilan ajralib turadigan un-shudring
(Erysiphaceae) oilasining turli xil nasllari ekologik jihatdan teng tarqalmagan. Shu
sababli, turli xil yashash sharoitlarida un-shudring
umumiy tarkibi
sezilarli darajada farq qiladi. Mitselliylarining shakli va tuzilishini, shuningdek
kleystokarpiylarini hisobga olgan holda, un-shudring
morfologik
xususiyatlariga asoslanib, ularning yashash muhitining namlik sharoitlariga
talablari
xulosa chiqarish mumkin. [2.3]
Namlikka nisbatan talabi asosida barcha un-shudring
ikkita katta
guruhga
mumkin. Namlik uchun eng talabchan avlod vakillari quyidagilar:
Podosphaera; Microsphaera; Phyllactiniya. Ushbu guruh vakillari mitselliylarida
gigroskopik
ega, spiral yoki ilgakka o
holda va yuqori namlikda
moslashish mavjud. Yuqorida aytib
avlodlarning turlari va shakllarining
aksariyati konidial mevalarni juda kam hosil qiladi. Bunday holda, ular asosan
kleystokarpiylari yordamida
Ushbu ekologik guruh vakillari asosan namligi
nisbatan yuqori
joylarda uchraydi.
va xilma-xil
un-shudring
ikkinchi ekologik guruhi kleystokarpiylarining tarqalishi uchun
gigroskopik moslashuvlardan mahrum
nisbatan
chidamli
118
shakllar bilan ifodalanadi. Ushbu guruhga nasablar kiradi: Sphaerotheca; Erysiphe;
Leveillula. Trichocladiya turlari 1 va 2 oraliq guruhlardir. Eng kserofil turkum - bu
Leveillula.
SamDU botanika
iqlimi kontinental sutkalik va yillik temperaturalar keskin
asosan qish va bahor fasliga
keladi. Bir yildagi
havoning
harorati -14.1
0
C teng.
harorat 26.4-27.1
0
C ni tashkil qiladi.
miqdori bahor oyida 113.3-151.5 mm tashkil qiladi.0 Podosphaera
turkumiga mansub Podosphaera erigerontis-canadensis
U. Braun et T. Z. Liu,
Fibroidium turkumiga mansub, Fibroidium hiratae (U. Braun ) aniqlangan.
Erysiphe necator Schwein. - Madaniy tok (Vitis vinifera L.)ning kurtak, barg, poya
va mevasini kasallantirib katta iqtisodiy zarar etkazadi. Kasallangan
qismlari
oq-kulrang,
rang bilan qoplanib misteliy va konidiyalar bilan
Kasallikni erta paydo
narijasida meva rivojlanmaydi, quriydi va tushib ketadi
[9]. Blumeria graminis (DC.) Speer - Arpa (Hordeum bulbosum L.)
ni
kasallantirib, hosildorligini keskin kamayishiga sabab b
Nisbatan salqin va nam
sharoitlar uning rivojlanishi uchun qulaydir.
Un-shudring
turli xil tarqalishiga sabab bahor faslida
shamol va havodagi namlik miqdoriga
Ayrim un-
shudring
rivojlanishi uchun nisbatan salqin va nam sharoitlar qulay
ekanligi aniqlandi.
hududda turlar soni
jihatdan Erysiphe
turkumi dominantlik qilishi kuzatildi.
Yuqorida keltirilgan dastlabki ilmiy
turibdiki ushbu
hududda un-shudring
ustida taksonomik, etnomikologik va ekologik
xususiyatlari ustida chuqur ilmiy ishlar olib borish kerak.
Un-shudring
tarqalishidagi ikkinchi muhim omil - bu issiqlik. Bu
jihhatdan un-shudring
ikkita katta guruhni ajratib
mumkin,
ulardan ba'zilari nisbatan yuqori harorat va
yoki kamroq vegetatsiya davrida
miqdorda issiqlik sharoitida rivojlanishga moslashgan.
Boshqalari, aksincha, vegetatsiya davrida nisbatan past harorat va ozgina issiqlik
sharoitida rivojlanishga moslashgan. Leveillula turkumining barcha turlari eng termofil
shakllar qatoriga kiradi. Phyllactinia turkumi turlari ham issiqlikka nisbatan yuqori
talabga ega - ular yuqori namlik sharoitida rivojlanishga moslashgan [4,5].
Erysiphe turkumi turlari; microsphaera, sphaerotheca, podosphaera bu ikki ekologik
ekstremal guruh
oraliq pozitsiyani egallaydi.
Erysiphe turkumi - miselliysi oq, kulrang yoki jigarrang, yuzaki
deyarli barcha yer usti organlarida, un sepilgandek yoki
kabi qoplam hosil qilib, u ozroq yoki zichroq plyonkalar shaklida saqlanib qoladi.
Gaustoriya lentaga
yoki pufakchaga
epidermis hujayrasining
deyarli butun
2 turdagi konidioforalar: Ev-Oidium va Pseudo-
Oidium hosil qiladi. Eu-Oidium odatdagi konidiofralar
ligi bilan ajralib turadi,
uning
hujayrasi egallaydi, u bochka shaklidagi konidiyalarning uzun
zanjirini
Pseudo-Oidium aniq konidioforalar mavjudligi bilan tavsiflanadi. U
uyali, yirik tuxum hujayraga ega
bitta yirik ellipsoidal konidiyani hosil
qiladi, shuningdek bitta konidiya paydo
Umuman olganda konidiya uzunligi 8
dan 66 mkm gacha, kengligi esa 7,0-34,0 mkm. [2,3].
119
Leveillula turkumi - mitselliysi ikki xil: birlamchi - endofitik, tugunsimon,
toraygan va
sonli septa hosil qilgan, keng, hujayralararo
va ularning shakllarini olgan (4,5-9,0 mikron). U konidioforlarni hosil qiladi,
ular stomalar orqali barglar yoki zararlangan
boshqa organlari yuzasiga
chiqib turadi. Ikkilamchi mitselliysi konidioforalarning asosidan kelib chiqadi - siyrak
bilan ingichka (2,2-4,4 mikron) elastik iplar, gifalar shaklida, konidioforalar
bilan birgalikda zararlangan
organlarini
turgan zich
namat qatlam hosil qilib namoyon
Ikkilamchi mitselliy asklar bilan
kleystokarpiylarni hosil qiladi [5,6].
Jadval
SamDU botanika
yuksak
uchraydigan un-shudring
turi
turi
1
Quercus robur. (Oddiy eman)
Erysiphe alphitoides (Griff. &
Maubl.) U. Braun & S.
Takam.,
2
Convolvulus arvensis
Erysiphe convolvuli DC.
4
Polygonum aviculare L. (Qushtili)
Erysiphe polygoni DC.
5
Taraxacum offinale L. (Dorivor
Podosphaera
erigerontis-
canadensis
U. Braun et T.
Z. Liu
6
Carduus albidus M.
Golovinomyces
depressus
(Wallr.) Heluta
7
Vitis vinifera L. (Madaniy tok).
Erysiphe necator Schwein.
8
Hordeum bulbosum L.(Arpa)
Blumeria graminis (DC.) Speer
9
Glycyrrhiza glabra L. (Shirinmiya)
Leveillula
papilionacearum
(Kom.) U. Braun
10
Hippophae rhamnoides L.( Dorivor
chakanda)
Phyllactinia hippophaes
ex S. Blumer
11
Chitalpa tashkentensis T.S.Elias & Wisura.
(Toshkent chetalpasi)
Fibroidium hiratae (U. Braun )
U. Braun & R.T.A.
Cook.
12
Elaeagnus angustifolia L. (Ingichkabargli
jiyda).
Leveillula
elaeagni
(Jacz.)
Simonyan et V. P. Heluta
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Baymuratova G.T. Mikoflora golodnoy stepi // Spor. rasteniya Sredney Azii i
Kazaxstana. Tashkent, 1965. S. 18.
2. Sheraliyev A.Sh. Umumiy va qishloq
fitopatologiyasi. Toshkent.
2008. 264 b.
3. Golovin P.N. 1949. Mikroflora Sredney Azii. T. 1. Muchnistorosyan e grib
Sredney Azii. V p. 1. Tashkent: 145 s.
120
4. Ikromov S.A., Abdurazaqov A.A., Norimova G.K., Mamadaminov R.R.,
Yu.Sh. Chotqol davlat biosfera
zang
XXI veka.
jurnal 12-4(71), dekabr 2020 g. 9-
15.
5. Kabulova F.J., Musinova O.B. Patogennaya mikroflora oblepixi krushinovidnoy v
usloviyax Samarkandskoy oblasti Uzb. Biol. Jur. Tashkent. 1986.
6. Xaydarov X.K., Yuldashev A.S., Musinova O.B.
bolezni
rasteniy sredney chasti basseyna reka Zarafshana i ix oxrana Aktual. Prob. Komp.
Izuch. Prir. I xozya. Yuj. Rayon Uzb. Tez Dok. Vses. Konf. Karshi. 1991. Ch.1. S.62.
7. Sheraliev A.Sh. Umumiy va qishloq x jaligi fitopatologiyasi. Toshkent.
2008. 264 b.101
KARAMDOSHLAR (BRASSICICEAE) OILASIGA MANSUB NOYOB
TURLARNI O`RGANISH
Qarshiboyeva N. H., Ashirmatov Sh., Xoljigitova R.I.
Jizzax davlat Pedagogika universiteti
olamini muhofaza qilish insoniyat uchun juda katta hayotiy ahamiyatga
ega. 2004-yil 3-dekabrda ,,Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar
gi qonunlar
2016-yil 21-sentabrda
dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish
2018- yil 16-aprelda esa
gi qonunlar yangi tahrirda qabul
qilindi. Bu qonunlar barcha
turlarini saqlab qolish, ularni asrab avaylash va
muhofaza qilishda muhim hujjat hisoblanadi.
Qizil kitobning 2019-yilgi nashriga
florasining yo'qolib ketish
xavfi ostida qolgan 329 turi kiritilgan. Bu turlarning taqdiri bilan Respublika
mutaxassislari, olimlari muttasil shug'ullanib kelmoqda. Ularning olib borgan
kuzatishlari ayrim
turlarining soni va maydoni ancha kengayganligini
ko'rsatmoqda.
Respublikasining Qizil kitobiga kiritilgan
turlarining sonini
solishtirib organilganda 2009-yilgi ma'lumotiga
321 tur kiritilgan
2019-
yilgi nashrida 48 oilaga mansub 329 turdagi
olgan
Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, mamlakatimiz
florasiga 1998-yilgi ma'lumotlarga
Respublikasi Qizil kitobiga
kiritilgan
turlari soni 301 ta
yangi nashrga 48 oilaga mansub
313 turdagi
kiritilgan. Karamdoshlar oilasiga mansub 9 tur Qizil kitobiga
kiritilgan. Jizzax viloyatining Nurota
tizmasida uchraydigan turlari aniqlangan.
Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan karamdoshlar oilasiga mansub turlar
jadval tuzildi. Ayrim turlarga tavsif berildi. Ularning muhogaza chora tadbirlari
chiqildi. Mamlakatimiz florasini muhofaza qilish insoniyat uchun katta
ahamiyatga ega. Insonlar tabiatdan foydalangan holda unga zarar yetkazmoqda.
Karamdoshlar (Brassiciceae) - bu oilaga bir yillik, ikki yillik va
yillik
ba'zan chala butalar kiradi. Bu oilaning 380 turkumi 3200 dan ortiq turi
mavjud. O'zbekistonda 5 ta turkumi 193 ta turi
Bu oilaga xos belgilar gullari
butga
Barglari oddiy, butun yoki qirqilgan, poyada navbatlari joylashadi,
121
yonbarglari
Gullari aktinalomorf, ikki jinsli, gulkosachasi to'rtta, gultojbargi
ham to'rtta.
asosan hasharotlar yordamida changlanadi. Changchisi 6 ta:
to'rttasi uzun, ikkitasi qisqa
va ikki doirada joylashadi.
bitta, ikkita
mevabargning qo'shilib
hosil
Mevasi, odatda,pastdan yuqoriga qarab
ikkita pallaga
yoki bir
chatnamaydigan
Oilaning ekiladigan vakillari ko'pincha ildizmeva hosil qiladi. Sh
karam, turp, rediska, xren, kabi turlari muhim sabzavot, moy, rang-
saqlovchi
sifatida ishlatiladi. Yovvoyi holda
-
chitir, momoqaldiroq,
boltiriq, qatron, kabi turlari bahor oylarida adir va tekisliklarda
uchrab, muhim asal
beruvchi
hisoblanadi. Karamdoshlarning xalq xo'jaligidagi ahamiyati
nihoyatda katta. Ulardan turli maqsadlarda, jumladan,, oziq-ovqat, yem-xashak, dori-
darmon sifatida foydalaniladi. Karamdoshlar oilasining 9 turi
Respublikasi
Qizil kitobiga kiritilgan.
1-jadval
Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan karamdoshlar (Brassiciceae)
oilasiga mansub turlar
O'zbekcha
nomi
Ilmiy nomi
Kamyoblik
darajasi
Uzunligi Tarqalgan joyi Hayotiy
shakli
Muhofaza
choralari
1 Hisor
iskandarasi
Iskanderia
hissarica
N.
Busch.
1 endem
30 sm
Surxandayro
vil. Tojikiston
Ko'p
yillik
Maxsus muhofaza
choralari
ishlab
chiqilmagan
2 Toshbuzar
parriyasi
Parrya saxifraga
Botsch. et Vved.
2
endem
10 sm
Toshkent vil.
Namangan vil.
Ko'p
yillik
Maxsus muhofaza
choralari
ishlab
chiqilmagan
3 Qurama
parriyasi
Parrya
kuramensis
Botsch.
1
endem
25 sm
Toshkent vil.
Namangan vil.
Ko'p
yillik
Maxsus muhofaza
qilinmaydi
4 Zarafshon
soxta
klausiyasi
Pseudoclausia
zerawschanica
(Regel
et
Schmalh.) Botsch.
3
endem
60-70sm Jizzax, Navoiy
va Samarqand
viloyatlari
Bir yoki
ikki
yillik
Nurota
davlat
muhofaza qilinadi
5 Chimyon
soxta
klausiyasi
Pseudoclausia
tschimganica
(Popov ex Botsch.
et Vved.) A.V.
Vassil.
1
endem
30-50
sm
ba'zan
100 sm
Toshkent vil.
Ikki
yillik
Maxsus muhofaza
choralari
ishlab
chiqilmagan
6 Yuraksimon
torol
Lepidium
subcordatum
Botsch. et Vved.
3
endem
40 sm
Qoraqalpog'ist
on, Buxoro va
Navoiy
viloyatlarida
Ko'p
yillik
Maxsus muhofaza
choralari
ishlab
chiqilmagan
7 Ol'ga
lepidiumi
Lepidium
olgea
(R.
V.Vinogr.)
Al-Shehbaz
et
Mumm.
2
endem
30-70
sm
Jizzax vil.
Ko'p
yillik
Nurota
davlat
muhofaza qilinadi
8 Gordyagin
qatroni
Crambe
gordjaginii
Sprygin et Popov.
1
endem
50-70
sm
Qashqadaryo
va
Surxondaryo
viloyatlarida
Ko'p
yillik
Muhofaza
choralari
ishlab
chiqilmagan
9 Vinkler
spriginiyasi
Spryginia
winklerii (Regel)
Popov.
1
endem
10-40
sm
Qashqadaryo
va
Surxondaryo
viloyatlarida
Bir
yillik
Muhofaza
qilinmaydi
122
2016 va 2019-yillarda chop etilgan Qizil kitobda Toshbuzar parriyasi (Parrya
saxifraga Botsch. et Vved.) va Qurama parriyasi (Parrya kuramensis Botsch.) turlari
2009-yilgi Qizil kitobda Toshbuzar nevrolomasi (Achoriphragma saxifraga (Botsch. et
Vved.) Sojak.) va Qurama nevrolomasi (Achoriphragma kuramanse (Botsch.) Sojak)
nomi bilan chop etilgan. 2009-yilda chop etilgan Qizil kitobda Ol'ga soxta klausiyasi
(Pseudoclausia olgae (Regel et Schmalh.) Botsch.) va Ol'ga shtubendorfiyasi
(Stubendorffiya olgae R.M. Vinogr.) turlari bor edi, 2016 va 2019-yillarda bu turlar
Qizil kitobga kiritilmadi. Buning sababi esa bu turlar endi muhofazaga muhtoj emas va
aksincha 2009-yilda Qizil kitobda
Ol'ga lepidiumi (Lepidium olgea (R.V.
Vinogr.) Al-Shehbaz et Mumm.) va Vinkler spriginiyasi (Spryginia winklerii, (Regel)
Popov.) turlari 2016-yil va 2019-yillarda nashr etilgan Qizil kitobga kiritilgan.
Ayrim turlariga tavsif beramiz
Zarafshon soxta klausiyasi. ( Pseudoclausia zerawschanica) karamdoshlar
(Brassiciceae) oilasiga mansub
60-70sm ga yetadigan oddiy, uzun
hamda bezchasimon tuklar bilan qoplangan bir yoki ikki yillik
Yakka poyali,
tubidan shoxlangan. Barglari
patsimon
Gullari och binafsha
rangli.
tuksiz yoki tukli, yeilganda tasbehsimon. Aprel - may oylarida gullab,
meva beradi.
Tarqalishi: Jizzax, Samarqand va Navoiy viloyatlarida: Nurota,
tizmalarida, Zirabuloq tog'larida hamda Zarafshon daryosi vodiysidagi past tog'larda.
sharoiti:
pastki va
qismlarida s
va mayda tuproqli
joylarda, shuvoq, buta va yarim butalar orasida
Soni: Tabiatda yakka-yakka holda yoki 2-10 tadan
-
uchraydi.
soni va arealning
sabablari: Chorva mollaring ko'plab
boqilishi va
yaxshi unib chiqmasligi sababli kamayib bormoqda. Gullari oq,
uzunligi 8-9 mm
Madaniylashtirilishi:
Muhofaza choralari: Nurota davlat
muhofaza etiladi.
Olga lepidiumi (lotincha: lepidium olgea) karamdoshlar (Brassiciceae) oilasiga
mansub
yillik
ildizpoyasi tik
Poyasi 30-70
sam balandlikda tuksiz, ancha
yuqori qismi shoxlangan. Barglari tuksiz,
kulrang, etli. Ildiz
barglari yirik keng tuxumsimon yoki deyarli yumaloq,
pastki qismi toraygan,
qanotchali bandga ega. Poyadagi barglari tuxumsimon,
bandsiz sekin-asta kichrayib boradi. Gullari ko'p gulli
tepa qismidagi
shingillarda murakkab rovak hosil qilib o'rnashgan. Gullari oq, uzunligi 8-9 mm.
Kosachabarglaridab 2 baravar uzun.
ochilmaydigan, teskari tuxumsimon,
uzunligi 16-20 mm, eni 8-10 mm sal qavariqli, pishganlari osilib turadi, uzun va
qayrilgan mevabandida o'rnashgan. Aprel va mayning boshlarida gullab, mevasi may-
iyun yetiladi.
Tarqalishi: Jizzax viloyati: Nurota
tizmasining markaziy qismida tarqalgan.
sharoiti:
Tosh-
toshli-mayda
qismidagi shimoliy
va g'arbiy
123
Soni: Tabiatda juda kam, tarqoq holda bir necha tubdan o'nlab
tarkib
kichik-kichik papulyatsiyalar uchraydi. Umumiy soni 1000 tupga yaqin.
soni va arealning
sabablari:
kichik
maydonlarda
sharoitda uncha moslashmaganligi, mahalliy aholi tomonidan
ildizpoyalaring kovlab olinib, dorivor mahsulot sifatida ishlatilishi tufayli kamayib
ketgan.
Madaniylashtirilishi:
Muhofaza choralari: Nurota
muhofaza qilinadi.
Xulosa
Respublikasining Qizil kitobiga kiritilgan
turlarining sonini
solishtirib organilganda 2009-yilgi ma'lumotiga
321 tur kiritilgan
2019-
yilgi nashrida 48 oilaga mansub 329 turdagi
olgan.
2.
Respublikasi Qizil kitobi (2019) ga karamdoshlar oilasiga mansub 9
tur vakillari kiritilganligi o'rganildi. (1-jadval)
3. 2019-yildagi Qizil kitobida Toshbuzar parriyasi (Parrya saxifraga Botsch. et
Vved.) va Qurama parriyasi (Parrya kuramensis Botsch.) turlari 2009-yilgi Qizil
kitobida Toshbuzar nevrolomasi (Achoriphragma saxifraga (Botsch. et Vved.) Sojak) va
Qurama nevrolomasi (Achoriphragma kuramanse (Botsch.) Sojak) nomi bilan chop
etilgan. 2009-yilda chop etilgan Qizil kitobda Olg'a soxta klausiyasi (Pseudoclausia
olgae (Regel et Schmalh.) Botsch.) va Ol'ga shtubendorfiyasi (Stubendorffiya olgae R.
M. Vinogr) turlari kiritilgan. 2016-yil va 2019-yillarida bu turlar Qizil kitobiga
kiritilmagan.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Respublikasi Qizil kitobi 1-jild ,,Chinor
ekologik noshirlik
kompaniyasi, Toshkent, 2009.
2.
Respublikasi Qizil kitobi 1-jild ,,Chinor
ekologik noshirlik
kompaniyasi, Toshkent , 2016.
3.
Respublikasi Qizil kitobi 1-jild ,,Chinor
ekologik noshirlik
kompaniyasi, Toshkent, 2019.
4. Tojiboyev Sh. K., Qarshiboyeva N. H. Botanika. Namangan, 2016.
5.
2018.
6.
2012.
QOVUN
FRAKSIYASINING
RIVOJLANISHI VA HOSILDORLIGIGA
Ergashova
., Sanakulov A.L
Sharof rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
Aholining oziq-ovqat mahsulotlariga
talabini qondirish, oziq-ovqat
xavfsizligini
bugungi kundagi dolzarb masalalardan hisoblanadi. Buning
124
uchun yil davomida turli oziq-ovqat mahsulotlarini etishtirish, saqlash, qayta ishlash
borasida ilmiy asoslangan innovatsion texnologiyalar yaratilishi maqsadga muvofiq.
Qovunning oziqaviylik ahamiyati nihoyatda katta
inson salomatligiga
kuchli
etuvchi ajoyib tansiq mahsulot hisoblanadi.
qovunlari
shirinligi, betakror mazasi, hidi, uzoq muddat
saqlanishi bilan butun dunyoga mashhur [1].
Hozirgi kunda poliz mahsulotlariga
talab kun sayin ortib bormoqda.
Zotan, poliz ekinlari mahsuloti
qovunda inson salomatligi uchun bir qancha
foydali xususiyatlar mavjud.
etilib pishgan shirin, yoqimli mazali,
hidli, sershira
mevasi ishlatiladi. Uni yangi uzilgan, quritilgan qoqi,
ziravorlab sirkalangan
(odatda
pishmagan mevani) holida ham
qilinadi. Mevasidan murabbo,
jem, povidlo, kompot pishiriladi, shuningdek shira, qovun asali va boshqa mahsulotlar
tayyorlanadi. Qovun muhim ahamiyatli,
va shifobaxsh oziqadir.
Xalq tabobatida qadimdan qovun turli kasalliklarni davolashda keng
kelinadi. Undan
vaqtida Ibn Sino ham
foydalangan. Meva etini bod,
sili,
podagra kasalliklarini davolashda ishlatishga tavsiya etgan. Qovun qabziyat hollarda va
bavosil kasalligida surgi hamda
va
qarshi, siydik haydovchi,
organizmdan gijjalarni tushiruvchi vosita sifatida
Qovunni yumshoq eti
hamda uning shirasi chanqoqni yaxshi qondiradi va nerv (asab)ni tinchlantiradi.
hozirgi vaqtda qovunning 160 dan ortiq navlari tarqalgan
ular bir-biridan tezpisharligi, hosildorligi, kasalliklarga va boshqa noqulay sharoitlarga
bardoshliligi,
saqlanuvchanligi, tashiluvchanligi, qayta ishlash va quritishga
yaroqliligi kabilar
farqlanadi. Qovun navlari mevasining qanddorligi 10,4-
14,9%gacha
[2; 3].
Qovun mevasi juda sershira
(92%gacha suv saqlaydi), tarkibida 4,5-20%
qandlar (saxaroza, glyukoza, fruktoza va boshqa qandlar), organik (olma, limon)
kislotalar, vitamin C, B
1
, B
2
, PP, P va E, karotin, pantaten va foliy kislotalar, pektin,
va boshqa moddalar bor. Qovunni eyiladigan yumshoq qismida
miqdorda
temir, kaliy va boshqa element tuzlari
ham biologik faol moddalar
(25%dan ortiq
qandlar, oqsil va boshqa birikmalar) ga boy.
Qovundagi suv miqdori inson organizmi uchun kerak
suv balansini
qondirish xususiyatiga egaligi ham fanda va kundalik hayotda
isbotini topgan.
SHuning uchun ham qovunni parhez mahsulotlari qatoriga kirgizish mumkin [4].
Qovun
qaynatmasi, eydigan yumshoq qismi va meva shirasi siydik
haydovchi vosita sifatida buyrak va siydik
haydovchi sifatida jigar,
qopi
va
kasalligida ishlatishga tavsiya etiladi. Bu kasalliklarda qovunni foydasi katta.
Qovunda yengil hazm
qandlar
saqlanadi. Shuning uchun
(semirish)ga moyil
va qand (diabet) kasalligi bilan
bemorlarga
qilish
ri kelmaydi. Aks holda bemorning ahvoli
Shuningdek taomlarga allergiyasi bor shaxslar ham qovun
qilishdan
saqlashi lozim.
Bundan tashqari, qovun tarkibida mavjud
yuqori miqdordagi karotinoidlar
saraton kasalligi rivojlanishining oldini olish va
yordam beradi. Qovun
tarkibidagi adenozin antikoagulyanti qon parchalanishini faollashtirib, yurak va qon
125
tomir kasalliklari,
insultning oldini oladi. Kaliy moddasi ham yurak va qon tomir
faoliyati tizimini yaxshilab, gipertoniya kasalligi kelib chiqishini
[4].
yirikligi va 1000 dona
massasi qovun hosilini oshiradigan
muhim omillardan hisoblanadi. SHuning uchun odatda, qovundan yuqori hosil olish
maqsadida
saralanib, yiriklari va 1000 dona
massasi yuqori
tanlanadi.
Turli fraksiyalardagi
undirilgan
rivojlanishi va
hosildorligini
shuni
ular nav biologiyasi va xususiyatiga qarab, har
xil fraksiyalardagi
ungan
rivojlanishi turlicha
hosildorligida farqlar aniqlandi (1-jadval).
1-jadval
Amiri qovun navi turli fraksiyadagi
undirilgan
rivojlanishi va hosildorligi
Tajriba
varianti
1000 dona
massasi,
g
Palak uzunligi, sm
B
ar
g
so
ni
, d
on
a
T
ov
ar
m
ah
su
lo
t
ch
iq
im
i,%
M
ev
a
m
as
sa
si
, k
g
Hosildorlik
Asosiy
birinchi
tartib
s/ga
%
1
Nazorat
48,4
96,2
80,3
142
96,5
0,35 285,7
100
2
Yirik
59,9
126,6
87,7
181
96,6
320,2 112,1
3
53,3
124,7
76,6
153
96,5
294,8 103,2
4
Mayda
45,6
92,1
74,1
118
96,1
3,2
268,6
94,0
Yirik fraksiya ertaroq maysa
maysalari bir tekis
fraksiya
unib chiqishi biroz kechikdi, mayda fraksiya
yirik
fraksiyadagidan 2-3 kun kechroq paydo
Nazorat variantdagi maysalar ham deyarli shu muddatlarda paydo
ammo
maysalarning paydo
har xillik kuzatildi.
1000 dona
massasi yuqori
u
baquvvat va ertagi
rivojlandi, mayda fraksiyadagi
esa kuchsiz
paydo
Yirik
fraksiyadagi
ungan
asosiy palagining uzunligi 126,6 sm
nazoratda 96,2 sm va mayda fraksiya ur
ungan
palagining
uzunligi 92,1 sm ni tashkil etdi.
1000 dona
massasi yuqori
ungan
gullar nisbatan
paydo
Masalan, 1000 dona
massasi 59,9 g
yirik fraksiya ur
ekilganda har tupda yoppasiga gullagan vaqtda
gullar
soni 17 ta, 1000 dona
massasi 45,6 g
mayda fraksiya
ekilganda
esa 12 ta
gul paydo
Shu bilan birga yirik fraksiyadan chiqqan
12%, o
fraksiyadan chiqqanlaridan 3,2%
hosil olishga erishildi. Mayda fraksiyadan
chiqqan
hosili nazoratga nisbatan 6,0%ga kamaydi.
Xulosa
aytganda,
gullar qanchalik
hosil
shunchalik yuqori b
Tajribalar,
gullar paydo
126
sifati, birinchi navbatda 1000 dona
massasi yuqori
katta ahamiyatga
egaligini
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Mavlyanova R., Rustamov A., Khakimov R., Turdieva M., Padulosi S.
qovunlari. T., 2005, -205 b.
2.
2016. -39
3.
//
qishloq
2018. -
-
-32.
4.
// Agroilm. 2019. -
-38.
KARAMDOSHLAR (BRASSICACEAE BURNETT) OILASI VAKILLARINING
ZIRABULOQ-ZIYOVUDDIN RAYONIDA TARQALISHI
I.X., Hasanov M.A.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universteti
Hozirda iqlim
va insoniyatning tabiatga
kuchayishi natijasida
floraviy holat
Zirabuloq-Ziyovuddin rayonining
dunyosi
tarkibi
va Nurota okruglari bilan hamda
hni Turon
provinsiyasining Buxoro okrugi
rayonidir. Landshaft
past
bilan ifodalanadi, ularning
qoplami haddan tashqari chorvaning
boqilishi va qazishma ishlari natijasida buzilgan. Hududda efemer-efemeroidli, shuvoq-
efemeroidli jamoalar ustunlik qiladi. Samarqand viloyatining Zirabuloq-Ziyovuddin
rayoni
Osiyo
provinsiyasiga kiradi. Zirabuloq-Ziyovuddin florasi hali
Ushbu rayonda jami 472 tur (27,96 %)
uchraydi [1].
Karamdoshlar (Brassicaceae Burnett = Cruceferae) oilasi Yer yuzida keng
tarqalgan
380 turkumga mansub 3000 dan ziyod turlarni
ichiga oladi. Ular
Yevrosiyoning
va sovuq iqlimli hududlarida keng tarqalgan bir, ikki va
yillik
ayrim butacha va past
butalardan tashkil topgan. Barglari oddiy,
yonbargchasiz, butun yoki qirqilgan, ketma-ket joylashgan.
siyrak
shingilsimon. Gullari odatda
zigomorf, 2 jinsli va
Gulkosachabarglari 4 ta, tutashmagan, gultojibarglari 4 ta, qarama-qarshi
Changchisi
6 ta, bulardan 2 tasi qisqa, 4 tasi uzun chang iplariga ega.
bitta, 2 ta. Asosan hasharotlar yordamida,
-
changlanadi.
Tugunchasi ustki. Mevalari
yoki
va
birinchi yilgi tupi va ildizmevasidan
Osiyoda oilaning 107 ta turkumga mansub 431 ta turi,
25 ta
turkumga oid 200 ga yaqin turi
Samarqand viloyatida karamdoshlar oilasining 50
turkumi va 105 turi uchraydi. Bular orasida madaniy
sifatida ekiladigan bosh
karam (Brassica oleracea), bryukva (B. napus),
(V. campestris), turp
(Raphanus sativus), rediska (R. sativa var radicula), yerqalampir, xren (Armoracia
rusticana),
(Isatis tinctoria) kabilar bor.
127
Zirabuloq-Ziyovuddin florasida karamdoshlar oilasining 31 turkumiga oid 44 ta turi
tarqalganligi aniqlandi. Ayniqsa,
turlari bor turkumlar quyidagilar
hisoblanadi: Alyssum, Lepidium, Strigosella (jadval). Oilaning qolgan turkumlarida
asosan ushbu hududda bitta yoki ikkita turlari uchraydi [1,2].
1-jadval
Karamdoshlar oilasining
-Ziyovuddin rayonida tarqalishi
Turkumlar
Turlar
soni
Rayon
Ilmiy nomi
Ruscha nomi
nomi
1
Alyssum L.
Momoqaldiroq
4
0.84%
2
Arabis L.
x
Arabis
1
0.21%
3
Barbarea Beck
Barbareya
1
0.21%
4
Capsella Medik
1
0.21%
5
Brassica L.
Karam
1
0.21%
6
Chorispora R.Br.
1
0.21%
7
Clypeola L.
Klipeola
1
0.21%
8
Crambe L.
Qatron
1
0.21%
9
Cryptospora Kar. et
Kir.
Kriptospora
1
0.21%
10 Descurania Webb et
Berth.
Sassiq kapa
1
0.21%
11 Diptychocarpus
Trautv.
1
0.21%
12 Erophila DC.
Momosirka
1
0.21%
13 Erysimum L.
2
0.21%
14 Euclidium R.Br.
oqchitir
1
0.21%
15 Goldbachia DC.
Goldbaxiya
2
0.42%
16 Hornungia Rchb
Xornungiya
1
0.42%
17 Isatis L.
1
0.21%
18 Lachnoloma Bunge
Junmeva
1
0.21%
19 Lepidium L.
Torol
4
0.84%
20 Leptaleum DC.
1
0.21%
21 Litwinowia Woron
Litvinoviya
1
0.21%
22 Matthiola R.Br.
Mattiola
2
0.42%
23 Meniocus Desv.
Yassimeva
1
0.21%
24 Nasturtium R.Br.
Nasturtium
1
0.21%
25 Neslia Desv.
Nesliya
1
0.21%
26 Olimarabidopsis Al-
Shehbaz,
Price
Olimarabidopsis
1
0.21%
27 Parrya R.Br.
Parriya
1
0.21%
28 Sisymbrium L.
Qurtana
2
0.42%
29 Strigosella Boiss
Chitir
4
0.84%
30 Thlaspi L.
Tlaspi
1
0.21%
31 Turristis L.
Turristis
1
0.21%
Jami
44
128
Yuqorida berilgan turkumlardan asosan jag jag karam, qatron va boshqa turkum
vakillari qadimdan dorivor o simliklar sifatida foydalanib kelingan. Qolgan turkumlar
oziq-ovqat, yem-xashak, asal beruvchi, manzarali va bo yoq beruvchi o simliklar bo lib
hisoblanadi. Ayniqsa, jag -jag turli qon ketishlarida (bachadon me da o pka buyrak,
burundan va yaralardan qon oqqanda, bavosil kasalligida) ishlatiladi. Yaralardan,
shilingan joyidan va burundan qon oqishini to xtatish uchun yangi yig ilgan bargini
ezib, qon oqqan joyga qo yiladi. O simlikdan tayyorlangan damlama ichki qon oqishini
to xtatadi, tarkibida xolin va astelxolin bo lgani uchun jag -jag qon bosimni pasaytirish
xususiyatga egaligi, vitamin K bo lgani uchun esa qon ivishini tezlatishga ta sir etadi.
Shuning uchun jag -jag o simligidan tayyorlangan damlama va suyuq ekstraktlar ilmiy
tibbiyotda qon oqishni to xtatuvchi vosita sifatida keng foydalaniladi.
Zirabuloq-Ziyovuddin florasida karamdoshlar oilasidan bitta tur
(
) - Pseudoclausia zerawschanica (Regel et
Schmalh.) Botsch. maqomi 2
Respublikasi Qizil kitobiga noyob tur
sifatida kiritilgan.
bir yoki ikki yillik hisoblanadi [3].
Karamdoshlar yer sharida keng tarqalgan va shimoliy yarim sharning sovuq va
mutadil iqlimli mintaqalarida
Karamdoshlar oilasining 31 turkumga oid 44 ta turi
Zirabulog-Ziyovuddin rayonida tarqalganligi aniqlandi.
Karamdoshlarning xalq x jaligidagi ahamiyati nihoyatda katta. Ulardan turli
maqsadlarda jumladan oziq ovqat, em-xashak, dori-darmon sifatida foydalaniladi.
Foydalanigan adabiyotlar:
1.
. .,
. .,
. .,
. .,
. .
:
. .
, 2018. -220 .
2.
. .1.
. 1941. 569 .
3.
Respublikasi Qizil kitobi. I jild:
T. Chinor ENK, 2019. 356
b.
4. The Plant List [
]. - URL: www.theplantlist.org.
-
-
-
(
,
129
-
[1, 147-149- :
1)
-
;
2)
;
4)
-
-
-
-
-
,
-
-
[2, 5-
-
,
[2, 5-
-
-
-
,
-
-
-
-,
-,
-
-
-
-
[1, 89-
1)
-
-
-
[3, 58-
130
2)
-
,
-
[3, 58-
3)
-
-
[3, 58-
-
,
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
[1, 92-95-
-
-
-
-
131
-
-
-
,
.
:
-
(1-
40-50
.
-
,
-
-
5
10
-
132
5
-
4
-
-
-
-
-
-
-
-
.
-
,
)
(
-
(
1-
133
1.
.
INNOVATSIYA-ZIYO 2019.-373
2.
ABS /
.
,
2011.
7
//
https://www.cbd.int/abs/infokit/revised/web/brochure-ru.pdf
3.
-
-
//
-
2004. - 304
- BIEBERSTEINIA
MULTIFIDA DC.
. .
40
-
-
-
-
- Biebersteinia multifida DC.
Biebersteinia multifida DC.
134
6-
Soc (Sociales), Cop
3
(Copiosae
3
),
Cop
2
(Copiosae
2
, Cop
1
(Copiosae
1
, Sp (Sparsae), Sol (Solitariae), Un (Unicum).
Soc
90 %
Cop
3
- 70 %; Cop
2
- 70-50 %; Cop
1
- 50-30 %; Sp
- 30-10 %; Sol Un -
10 %.
Biebersteinia.
Biebersteinia multifida DC.
1-
Biebersteinia multifida DC
c op
Biebersteinia
Biebersteiniaceae.
(Biebersteinia)
(Geraniaceae),
(Biebersteiniaceae) [1;2].
Friedrich
August Freiherr Marschall von Bieberstein, 1768 1826)
-
,
135
Biebersteinia
Biebersteinia
Biebersteinia. [3:4;5;6]
Biebersteinia multifida DC.
2-
Biebersteinia multifida DC.
29.03.2023
-
30-65
(1-
).
12-25
3,9-5,2
-
Biebersteinia multifida
,
1-2
3
4.9-7.3
12
-
5-7,4
-
4-5
2.9-3.4
-
-
O
1 - 5
4,5-5,6
-
.
136
-
-
Biebersteinia multifida DC
2000
.
cae
-
-
1637
-
-
-
-
-
-
Biebersteinia multifida DC-
Allium sarawshanicum Regel, Medicago
tianschanica Vass, Carex pachystilis J. Gay., Aegilops cylindrica Host, Aeluropus
litoralis (Gouan.) Parl., Poa bulbosa L., Thinopyrum intermedium Subsp., Trifolium
pratense L, Arctium Schmalhausenii Kuntze., Plantago lanceolata L., Agropyron
setuliferum Nevski, Cichorium intybus L., Achillea biebersteinii E. Afon., Alcea
nudiflora Lindl, Bunium chaerophylloides (Bge et Schmalh.), Alopekurus arundinaceus
Poir., Hypericum perforatum L., Bromus danthoniae Trin, Avena sterilis subsp.,
Poterium polygamum W. Et K., Bromus danthoniae Trin., Dactylis glomerate L.,
Elymus hispidus (Opiz) Melderis, Festuca valesiaca Schleich., Hordeum spontaneum C.
Koch, Leymus multicaulis (Kar. Kir.) Tzvelev, Phleum panikulatum Huds., Phleum
panikulatum Huds., Poa annua L., Polypogon fugax Nees ex Steud., Polypogon fugax
Nees ex Steud., Stipa caucasica Schmalh., Taeniaterum coput-medusae (L.) Nevski
-
-
-2
2
-
-
Sol (Solitariae) -
33,34%, Sp
(Sparsae) -
30,30%, Un
137
(Unicum)
30,30%,
Cop
1
(Copiosae
1
) -
6,06%.
Biebersteinia multifida DC-
Sp (Sparsae).
:
1. Islomov B. S., Hasanov M. A Botanika. Darslik. -Samarqand: SamDU nashriyoti,
2020. 415-416 b.
2. Steven A., Cohen Daviel J. Amino Acid Analysis Utilizing Fhenylisotiocyanata
Derivatives. // Analytical Biochemistry. 1988. -V.17. No.1. P. 1-16.
3. Bustonovna I. Z. Reasonable use of medicinal plants. Literature review Part 1 //Asian
journal of pharmaceutical and biological research. 2022. . 11.
2.
4. Bustonovna I. Z., Normuratovna M. G. Biebersteinia multifida biology of dc as a
promising medicinal plant. literature review part 2 //Thematics Journal of Education.
2022. . 7.
3.
5.
Biebersteinia multifida DC.
2015, 6, 326-331.
6. Wu, H.F.; Zhang, X.F.; Deng, Y.; Pan, L.; Ding, L.S. Studies on chemical
constituents from bark of Biebersteinia heterostemon. China J. Chin. Mater. Med.
2007, 32, 2141 2143, (In Chinese with English abstract).
7. https://www.plantarium.ru/lang/en/page/view/item/6664.html
SAMARQAND VILOYATI SHAROITIDA TURLI XIL
MIKROORGANIZMLAR
LEKOFORMULADA SODIR
BO`LADIGAN O`ZGARISHLAR
Keldiyarova X.X., Berdishukurova M.Q.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat universiteti
Har yili 17 million dunyo aholisida pnevmoniya kasalligi aniqlanadi. Pnevmoniya
kasaligini Pnevmokkok bakteriyasi
Bu
biologiyasi:
Streptococcus pnemoniae deb nomlanib, streptokokklar turkumiga mansub. Bakteriyalar
hujayrasining diametri 0,5- 1,25 mkm odatda juft harakatsiz dumaloq yoki oval shaklda
grammusbat aeroblardir. Bu bakteriyaning ikki xil shtami mavjud
asosan S
shtammi kasallikga olib keladi. A.B.G`aniyeva
Bu bakteriya odam
tanasining
qismlarida uchraydi, shu jumladan infeksion kasalliklarga olib keladi.
Misol uchun
pnevmoniya, quloqlarda otit, organlar
sinusit, miya va
orqa miya shiliq qavatida meningit, qonda bakterimiya kasalliklariga olib keladi.
138
Ilmiy tadqiqotlar Samarqand viloyati Samarqand shahri shifoxonasi
labaratoriyasida olib borildi. Samarqand shahrida yashovchi yuzga yaqin insonlar
qonidan na`munalar olinib tadqiqot davomida ushbu insonlarning umumiy qon
tahlilining lekoformula qismida oldin olingan normal insonlarga xos lekoformula
jadvalidan deyarli farq sezilmadi. Misol uchun, neytrofillar soni normada 1mkl qonda
2010-5800 atrofida va 45-75%, limfositlar normal holatda 1200-3000 ta atrofida va 18-
40 ta
29%, monositlar normada 90-600 tagacha va 2-9%, eozonofillar normada 0-
300 tagacha va 0-5%, bazonafillar normada 0-65 tagacha va 0-1% uchrashi mumkin
G.S. Ismatova, V.A.Almazov
I agranulositoz (1-Jadval).
1-jadval
Nomi
Soni 1mkl
Foiz ko`rsatkichi
Neytrofil
5,8
30%
Limfosit
9,0
60%
Monosit
6,0
8%
Eozonofil
3,0
2%
Bazonafil
0,5
0-1%
Shu bilan birgalikda
mavjud
insonlarda bir muncha kasaliklar
qayd etildi. Misol uchun yurak yetishmovchiligi, buyrak hastaliklari, oshqozon
ichak
traktida hamda yuqumli hastaliklarga chalingan insonlarda ham normaning buzilish
holati sezildi va biz ularni
insonlar lekoformulasiga hisobga olmadik. Bu bilan
bunday odamlar
yashirin kasaliklarini oldindan bilishi mumkin.
Ilmiy ishdagi asosiy maqsadimiz insonlar turli xil mikroorganizmlar ta`siri
natijasida ularni imun tizmining ikkinchi darajadagi himoya funksiyasida sodir
Natijalar shuni
turli mikroorganizmlar
lekoformulaning tarkibida bir qamcha
sodir qildi va bular quyidagilar.
Pnevmoniyani kelib chiqishiga qarab quyidagi turlarga
Yuqumli bakterial uning
bakteriyalar: pnevmokokk, stofilokokklar,
streptokokklar va boshqalar.
Viruslar- unga turli xil viruslar sabab
uni
va achitqi
pnevmositlar va boshqalar
mumkin.
Aralash- bu holatda
bir vaqtning
ikki yoki undan ortiq turli xil patogenlarni
yuqtirishi mumkin. Kurbanosova S.Yu.
va
Kasalikka tashxis
bir necha xil usullar mavjud ulardan asosiylari quyidagilar:
1) Umumiy qon tahlili
2)
yoki
tarkibi orqali aniqlash mumkin. Z.T. Nuruzova , Z.R.
fyzullayeva, N.T. Yodgorova, F.SH. Mamatmusayeva
va
Virsologiya va
Ushbu tadqiqod davomida asosan qon bilan
uchun umumiy qon
tahlili tashxisini
Bunda kasallarning labaratoriya diagnostikasida leykositar
formulaning chapga siljishi, 1mkl qonda giperlikositoz kuzatilib ularning soni 20000 dan
oshadi. Neytrofiloz kuzatiladi va ularning soni 90% ga yetadi metamiyelositlarga yoki
miyelositlarga
bilan, limfopeniya, eozonopeniya inqirozdan oldin eozonofillar va
monositlar soni
mumkin. I. muhamedov. E. Eshiboyev. N. Zokirov. M.
Zokirov.
Immunologiya Virsologiya.
139
Samarqand shahrida yashovchi 50 yoshli Lola Yarashivada bu kasallik kuzatildi.
Bu kishida umumiy ahvoli ancha
holatda tana harorati 39C, bosh
zaiflik
uyqusizlik, ortiqcha terlash doimiy charchoq,
va kasallikda uchraydigan boshqa
belgilar kuzatildi. Lekoformulasida yuz bergan
neytrofillarning aniq
toksogen granulyarligi, chapga siljish bilan
neytrofil leykositoz, giperleykositoz
konfluent shakllari bilan, geperliykositoz. Leykositlarining soni 21000 taga yetgandi.
Olib borilgan tahlillar bu ayolda streptokokklar bilan zararlanish degan xulosaga kelindi
(2-Jadval).
2-jadval
Nomi
Ko`rsatkichlar
Norma
Leykositlar
21,0
4.0-9.0
Neytrofillar
80
58
Eozonofil
5
1-6
Bazonofil
0
0-5
Monosit
2
3-11
Limfotsit
13
19.37
Xulosa
Xulosa qilib aytganimizda biz ilmiy tadqiqotimiz natijasida Samarqand shahrida
yashovchi aholi orasida uchraydigan kasalliklardan biri pnevmoniya ustida tadqiqod olib
bordik. Kasallikni erta aniqlash va ularni oldini olish maqsadida zamonaviy
biotexnologiya va mikrobiologiya labaratoriyalarni yaratish lozim deb topdik chunki
mikroorganizmlar noqulay sharoitda spora yoki sista hosil qiladi bunga sabab esa
lekoformuladagi
eozonafillar
va
bazonafillar
hisoblanadi
chunki
ular
mikroorganizmning qaysi muhitda nobud bo`lishiga qarab ishqoriy va kislotali
qilib sista yoki spora hosil qilishga majbur qiladi. Shundan so`ng sista yoki sporasidan
olinib biotexnologik hamda mikrobiologik jihatdan kasallikka aniqlik kiritiladi
va aniq davo qo`llaniladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. I. Muhamedov. E. Eshiboyev. N. Zokirov. M. Zokirov.
iologiya
Immunologiya Virsologiya.133- B.
2. Z.T. Nuruzova , Z.R. Fyzullayeva, N.T. Yodgorova, F.SH. Mamatmusayeva
va Virsologiya va
- B.
3. Kurbanosova S.Yu
va
-B
4. G. S. Ismatova, V.A. Almazov
i
- B
5. A.B. G`aniyeva
-B
.
-
140
.
.
-
-
.
,
-
,
1-
Rumex (Shavel)
-
-
141
-
-
)
10
20%
.
,
.
:
1.
VII,-
- 1983. -
2.
2005.
3.
-
.,
., 1999.
4. Bucher E., Kofler V., Vorwohl G., Zieger E. Das Pollenbild der Sudtiroler Honige.
Biologisches Labor der Landesagentur fur Umwelt und Arbeitsschutz., 2004.
[1], [2], [3], [4], [5].
7
14
19
29
53
142
119
(105
12
2 -
Cyanophyta - 12, Chrysophyta - 1, Bacillariophyta - 84, Pyrrophyta - 2,
Euglenophyta - 3, Chlorophyta 15, Rhodophyta 2
(1-
Bacillariophyta - 84
(75
7
2 -
(2 -
Cyanophyta 12
Chlorophyta - 15
Pyrrophyta - 2
Euglenophyta 3 (2
1
Chrysophyta
(1
1
(2021 2022
-
-
-
-
-
1
Cyanophyta
2
3
6
9
12
-
-
12
2
Rhodophyta
1
1
1
1
2
-
-
2
3
Chrysophyta
1
1
1
1
-
1
-
1
4
Bacillariophyta
2
4
7
25
75
7
2
84
5
Pyrrophyta
2
2
2
2
2
-
-
2
6
Euglenophyta
2
2
2
3
2
1
-
3
7
Chlorophyta
4
6
10
12
12
3
-
15
14
19
29
53
105
12
2
119
Basillariophyta
2
4
7
25
84
(2-
2-
Bacillariophyta
-
-
-
-
-
1 Centro-
phyceae
Discoidales Coscinodiscaceae
Kuetz.
3
10
-
-
10
Biddulphioi
dales
Chaetoceraceae
Schuett
1
1
-
-
1
2 Pennato-
phyceae
raphinales
Tabellariaceae Pant.
2
3
1
-
4
Fragilariaceae
(Kuetz.) D.T.
5
12
1
-
13
Raphinales
Eunotiaceae Kuetz.
2
5
-
-
5
Naviculaceae West.
10
33
4
1
38
Nitzschiaceae Hass.
2
11
1
1
13
4
7
25
75
7
2
84
143
Naviculaceae West. (38 ), Nitzschiaceae Hass. (13 ), Fragilariaceae (Kuetz.)
D.T. (13 )
.
Cyanophyta
9
, 6
, 3
2
12
.
Cyanophyta
Oscillatoria Vauch. (5
)
.
(3
3 -
Cyanophyta
1
Chroococ-
cophyceae
Chroococ-cales
Geitler
Coccobactreaceae Elenk.
Holopediaceae Elenk.
Gloeocapsaceae Elenk. et Hollerb.
2
1
1
3
1
1
2
Hormo-
gonio-
phyceae
Nostocales
(Geitler) Elenk.
Anabaenaceae Elenk.
1
1
Oscillato-riales
Elenk.
Oscillatoriaceae (Kirchn.) Elenk.
Homoeothrichaceae Elenk.
3
1
5
1
3
6
9
12
Chlorophyta
12
3
12
10
6
4
(4
4 -
Chlorophyta
p
1.
Chlorococ
c phyceae
(Protococcophyce
ae)
Chlorococcales
Hydrodictyaceae
S.F.Gray-Dumortier
Orth.Mur.Cohn.
Pediastrum Meyen.
1
Oocystaceae Bohlin. Chlorella Beijerinck.
1
Oocystis Naeg.
1
Ankistrodesma
ceae Korsch.
Ankistrodesmus
Corda.
1
2.
Ulothrich-
ophyceae
Ulothrichales
Ulothrichaceae
Kuetz.
Ulothrix Kuetz.
2
Oedogoniales
Oedogoniaceae
Pascher
Oedogonium Link.
1
3. Siphonocladophyc
eae
Cladophorales
Cladophoraceae
(Hass.) Wittr em.
Cladophora Kuetz.
1
4. Conjugatophyceae
Zygnematales
Spirogyraceae
Randh.
Spirogyra Link.
1
Desmidiales
Peniaceae
Penium Breb.
1
Closteriaceae
Closterium Nitzsch.
3
Desmidiaceae Kalfs Cosmarium Corda
1
Hyalotheca Ehr.
1
6
10
12
15
144
Closteriaceae (3
Ulothrichaceae (2
Desmidiaceae (1
Pyrrophyta
2
2
2
2
2
Cryptomonas
obtorto Conr, Glenodinium cospicum
Schiller, G. Steinii Lemm
Euglenophyta
3
1
1
1
Trachelomonas oblanga Lemm,
var.trincata Lemm, Phacus
parvulus Klebs, Strombomonas longa Swir
1,29 %
(3
Chrysophyta
1
1
1
1
1
Dinobryon cylindricum imh. var. palustre Lemm (0,32 %)
,
-
1.
-
1.
1987. 405
2.
-
1988.
406-815.
3.
-
1988.
816-1215.
4.
//
1993. 1.
-49.
5.
1974. 179
-
4
8
26
35
49
82
17
-
39
17
8
1
(1-
,
56
-
68,29%
Spirogyra porticalis, Spirogyra pratensis,
145
Closterium lanceolatum, Closterium intermedium;
-
Closterium
moniliferum, Chlorella vulgaris, Surirella angusta, Cymatopleura elliptica;
Cosmarium laeve, Gyrosigma acuminatum, Brachysira serians,
Frustulia vulgaris;
Chara foetida, Spirogyra calospora, Ulothrix
tenerrima, Ulothrix aequalis, Chaetophora incrassata;
Ctenophora
pulchella.
.
2-
(29
9-
(7
15-
(3
10-
(16
3
57
(69,51%),
(30.48%)
(2-
Chara foetida, Spirogyra pratensis, Spirogyra calospora, Cosmarium laeve,
Ulothrix aequalis;
Spirogyra porticalis, Closterium moniliferum,
Cymatopleura elliptica, Navicula cincta.
321-407
49
4
5
3
37
(3-
.
.
Cosmarium laeve, Frustulia vulgaris;
Closterium moniliferum, Ulothrix zonata, Ulothrix
tenerrima, Cladophora glomerata;
Chlorella vulgaris, Navicula
cincta, Staurosirella pinnata;
Anabaena variabilis, Bacillaria paxillifera,
Nitzschia commutata, Tryblionella apiculata.
.
pH 6,5-7,3
pH
41
23
6
12
(4-
Cladophora glomerata, Surirella angusta, Cymatopleura elliptica,
Navicula cincta;
Cosmarium laeve, Ulothrix zonata, Pinnularia
borealis;
Eunotia exigua, Dorofeyukea grimmei.
146
-
.
-
49
59,75%
8
20
20
-
1
-
(5-
-
1
-
Closterium
intermedium, Navicula cincta, Navicula cari.
Ulothrix zonata,
Ulothrix tenerrima, Pinnularia borealis;
-
Closterium
moniliferum, Cosmarium laeve, Cymatopleura elliptica ,Cladophora glomerata,
Surirella angusta;
-
Chlorella vulgaris.
1-
2-
3-
147
4-
pH
5-
-
1. Tashpulatov Y. S., Kobulova B. B. Environmental Features Formation of
Algoflora Middle Flow Zarafshan River (Uzbekistan) //Bio Science Research Bulletin-
Biological Sciences. 2020. . 36.
1.
2.
Euglenophyta
2019.
3. 11-13.
3.
2019. 29.
2. 199-205.
4.
-
2018.
11.7. 363-365.
148
2006;
1986; Barinova et al., 2004, 2005,
2006a,
2004; Barinova et al., 2013a).
1987).
(1980)
10-15
(1968)
10
70%
.
,
50%
.
.
,
,
-
(1-
(1958)
(2007),
149
(2008),
(2010),
(2018)
1-
%
5
11
33
47
67
119
54,83
5
10
33
53
74
124
57,14
4
7
18
20
34
51
23,50
5
11
29
43
64
99
45,62
4
9
28
31
47
75
34,56
4
8
26
35
49
82
37,78
4
8
23
31
46
69
31,79
5
10
28
35
51
78
35,94
5
10
25
33
45
63
29,03
4
7
18
21
32
42
19,35
.
3
,
,
.
5.2-
.
124
57,14%
(74
76,28%)
(53
92,98)
.
:
119/54,83%,
67/69,07%,
47/82,45.
51/23,50,
34/35,05
20/35,08.
2,17;
1,77;
1,50
2,55;
2,53;
2,33
-
1,7;
1,42;
1,39.
150
99/45,62%,
64/65,97%,
43/75,43).
82/37,78%;
49/50,51%;
35/61,40%),
75/34,56%;
47/48,45%,
31/54,38%),
75/34,56%;
47/48,45%;
31/54,38%),
69/31,79%;
46/47,42%;
31/54.38%),
63/29,03%;
45/46.39%;
33/57,89%),
42/19,35%;
32/32,98%;
21/36,84%),
1,67,
1.59,
1.54,
1.52,
1.5,
1.4,
1.31
2,41,
2,34,
2,22,
2,0
1,99
-
1,52,
1,51,
1,48,
1,45,
1,4,
1,36
.
-
(2-
2-
: 1-
2-
3-
4-
5-
6-
7-
8-
9-
10-
151
,
3-
-
: 1-
2-
3-
4-
5-
6-
7-
8-
9-
10-
1. Tashpulatov Y. S. Taxonomic Analysis of Algoflora of the Akdarya Reservoir
(Basin of the Zarafshan River, Uzbekistan) //Hydrobiological Journal. 2018. . 54.
1.
152
2.
-
/
:
1968.
3.
-
2022. 2.
6 (51).
320-325.
4.
-
2018.
11.7. 363-365.
5.
2019.
9-4
(63). 45-51.
-
(1-
1-
1
2
3
4
5
6
7
102
353
314
205
240
422 555
57
87
72
63
43
69
117
23
35
26
26
17
24
40
1-
2022), 2-
1978), 3-
2021), 4-
(
)
2005), 5-
1991), 6-
1993), 7-
(Viktoria Wagner, Toby Spribille 2005).
35
87
353
69
153
=0,30 (21,9%)
.
Dermatocarpon miniatum, Endocarpon adscendens, Acarospora stapfiana, Aspicilia
calcarea, Aspicilia desertorum, Phaeophyscia nigricans
Psora decipiens
26
72
314
44
=0,21 (15,3%)
Protoblastenia rupestris, Xanthoria elegans, Gallowayella fulva, Peltigera canina,
Lathagrium auriforme, Candelariella aurella
.
26
63
205
40
=0,26 (19,0%)
Candelariella
kansuensis, Rhizocarpon geographicum, Romjularia lurida, Dermatocarpon luridum,
Aspicilia vagans, Circinaria contorta, Physcia stellaris
17
47
240
32
=0,19
(13,9%)
24
69
422
60
=0,23 (16,8%)
Viktoria Wagner, Toby Spribille
[5,6] 40
117
555
61
=0,18 (13,1%)
Phaeophyscia orbicularis, Flavopunctelia soredica, Xanthoparmelia
verruculifera, Hypogymnia physodes, Cladonia fimbriata
(2-
Dermatocarpon miniatum, Acarospora stapfiana, Aspicilia desertorum,
Aspicilia calcarea, Aspicilia transbaicalica, Physcia adscendens, Phaeophyscia
nigricans, Xanthoparmelia pulla, Psora decipiens, Protoblastenia rupestris, Peltigera
canina, Candelariella aurella
.
-
154
,
2-
2022)
-
1913)
%
1978)
69
0,30
21,9%
-
(
)
2005)
40
0,26
19,0%
1993)
60
0,23
16,8%
2021)
44
0,21
15,3%
1991)
32
0.19
13,9%
(Viktoria W., Toby S. 2005).
61
0,18
13,1%
(
=0,30)
-
(
=0,26),
(
=0,23),
(
=0,19),
(
=0,18),
(
=0,21)
-
(2.13-
Catapyrenium squamulosum, Sarcogyne pruinosa, Circinaria
cupreogrisea, Phaeophyscia pusilloides, Pleurosticta acetabulum, Toniniopsis
aromatica, Tephromela grumosa, Psora nipponica, Hypogymnia amplexa, Parmelia
discordans, Lecanora circumborealis, L.achariana, Lepraria membranacea,
Gallowayella poeltii, Zeroviella digitate, Leptogium asiaticum, Buellia subdisciformis,
Amygdalaria panaeola, Lichina confinis, Psorotichia taurica, Thallinocarpon
nigritellum Peltula euploca
155
3
(Eurotiomycetes, Lecanoromycetes, Lichinomycetes),
Eurotiomycetes
1
Verrucariales 1
(Verrucariaceae), Lecanoromycetes
8
13
Acarosporales,
) Pertusariales (Megasporaceae), Caliceles (Physciaceae), Lecanorales
(Parmeliaceae, Lecanoraceae, Ramalinaceae, Stereocoulaceae Tephromelataceae,
Psoraceae), Telochistales (Telochistaceae), Peltigerales (Collemataceae), Caliciales
(Caliciaceae), Lecideales (Lecideaceae),
Lichinomycetes
1
Lichinales 2
(Lichinaceae, Petulaceae) 21
(3-
3-
1
A
sc
om
yc
ot
a
Eurotiomycetes O.E.
Erikss. va Winka
1/10%
1/6,25%
1/4,77%
1/4,56%
2
Lecanoromycetes
O.E. Erikss. et Winka
8/80%
13/81,25% 17/80,95% 18/81,81%
3
Lichinomycetes
Reeb, Lutzoni et Cl.
1/10%
2/12,5%
3/14,28% 3/13,63%
10/100% 16/100%
21/100%
22/100%
1. Norkulov M., Khaydarov K., Umurzakova Z. Taxonomy and Ecology of the
Lichens of the Ohaliksai River Basin // American Journal of Plant Sciences 2021, 12,
P. 1380-1386. https://doi.org/10.4236/ajps.2021.129097
2. Norqulov M.M., Abduxoliqov F.B. Lishayniklardan unumili foydalanish
istiqbollari //
-
-
2020. 187-190
3. Norqulov M.M., Dustov B.S. Xanthoria elegans (link) th.fr. ning morfologiyasi,
taksonomiyasi tarqalishi // Ilmiy tadqiqotlar sammiti Respublika
tarmoqli ilmiy
samit. Toshkent-2022. 615-618
4. Norqulov M.M., Haydarov X.Q. Zarafshon milliy tabiat
tarqalgan
lishayniklarning taksonomiyasi va morfologiyasi //
2021. 18-22. (03.00.00;
5.
//
-2021.
86-90.
(03.00.00;
6.
//
2022.
150-154. (03.00.00;
156
7.
//
2021. 54-62.
8.
,
-
// IX-
-2021 26
9.
//
-
-
5-
-2019. 327-329.
10.
// XXI
-
2021. 3-5
11. afl-lichenologie.fr
12. gbif.org
13. inpn.mnhn.fr
14.
lichenportal.org
157
2-
: DORIVOR
TABIIY RESURSLARINI
YETISHTIRISH, AGROTEXNOLOGIYALARINI ISHLAB
CHIQISH, QAYTA ISHLASH VA SOHANING SALOHIYATINI
OSHIRISHDAGI DOLZARB MUAMMOLAR.
1
2
1
100140,
2
100125,
32.
15
420
212
(65,66%)
1
15
2.)
19,31%
158
(65,72%)
(65,66%)
15-
2
182
70
60
2021-2022
2-
50
30
,
Crataegus turkestanica, Ephedra
equisetina, Ferula tenuisecta
1
Dactylorhiza incarnata subsp. cilicica, Helichrysum maracandicum,
Tussilago farfara.
50
07.11.2018
[1].
Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud.
159
1 -
1998-
2008
[6;7],
(Alhagi pseudalhagi
(M. Bieb.) Fisch.),
(Inula grandis Schrenk)
.
2-
160
1
25
1998
2008
2022
1 Achillea millefolium L.
13,9
22,62 1,81
2 Urtica dioica L.
0,8
12,00 0,80
3 Codonopsis clematidea (Schrenk ex
Fisch. & C.A. Mey.) C.B. Clarke
1,2
1,12 0,09
1998
2008
2022
1 Achillea millefolium L.
313
870
620
2 Urtica dioica L.
36
186
148
3 Codonopsis clematidea (Schrenk ex
Fisch. & C.A. Mey.) C.B. Clarke
56
55
20
[1;2;3;4;5;8;10],
[9].
50
2.
2023
2
-
-
1 Achillea millefolium L.
15
693
10,4
6,24
2 Artemisia absinthium L.
255
357
91,03
54,6
3 Althaea armeniaca Ten.
25
238
5,95
4 Dactylorhiza incarnata
subsp. cilicica (Klinge)
H.Sund.
10
180
5 Capsella bursa-pastoris
(L.) Medik.
60
180
10,8
6
Crataegus turkestanica
7
789
320
789
7 Equisetum arvense L.
40
294
8 Ephedra equisetina
Bunge
160
1047
5
1
9 Elaeagnus angustifolia
L.
250
233
10 Urtica dioica L.
138
148
161
11 Ferula tenuisecta
Korovin
256
1476
12 Mediasia macrophylla
(Regel et Schmalh.)
Pimenov
150
340
13 Helichrysum
maracandicum Popov ex
Kirp
30
38
14 Hippophae rhamnoides
L.
150
210
15 Hypericum perforatum
L.
75
650
16 Hypericum scabrum L.
90
1500
17 Inula grandis Schrenk
360
1255
18 Inula helenium L.
320
1133
19 Origanum vulgare subsp.
gracile (K.Koch) Ietsw.
80
1700
20 Plantago major L.
15
120
21 Rheum maximowiczii
Losinsk.
250
620
1
22 Rhodiola heterodonta
(Hook f. & Thomson)
Boriss.
90
920
23 Rubia tinctorum L.
125
570
24 Tussilago farfara L.
4
625
0,5
25 Thermopsis alterniflora
Regel et Schmalh.
197
952
26 Ziziphora pedicellata
Pazij et Vved.
55
1903
27 Glycyrrhiza glabra L.
195
238
5
28 Salvia sclarea L.
292
701
29 Leonurus turkestanicus
V. I.Krecz. & Kuprian.
95
163
30 Phragmites australis
(Cav.) Trin. ex Steud.
1500
3
105
157 500
3
94 500
3
9 450
3
31 Capparis spinosa var.
herbacea (Willd.) Fici.
450
36
32 Arum korolkowii Regel
120
34
33 Allium stipitatum Regel
700
30
3
34 Persicaria hydropiper
(L.) Delarbre
260
26
35 Berberis integerrima
Bunge
365
36
36 Crataegus pontica L.
850
73
37 Rosa canina L.
380
44
1,7
38 Alhagi pseudalhagi (M.
Bieb.) Desv. ex
Wangerin
250
60
39 Cullen drupaceum
(Bunge) C.H.Stirt
280
22
40 Trifolium pratense L.
40
24
41 Peganum harmala L.
305
30
42 Rhamnus cathartica L.
110
23
43 Melissa officinalis L.
35
22
44 Mentha longifolia (L.)
Huds
105
67
45 Thymus seravschanicus
Klokov
85
42
46 Codonopsis clematidea
(Schrenk) C.B. Clarke
100
20
47 Arctium tomentosum Mill
270
22
162
48 Artemisia absinthium L.
305
33
10,
49 Inula grandis Schrenk
450
26
50 Taraxacum officinale
Wigg
35
55
1.
07.11.2018 914
2.
1990. 446
3.
1980. 136
4.
1992.
5.
1984.
195
6.
1992
7.
1998. 23
8.
-
2008. 40
9.
O.K.,
-
- 2021, - 328
10.
Matrix",
2021,
-210.
https://planta-medica.uz/
LYCIUM BARBARUM L.
-
[1],
,
L. barbarum L.
[2]. L. barbarum
163
(2018
9,6
0
(2019-2020
2,7-4,8
0
)
110 170
30-40
-
10-12
-
(1-
1-
L. barbarum
-
164
(2-
2-
L. barbarum
(2018-2020
180-196
2-7
-
5-6
-
2-3
-
6-7
.
30-56
L. barbarum
9-9,5
.
:
1.
1974. -153
2. N. Nurullayeva, Kh. Haydarov, Z. Umurzakova, D. Safarova. Growth and
development
of
Lycium
barbarum
L.
in
the
environment
of
Samarkand
in
Uzbekistan.
PLANT
SCIENCE
TODAY,
2021
Vol 8(2): 278 282 https://doi.org/10.14719/pst.2021.8.2.919ISSN 2348-1900
165
CICHORIUM INTYBUS L.
.
-
.
24
102
217
-
-
69%
.
- (11%),
- (10%),
(6%)
(4%)
[1].
(1981)
C. intybus
[2].
C. intybus - Asteraceae
-
.
,
,
-
[3].
,
,
166
[4].
60%
10-
20%
),
1
,
2
,
3
)
C
-
Mg, P, Fe
[5].
[4,
5, 6, 7, 8].
,
C. intybus
-
C. intybus
-
.
25%)
[9].
2
10
1
.
10%
-
5
(1-
350-450
Artemisia diffusa Krasch. ex Poljakov, Peganum
harmala L., Iris songarica Schrenk, Iris narbutii O. Fedtsch., Poa bulbosa L., Carex
physodes M. Bieb., Cousinia resinosa Juz., Ixiolirion tataricum (Pall.) Herb.,
Haplophyllum bucharicum Litv.
2,0
C. intybus
-
167
1-
; C. Intybus
(C. intybus)
-
2
)
1
1
2
0,5
10
10
0,84
3,70
0,24
3
0,2
10
10
0,66
4,37
0,11
-
2
0,2
10
10
,88
3,89
0,10
-
2
0,5
10
10
,76
3,10
0,20
4
0,6
10
10
,74
3,71
0,29
13
2
0,97
C. intybus
3
20%
2019).
1
-
0,5
-
168
,
1
3,76
0,97
.
:
1.
//
/
Mahalla va Oila, 2022. 592
2.
1981. 376
3.
,
2004. 520
4.
Cichorium
intybus L. Agrimonia eupatoria L.
//
2019.
19, 4-8.
5. https://planta-medica.uz/
6.
Cichorium intybus L. (Asteraceae)
//
2004.
423-429.
7.
(Cichorium intybus L.) //
2016. 55 58.
8.
Cichorium intybus L.
//
2020.
10.
40-43.
9.
2019. 117
169
-
2018
2018
20
3617 -
-
2018 - 2021
2018
150
2019
250
2020
300
2021
300
1000
2023
18
2024
48
2025
84
2026
102
250
[1]
-
- Ferula foetida,
-
Ferula tadshikorum
[2]
,
170
-
(Ariaseae)
(Ferula)
[3]
170
110
50
10
[4].
(Ferula)
Ferula
tadshikorum
.
- Ferula foetida
-
-
-
7 - 8
15 - 30
30 60
8 - 9
-
10 - 15
,
-
-
1,5 - 2
171
15 - 20
5 -7
.-
-
1990-2000
-
172
15 - 20
30 - 50
-
-
-
5 - 6
5 - 10
20
-
5 - 6
,
15 - 20
7
- 8
5 - 10
100 - 120
1990
350 - 500
-
20
150
7 - 12
-
-
173
5 8
40
2019
100
Foydalanilgan
:
1.
-
20.03.2018
07/18/3617/0963.-
2.
1969.
3.
2009.
4. U.Rahmonqulov, O.Avalboyev.
kovraklari.
va
nashriyoti. Toshkent - 2016.
LAGOCHILUS INEBRIANS DORIVOR O'SIMLIGINI IN-VITRO USULIDA
Axmedov A.Q.,Turaqulova G. D.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat universiteti dotsenti
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat universiteti, Biologiya fakulteti II
kurs magistranti
O'simlik hujayralari va to'qimalarini madaniylashtirish sohasida erishilgan
yutuqlar natijasida o'simliklarni vegetativ ko'paytirishning yangi usuli - mikroklonal
174
ko'paytirish usuli vujudga keldi. In vitro iborasi ("in vitro"; lot -"shishada")
tajribalarni "sinov naychasida" eksperimentlarda,
usuli-
sharoitda,
tanadan yoki tabiiy muhitdan tashqarida amalga oshiriladi. Atamani ishlatishning
misoli sifatida "in vitro
iborasini keltirish mumkin,
ravishda "probirkadagi bola" ga soddalashtiriladi
bu yerda tabbiy
manipulyatsiya haqida tajriba yotadi. Mikroklonal ko'paytirish usulida turli-tuman
o'simliklarni, jumladan, yoshi katta yog'och shohli daraxtlar, ayniqsa ignabarglilar,
dorivor o'simliklarni ko'paytirish mumkin. [1] Butkul yo'qolib ketish xavfi bo'lgan
o'simliklarni ham shu usul yordamida saqlab qolsa bo'ladi. Usulning mohiyati
o'simliklarning totipotentlik hossasiga asoslanadi. O'simliklarni mikroklonal ko'paytirish
usuli boshqa an'anaviy usullarga nisbatan qator afzalliklarga ega:
Genetikasi bir xil ekuv materiali tayyorlash mumkin;
Meristema to'qimasidan foydalanilganligi bois, o'simlik viruslardan qutuladi;
An'anaviy usullarda ko'paytirish qiyin bo'lgan dorivor o'simliklarni ham
ko'paytirish imkoniyati;
Ekuv materiali uchun katta yer maydoni shart emas.
Klonli
orqali bitta
bir necha ming donagacha
yuvenil
chiqqan maysadan yoki vegetativ kurtakdan)
davridan reproduktiv davriga
tezlashtiriladi;
Seleksion jarayonni tezlashtirish uchun
navlarini yangilashda va
katta miqdorda
ishlarini amalga oshiriladi;
Laboratoriya sharoitida
uchun mavsum tanlamasdan, istalgan faslda
mumkin;
koefitsenti judayam yuqori.
h jarayonini avtomatlashtirish va
uchun zarur
maydonlarni qisqartirish imkoniyatlari va h.k.
Lagochilus inebrians in vitro sharoitida vegetativ ko'paytirish mikroklonal
ko'paytirish deb ataladi. Urug'li o'simliklar ikki xil yo'l bilan ko'payadi: urug'i orqali va
vegetativ usulda. Ikkala usulning afzallik va kamchiliklari bor. Urug' orqali
ko'paytirishdagi kamchiliklar: [2]
-uzoq vaqt talab etiladi
-ekiladigan material genetikasining turli-tumanligi.
-urug'ni sterillash(har xil bakteriya, virus va zamburug'lardan tozalash)ning
murakkabligi
Lagochilus inebrians o'simligini urug'idan ekilganda unuvchanligi juda past 14-
16%. Uruglarning qolgan qismi sterillash jarayonidan o'tmadi.
Vegetativ ko'paytirishda genotip saqlanadi, uzoq vaqt talab etilmaydi.Vegetativ
ko'paytirishda o'simlikning apikal meristemasidan foydalaniladi. Biroq bu o'simlikni
vegetativ usulda ko'paytirishda quyidagi kamchiliklar bor.
-yosh novda paytida ham vegetativ usulda samarali ko'paymaydi;
-standart ekuv materialini olishning murakkabligi;
-yosh novdasining tukchalar bilan qoplanganligi
-yil davomida genetikasi bir xil material olish qiyin, buning uchun ishlab
chiqilgan texnologiyalar ham samarasiz.
175
Lagochilus inebrians ekishdan oldin apikal lateral kurtaklar qoplovchi
tozalanadi.[3] Tayyor kultura in vitroda ishlatiladigan ozuqa muhit-Glyukoza-adeninga
joylanadi. +20-22 gradusda saqlanadi 40 kundan keyin morfogen
subkulturalash va organogenezni induktsiya qilish uchun ozuqa muhitga ko
Organogenez uchun muhitda kulturalar 22-24
harorat talab etiladi. Tadqiqotlar 2
marta takrorlanadi. Takrorlashda har bir tajribada kamida 15-20 ta asosiy eksplantdan
foydalanildi. Natijada 3-5 haftalarda tasodifiy kurtaklar paydo
har 3-4 haftada
subkultura yangisiga
Klonlar yetarli miqdorda o'sgach ulardan ildiz olinadi.
Ex vitro ildiz otish uchun, yaxshi rivojlangan
maxsus torf
aralashmasidan iborat qatlamli tagliklari
idishlarga ekiladi.
esa maxsus
tayyorlangan
haroratda, steril xonalarida 4kun saqlanadi. Namlikni saqlash
uchun
namunalari polietilen plyonka bilan qoplanib 30 kun saqlanadi. 10
kundan boshlab asta-sekin
rivojlana boshlaydi va 5 haftalarda
tabiiy sharoitlarga moslashishini kuzatish mumkin. Har bir klon ildiz
chiqarib ko'chat holiga keladi. Bu ishlarni in-vitro usulida uzluksiz amalga oshirish
mumkin. Natijada yuqori sifatli, viruslardan holi, genetikasi bir xil ko'chatlar olinadi.[4]
In vitro sharoitda olingan ildizli
hayotiyligiga-ildizlarning
joylashishi,ularning sifatiga
qiladi. Steril
sharoitlarga moslashish
bosqichida
100% nobud
mumkin.
Shunday qilib, Lagochilus inebriansni in-vitro sharoitida yetishtirish yo'qolib
borayotgan turni an'anaviy usulda yetishtirishdan samarali.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
-
, 73-
2.
Meva
in-vitro
usulida
pakana
payvantaglar
qilib
ilmiy
asoslari
2022.
4. No. 4.
3. https://researchedu.org
4. Nazary R., Yadollahi A., Aghaye M. Micropropagation of GF677rootstock. Journal of
Agricultural Science, 2012. Vol. 4, No 5. P. 131 138.
-
176
(1895 - 1966)
-
.
. 1984
163
324
4500
-
-
-
1995 2000
2005 2018
200 250
200
200
,
177
-
,
-
,
.
7 8
,
)
,
,
.
20.05. 2022
139-
2022
2026
178
36000
.
1. X. X.
1995
2.
-
2006. 64-70
3.
- 2018
FERULA TADSHIKORUM PIMENOV
1
2
1
-
, e-mail: dinora1987@mail.ru
2
, e-
mail:hamraeva.dilovar@mail.ru
60%
,
2020
10
,
-
-
4670-
[1].
Ferula
20
28
48
F. sumbul (Kauffm.) Hook.f, F. tuberifera (Korovin), F. kyzylkumica
(Korovin), F. fedtschenkoana (Koso-Pol), F. korshinskyi (Korovin), F. tadshikorum, F.
vicaria (Korovin)
F. pratovii (F.O.Khasanov & I.I.Mal'tsev)
[2].
Ferula tadshikorum
-
.
2022 2023
Ferula
179
tadshikorum
-
.
3
(1-
1.
2. 1:1
3.
,
10
Ferula tadshikorum
(2-
[3].
Ferula tadshikorum
12
960
2-3
1-2
1 -
Ferula tadshikorum
3
2-
1-
(2022)
180
0,3
2023
2
Ferula tadshikorum
, Ferula tadshikorum
1:1
Ferula tadshikorum
1.
2020-
10-
,
-
-4670-
2.
1
2019 87-
96
3.
//
2015.
51.
OILASINING TURKUM VA TURLARINING URGUT
BOTANIKA-GEOGRAFIK RAYONIDA TARQALISHI
Saydullayeva D.S., Nomozova Z.B., Mukumov I.U.
Samarqand davlat universiteti
Yer yuzida Rosaceae oilasi 100 ga yaqin turkumga kiruvchi 3000 tadan ziyod
turni birlashtiriladi. Ular yer yuzida keng tarqalgan. Hayotiy shakliga
ularga
yarimbutalar, butalar va daraxtlar kiradi. Barglari ketma-ket
oddiy yoki
murakkab, yonbargchali.
har xil. Gullari
ikki jinsli, asosan murakkab
,
5 tadan
4-6 tadan). Gultojbarglari
tutashmagan, changchilarning soni turlicha, odatda
yassi,
likopchasimon yoki
mevasiga
soxta meva hosil qiladi.
bitta yoki bir nechta mevabargdan iborat. Tugunchasi ustki, yarim
ostki yoki ostki. Mevalari turlicha, ular orasida danakli chin meva,
pista,
soxta meva, rezavor meva va boshqalar. Oila vakillari asosan
181
vegetativ
bilan
turlari ham bor (atirgul, qulupnay va
boshqalar).
Osiyoda oilaning 32 ta turkumga mansub 266 ta turi,
11
turkumga oid 96 ta turi
Oila generativ va vegetativ
belgilariga
7 ta oilachaga
vakillari keng tarqalgan:
(Spiraeoideae),
(Rosaideae), olmachadoshlarchalar (Maloideae, Pomoideae) va
(Prunoideae) oilachalari bor.
oilasiga: maymunjon
(Rubus),
(Rosa), pochaqirqar (Hulthemia), qulupnay (Fragaria) kabi
turkumlar kiradi.
1-rasm. Sariq
guli va mevali novdasi.
Rosaceae oilasi asosan hayotiy shakliga
yillik
daraxt,
butalarni
ichiga oladi. Ular asosan yaylovlar,
daryolar, ariqlar, nam joylar
tarqalgan.
2-rasm. Itburun
guli va mevasi.
Shu bilan birgalikda Rosaceae oilasining
turlari Urgut tumanida ham
tarqalgan. Urgut botanika geografik rayonida ham
landshaftlari, ham
uchraydi (alp
tashqari). Bu
xos floraga ega
juda
qiziqarli hudud. Turlar soni
Zarafshon tizmasining
qismidagi flora
Turkiston yoki Hisor tizmalarining
qismidagi floradan ancha qashshoqroqdir.
Bu esa qisman, bu yerning mutlaq balandligi sezilarli darajada past va baland
turlar soni kamroq ekanligi bilan
Biroq bu hudud mahalliy endomizmning eng
muhim markazi hisoblanadi. Urgut botanika geografik hududida umumiy 1182 ta tur
182
tarqalgan. Shundan
oilasi 15 ta turkumga oid 49 turni
ichiga oladi
(jadval).
Jadval
oilasining Urgut botanika-geografik rayonida tarqalish va tahlili
Turkumlar
Turlar
%
Lotincha
a
Ruscha
1. Agrimonia L.
Sariqchoy
1
0.08
2. Cotoneaster Medik
5
0.42
3. Crataegus L.
3
0.25
4. Geum L.
Yerchoy
2
0.17
5. Hulthemia Dumort.
Pochaqirqar
1
0.08
6. Malus Mill.
Olma
1
0.08
7. Orthurus Juz.
Shirchoy, yerchoy
1
0.08
8. Potentilla L.
a
7
0.59
9. Prunus L.
olcha
10
1.02
10. Pyrus L.
Nok
2
0.17
11. Rosa L.
10
0.84
12. Rubus L.
Maymunjon
1
0.08
13. Sanguisorba L.
Qonyutar,
1
0.08
14. Sorbus L.
Qizil
chetan,
chetan
1
0.08
15. Spiraeal L.
1
0.08
Jami:
47
Jadvaldan
turibdiki, Prunus L., Rosa L., Potentilla L., Cotoneaster
Medik. turkumlarining turlari
(5-12 ta), Pyrus L., Geum L., Crataegus L. turkum
turlari esa nisbatan kam (2-3 ta) tarqalgan.
Xulosa qilib aytganda,
oilasining turkum turlari inson hayotidagi
ahamiyati katta. Ular tibbiyotda, oziq-ovqat, sanoatda, texnika va
likda
ishlatiladi. Bu oilada manzarali daraxtlar ham uchraydi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
. .,
. .,
. .,
. .,
. .
:
.
:
., 2018. 220 .
2.
//
-
2014.
54.
3.
-
//
2014. 3. 30 34.
183
FERULA L.
1
2
1
2
Ferula L.
Apiaceae) c
Ferula L.
Ferula L.
[1].
Ferula L.
Peucedaneae Dumort.
Apioideae Drude.
Umbelliferae Juss. (Apiaceae Lindl.)
185-210
105
[2].
Ferula L.
-
-
-
-
-
- 39400
2
.
-
(1955, 1961),
(1951,1968),
(1973),
(1975),
(1981).
764
340
67
Haloxylon
persicum, Calligonum aphyllum, C. Arborescens, Ammodendron conollyi, Salsola
richteri, Ephedra strobilacea, Astragalus unifoliatus, A. villosissinus, Convolvulus
184
hamadae, Corex physodes, Poa bulbosa.
(Ferula foetida).
Ferula L.
7
- 6,
- 4,
- 2,
- 5
Ferula L.
1 F. karelinii Bunge
+
+
-
-
-
+
+
2 F. kyzylkumica Korovin
-
-
-
-
-
-
-
3 F. litwinowiana Koso-Pol
+
+
-
-
-
-
+
1
F. diversivittata Regel &
Schmalh
+
+
-
+
-
-
+
2 F. foetida (Bunge) Regel
+
+
-
+
+
-
+
3 F. lehmanni Boiss
+
+
+
+
-
-
-
4 F. varia (Schrenk)Trautv.
-
+
-
+
+
-
+
Ferula
F. foetida F. varia.
Ferula foetida (Bunge) Regel -
-
-
600-1600
-
Ferula varia (Schrenk) Trautv -
-
2-3,
-
-
Ferula varia.
F. varia
185
F. foetida F. varia
7
Ferula,
4
3
Ferula
kyzylkumica.
:
1.
Ferula
L.-
1993, 20
2.
(Umbelliferae)
2002, 286
-
[1-2],
[3-14].
1.
2.
3.
4.
5.
-
[]:
186
:
-
.
-
.
:
1.
//
2015. 2, 38. 90-97.
2.
//
2015. 15, 3. 117-123.
3.
//
2015.
10, 4. 508-512.
4.
//
-
XXI
2015. 17, 2. 63-66.
187
5. Sienkiewicz M,
M, Pastuszka M, Bienias W, Kowalczyk E. The
potential of use basil and thyme essential oils as effective antibacterial agents.
Molecules. 2013;18(9): 2331 2343. doi:10.3390/molecules18092331
6. Tundis R, Loizzo MR, Menichini F. Natural products as -amylase and -glucosidase
inhibitors and their hypoglycaemic potential in the treatment of diabetes: An update.
Mini Rev Med Chem. 2010;10(4):315-331. doi:10.2174/138955710791331042
7. Eidi M, Eidi A, Saeidi A, Molanaei S, Sadeghipour A, Bahar M, Bahar K.
Antidepressant effect of Melissa officinalis in the forced swimming test. DARU Journal
of Pharmaceutical Sciences. 2009;17(3): 194-199.
8. Baydar H, Sagdic O, Ozkan G, Karadogan T. Antibacterial activity and composition
of essential oils from Origanum, Thymbra and Satureja species with commercial
importance in Turkey. Food Control. 2004;15(3):169-172. doi:10.1016/s0956-
7135(03)00041-5
9. Al-Bayati FA. Synergistic antibacterial activity between Thymus vulgaris and
Pimpinella anisum essential oils and methanol extracts. J Ethnopharmacol. 2008;116(3):
403-406. doi:10.1016/j.jep.2007.12.007
10. Zhang H, Li N, Yang L, Chen J, Liang Y. The preventive effect of thymol and
thyme essential oil on rheumatoid arthritis in rats through inhibiting MAPK and NF- B
pathways. Drug Des Devel Ther. 2018;12: 3349-3359. doi:10.2147/DDDT.S171135
11. Hou L, Chen L, Fang J, Zhao Y, He L. Neuroprotective effects of thymol and
carvacrol against
-induced toxicity in PC12 cells. J Appl Biomed. 2017;15(3): 251-
260. doi:10.1016/j.jab.2017.02.005
12.
//
2011. 4. 82-88.
13.
//
2013. 19. 6-13.
14.
Thymus vulgaris L.
//
2012. 2. 47-51.
1
2
.
1
2
577
4500
1200
112
188
80%
[4].
1,5-3
4
-
12-27%,
29%
18%
4.5%
[3].
Cytospora rosarum
Cytospora
1818
2017
17
37
[9].
Rosa L.
Cytospora
incarnate, Cytospora rosarum
.
223
164
Cytospora rosarum
[2].
1966 [1],
[6]
2005 [7]
Cytospora rosarum
2019 -
Cytospora
rosarum Grev
[8].
.
(2013)
[4].
[6]
[10],
.
189
2021-2022
Rosa L.
Ascomycota
Sordariomycetes
Diaporthales
Valsaceae
Cytospora
Cytospora
rosarum (Grev.) Bail
(1 -
1
(a)
(b).
(2-
.
.
3%
:
1.
-
-
.
1966.
190
2.
.2013.
1. C. 114-124.
3.
2018.
4.
-
-
2015.-137
5.
VIII.
1997, 190
6.
2004.
7.
Botryosphaeriales
-
Mahalla va Oila, 2022. 274 - 275 .
8. Norphanphoun C, Doilom M, Daranagama DA, Phookamsak R, Wen TC, Bulgakov
TS, Hyde KD 2017 Revisiting the genus Cytospora and allied species. Mycosphere
8(1), 51 97, Doi 10.594https://indexfungorum.org/Names/Names.asp.
ING DORIVOR
VA ULARNING ZAXIRASI
(ZARAFSHON TIZMASI)
Mahammatova
Hasanov M.A., Mukumov
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
dorivor
700 dan ortiq turlari mavjud. Shundan
tabiiy sharoitda
va madaniylashtirilgan 120 ga yaqin
turlaridan ilmiy
va xalq tabobatida foydalaniladi. Hozirda tibbiyotda
dori darmonlarning
qariyb 50% i
xom-ashyolaridan olinadi. Dorivor
quritilgan
kurtagi, ildizi, ildizpoyasi, tuganagi, piyozi,
bargi, guli,
mevasi
sharbati, qiyomi, efir moylari va boshqalar dorivor xom-ashyo sifatida
foydalaniladi.
Zarafshon
tizmasining shimoli
qismida (Nurobod
tumani) joylashgan. Ushbu hududda yovvoyi dorivor
tarqalishi va
imlik qoplamida tutgan
(rasm).
hudud
Osiyo
provinsiyasining Urgut botanik-geografik rayoniga tegishli hisoblanadi [5].
Mazkur tadqiqotlarni amalga oshirishda, turlar sistematikasini tadqiq etishda keng
miqyosda
kelinayotgan klassik hamda zamonaviy metodlar bilan amalga
oshirildi.
gerbariy namunalarini aniqlashda 11 jildli
(1963-2015) [4],
(2018) [5] va boshqa aniqlagich hamda
foydalanilgan holda
amalga oshirildi. Dorivor
xom-ashyosining zahiralari zichligi va umimiy
zahiralarini
uchun Borisova N.A., Shreter A.I. [1], Krilova I.L. va Shreter A.I.
[2] tomonidan va boshqa tavsiya etilgan [3], uslublardan foydalanildi.
191
2021-2022 yillarda Zarafshon tizmasining
ayrim yovvoyi dorivor
tarqalishi va
qoplamidagi zaxirasi
Rasm. Tadqiqot hududi -
joylashuvi.
Zarafshon
tizmasining
soyida jami 70 ga yaqin tur dorivor
borligi aniqlandi, hayotiy shakli
6 ta daraxt, 6 ta buta, 2 ta yarim buta,
32 ta
yillik, 5 tur ikki yillik va 11 bir yillik dorivor
borligi aniqlandi.
Ushbu
32 oilaga mansub
ayniqsa turlarga boyligi jihatidan
(7 tur), yalpizdoshlar (5 tur),
(5 tur), burchoqdoshlar (5
tur),
(4 tur), ziradoshlar (3 tur) oilalariga mansubdir. Shuningdek,
soydagi dorivor
orasida muhofazaga muhtoj
ham
mavjud. Bundan tashqari, archadoshlar,
shirachdoshlar,
ayiqtovondoshlar, tuyatovondoshlar, jiydadoshlar, tutdoshlar, gazandadoshlar,
qontepardoshlar, isriqdoshlar, toshbaqatoldoshlar, gulxayridoshlar,
kovuldoshlar, karamdoshlar, chinniguldoshlar,
zubturimdoshlar, sigirquyruqdoshlar oilalariga mansub bittadan tur, ituzumdoshlar,
pechakdoshlar, dalachoydoshlar oilalarida esa ikkitadan tur uchrashini aniqladik.
Shuningdek,
soydagi dorivor
orasida muhofazaga muhtoj
ham mavjud.
hududida ayrim dorivor
assotsiatsiyalarda
uchraydi. Asosan ular andiz-kovrakli, dalachoy-kovrakli, shashir- kovrakli, har-xil
-
rang va rang-har xil
assotsiatsiyalarda ular
miqdorda uchraydi. Ushbu
jamoalarda Poa bulbosa, Carex pachystilis, Avena fatua, Hordeum spontanum, Inula
orientalis, Orriganum tyttanthum va boshqa
mliklar bilan birga
Ayrim dorivor
biologik xom-ashyo zaxiralarini
natijalarini keltirilgan (1-jadval).
192
1-jadval
Sazagansoyda (Zarafshon tizmasi)
ayrim dorivor
xomashyo
zaxiralari
Turlar
jamoalari
Maydoni,
ga
Zaxira
zichligi,
kg/ga
Biologik zaxirasi,
t (quruq massa)
1 Inula orientalis Lam
andiz-kovrakli
70,3
36,7 4,38
2 Ferula
kuhistanica
rov
har xil
-kovrak
81,2
12,29 1,8
3 Hypericum scabrum L.
dalachoy-kovrakli
2,2
4 Ziziphora
clinopodioides Lam
kiyik
- kovrak
1,4
5 Perovskia
scrophulariifolia Bunge
har xil
-xapri
32,4
6 Prangos
pabularia
Lindl
shashir- kovrakli
45,4
7 A. millefolium L.
har-xil
-rang
2,0
Jami
234,9
71,01 0,5
Sazagansoyning ayrim yovvoyi dorivor
tabiiy xom-ashyoning katta
zaxiralari bilan ajralib turadi. Shundan, hududda tarqalgan 7 tur dorivor
biologik zaxirasi 71,01 10,5 tonnani tashkil etadi.
Foydalanilgan adabiotlar:
1.
1966.
-277.
2.
1971. 31
3.
1986.
4.
I-X. -
1968. 2016.
5.
2018. 220
(SYMPHYTUM OFFICINALE)
1
2
1
).
2
(Symphytum officinale, Linnaeus, 1753)
193
-
(Symphytum officinale L.)
5-
-
5%
5%
28 40-
3 28-
240%
3 46%.
8%-
[1].
Symphytum
Symphytum spp.,
Symphytum [2].
(Symphytum officinalis)
[3].
Symphytum officinale
194
S. officinale
6cH),
7, 14, 28 56
6
S. officinale 6cH
14
56
,
S. officinale 6cH
[4].
1980-
(PNLS)
1-2
10%-
Wistar
N-
(ip)
2-
(po)
PNL.
-
-
P 0,05.
1
0,05),
= 0,0001)
= 0,007),
(PCNA) = 0,0001)
= 0,05).
= 0,0001)
= 0,0001),
10%-
[5].
Traumeel S.
[6].
1. Pazyar N, Yaghoobi R, Rafiee E, Mehrabian A, Feily A. Skin wound healing and
phytomedicine: a review. Skin Pharmacol Physiol. 2014;27(6):303-10. doi:
10.1159/000357477.
195
2.
Mahmoudzadeh E, Nazemiyeh H, Hamedeyazdan S. Anti-inflammatory Properties of
the Genus Symphytum L.: A Review. Iran J Pharm Res. 2022 Apr 5;21(1):e123949. doi:
10.5812/ijpr.123949.
3. Drugs and Lactation Database
[Internet]. Bethesda (MD): National
Institute of Child Health and Human Development; 2006 . Comfrey.
4. Spin-Neto R, Belluci MM, Sakakura CE, Scaf G, Pepato MT, Marcantonio E Jr.
Homeopathic Symphytum officinale increases removal torque and radiographic bone
density around titanium implants in rats. Homeopathy. 2010 Oct;99(4):249-54. doi:
10.1016/j.homp.2010.08.002
5. Baharvand M, Jafari S, Mortazavi H. Herbs in Oral Mucositis. J Clin Diagn Res. 2017
Mar;11(3):ZE05-ZE11. doi: 10.7860/JCDR/2017/21703.9467.
6. Holmstrup P. Mundslimhindesygdomme [Diseases of the oral mucosa]. Ugeskr
Laeger. 1981 Mar 15;143(11):699-700. Danish.
DALACHOY (HYPERICUM PERFORATUM) NING MAVSUMIY
RIVOJLANISH MAROMLARI
Begmatova M.X., Uralova S.U., Jumayeva M.Z.
Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, chorvachilik va biotexnologiyalar
universiteti
Kirish. Hozirgi vaqtda dorivor
mamlakatimizning ixtisoslashgan,
fermer,
dehqon va boshqa mulkchilik shaklidagi
yetishtirilmoqda.
Lekin, ularni yetishtirish va yetishtirish texnologiyalari mukammal ishlab
chiqilmaganligi sababli, ayrim yechilishi va ishlab chiqilishi lozim
muammolarni keltirib chiqilmoqda. Shu bois, ham farmatsevtika sanoatini sifatli,
tannarxi arzon va ekologik sof xom-ashyo bilan
dolzarb vazifalardar biri
qolaveradi.
Bu holat, albatta, dorivor
xom-ashyosi yetishtirish bilan
dorivor
yetishtirish texnologiyalarini puxta
egallagan mutaxassislar bilan
taqozo qiladi.
Mazkur kursda dorivor
hayotiy shakli, botanik tavsifi,
morfologiyasi, tarqalishi, kimyoviy tarkibi, tibbiyotda
yetishtirishning
texnologiyalari haqidagi atroflicha fikr mulohazalar yuritiladi.
Dorivor
yetishtirish texnologiyasi qishloq
asosiy
biri
farmatsevtika sanoati hamda dorixonalarni sifatli shifobaxsh
xom-ashyosi bilan
asos
xizmat qiladi.
qishloq
ishlarining mavsumiyligi sababli xar bir tur
agrotexnika tadbirlarni aniq belgilangan muddatlarda yetkizish lozim. Iqlim
(ob-havo) sharoitining keskin kontinentalligi va tuproq sharoitlarinig bir-biridan farq
qilishi xamda boshqa
omillar dorivor
yetirshtirish texnologiyasini ishlab
chiqishda nazariy va amliy bilimlar
toqozo qiladi.
Mustaqillikgacha respublikamizda farmatsevtika sanoati va dorixonalarni dorivor
xom-ashyosi
talabini qondirish maqsadida ixtisoslashgan
196
fermer
va boshqa mulkchilik shaklidagi
( 42 tagacha)
faoliyat
Respublikasini yanada rivojlantirish
Harakatlar
strategiyasida
sanoatini rivojlantirish, aholi va tibbiyot muassasalarini
arzon, sifatli dori vositalari bilan
muhim vazifalar belgilab berilgan.
Ushbu vazifalarni amalga oshirishda Hypericum perforatum ning turli iqlim
sharoitlaridagi morfo-biologik xususiyatlarini asoslash, mavsumiy rivojlanish
maromlarini
hamda xomashyo yetishtirish
tavsiyalar ishlab chiqish
muhim ilmiy ahamiyatga ega hisoblanadi.
Tadqiqot obyekti va
metodlar.
mavsumiy rivojlanish
maromini
I.N. Beydeman (1960, 1974) usullaridan foydalanildi [1;2] va har
uch kunda bir marta kuzatilib, quyidagi fazalar aniqlab borildi.
Olingan natija va ularning tahlili.
sharoitida dalachoy
va rivojlanishi
biz ilmiy adabiyotlarda
topmadik.
Vaholanki, har qanday
iqlimlashtirishda, uni introduksiya qilishda yoki
madaniylashtirishda ularning vegetatsiya davrlarini
ilmiy izlanishlarning
birinchi darajasidagi vazifasi hisoblanadi. Bu masala boshqa
atroflicha
Biroq dalachoy
bu sohada deyarlik
Bu sohada xorijiy davlatlarda E.V. Tyurina, I.I. Bayandina [3;], D.I. Semenixin
[4;] tomonidan
bir izlanishlar olib borilgan. Novosibirsk viloyati sharoitida
uchinchi,
yili yaxshi rivojlanib, uning hosildorligi 19-29 s/ga ni
tashkil qilgan. Dalachoy
va rivojlanishi Moskva viloyati sharoitida
birinchi yili ontogenez boshlanish davrida juda sust rivojlanib, keyin
va
rivojlanish tezlashib ketadi va ikkinchi yildan boshlab 40-50% ga yaqin
tupi
gullab, meva hosil qiladi.
Dalachoyning
iqlim sharoitida
va rivojlanishini
sohasida olib borilgan kuzatishlar shundan darak beradiki [5;], bu
ikkinchi yili
generativ fazaga kiradi va eng yuqori fitomassa
Dalachoy fenofazalarining
2017, 2018, va 2019 yillari olib
borildi. 2016 yil oktyabr oyida (30x15sm, 45x15sm, 60x15sm) turli usullarda ekilgan
dalachoy
dastlabki unib chiqishi 2017 yil mart oyining birinchi sanasida
kuzatildi. Unda ekilgan
40% unib chiqqan
15 martda yalpi unib
chiqish holati kuzatildi va 90% ni tashkil etdi.
davri 10 iyunda kuzatilib,
20% ni tashkil etgan
15 kun
25 iyunda yalpi
davri kuzatildi va 90% ga teng
Gullashning boshlanishi 15 iyulda kuzatilib, 10%
ga teng
25 iyulga kelib,
kun
yalpi gullash
davrida bu
80-90 % ga teng
Meva hosil qilishning boshlanishi 20 iyulda kuzatilib, 10% meva hosil
20 avgustga kelib,
30 kun
keyin yalpi meva hosil qilish jarayoni
kuzatildi va bu
90% ni tashkil etdi. Avgustning oxirlari sentyabr oyining
birinchi dekadasida mevalar
pishib etildi. Demak, birinchi yili barcha ekish
usulida ekilgan dalachoyning vegetatsiya davri 158 kungacha davom etdi.
Xuddi shunday qonuniyat 2018-2019 yillarida ham qayd etildi. Dalachoy
unib chiqishida ekilgan yillar
farqlanish borligi k
197
tashlandi. Chunonchi, 2017 yilda kuzatilgan dalachoy
unib
chiqishi 40%, ikkinchi yili (2018 y) 55% va uchunchi (2019) yili 55-60% ga teng
Ekish usullari
tahlil qilinganda, esa deyarlik farqlanish kuzatilmadi.
Keyingi vegetatsiya fazalarining
gullash, meva hosil qilish) barcha
variantlarda deyarlik bir xil
Umuman olib qaralganda, birinchi yil (2017 y) dalachoy
yalpi unib
chiqishdan yalpi
fazasigacha 102 kun yalpi
yalpi gullash
davrigacha 30 kun va yalpi gullashdan yalpi mevasining pishib etilishigacha 26 kun
davom etdi.
Ikkinchi yil (2018 y) vegetatsiya davrining uzunligi 155 kunga teng
dalachoy
yalpi unib chiqishdan yalpi
fazasigacha 94 kun,
yalpi
yalpi gullash davrigacha 30 kun va yalpi gullashdan yalpi
mevasining pishib etilishigacha 31 kun davom etdi.
Uchinchi yil (2019 y) esa vegetatsiya davrining uzunligi 154 kunga teng
va
dalachoy simligining yalpi unib chiqishdan yalpi
fazasigacha 98 kun,
yalpi
yalpi gullash davrigacha 29 kun va yalpi gullashdan yalpi
mevasining pishib etilishigacha 27 kun davom etdi (I.Xamdamov, M. Begmatova)[6;7].
Xulosa. Samarqand viloyati
tuproqlari sharoitida etishtirilgan dalachoyning
birinchi yildagi vegetatsiya davri 158 kun, ikkinchi yilda 155 kun va uchinchi yilda154
kunni tashkil etdi. Birinchi vegetatsiya yilida yalpi unib chiqishdan yalpi
102 kun, yalpi g
yalpi gullash davrigacha 30 kunni va
yalpi gullashdan mevasining yalpi etilishigacha 26 kunni tashkil etdi. Bu qonuniyat
ikkinchi va uchinchi vegetatsiya yillarida ham qayd etildi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Beydeman I.N. Izucheniye fenologii rasteniy // Polevaya geobotanika. -M.-L.,1960 -
T.P.-S.333-366.
2. Beydeman I.D. Metodika izucheniya fenologii rasteniy v
soobshestvax-
Novosibirsk: Nauka, 1974,-154 S.
3. Tyurina
e.V.,
Bayandina
I.I.
Vnutrividovaya
izmenchivost
zveroboya
po xozyaystvenno
priznakam // Byul. Glavn.
Botan.sada.1997.
S. 36-44.
4. Parxomenko V.M. Biologicheskiye osobennosti i struktura senopopulyasiy zveroboya
(H. perforatum) v usloviyax saratovskoy oblasti. Avtoref. Dis.
...kand. biol. nauk. Saratov-2012. S. 15.
5. Vasfilova E.S. Morfologiya i produktivnost zveroboya
v usloviyax
na Srednem Urale // ekologiya i introduksiya rasteniy na Urale: Sb. Nauch.
Trudov. Sverdlovsk, 1991. S. 19-23.
6. Begmatova M.X. Morfo-biologicheskiye osobennosti zveroboya
(Nypericum perforatum L.) avtoreferat/ Samarkand-2021
7. Begmatova M.,
S. Subject: some biological characteristics of cherry
(Hypericum perforatum L.) planted in different crop schemes //Theoretical aspects in
the formation of pedagogical sciences. 2023. T. 2.
6. S. 51-58.
198
SAMARQAND VILOYATIDA QALAMPIR YALPIZ (MENTHA
PIPERITA L.) NI MADANIY HOLDA YETISHTIRISH TEXNOLOGIYASI
Xujamurotova Z.Sh., Islomov B.S., Muqumov I.U.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
dunyo miqyosida farmasevtika korxonalarida ishlab chiqarilayotgan
dori vositalarining taxminan 50% dorivor
xom-ashyosidan tayyorlanmoqda.
mamlakatlarda shu jumladan,
Respublikasida farmasevtika
sanoatini jadallik bilan rivojlanishi bunday korxonalarning dorivor
xom-
ashyosida
talabni keskin ortishiga sabab
[1].
Dorivor
yetishtirish mavjud genofondni saqlash va boyitish, dorivor
tabiiy zaxiralarini tiklash hamda madaniy holda
masalasi eng
muhim
biri
navbatida tabiiy preparatlarni
asosiy vosita hisoblanadi. Tabiiy
tayyorlangan dorilar juda
kasalliklarga davo sifatida
bundan 5 ming yillar avval dori vositalarni
tayyorlashga doir retseptlar
ozmalari bugungi kungacha saqlanib kelgan.
asrlar davomida insonlarni davolashda
va hayvonlardan olingan dori
vositalaridan foydalanib kelingan. Ayni paytda ham xalq tabobati va rasmiy tibbiyotda
dorivor
xom ashyolaridan keng foydalanmoqda, bu esa
dorivor
xom-ashyosiga
talab yuqori ekanligini bildiradi.
Hozirgi vaqtgacha
olimlar tomonidan respublika sharoitida dorivor
intraduksiyasi va iqlimlashtirish borasida birmuncha ishlar amalga oshirilib
kelingan.
Botanika instituti huzuridagi Toshkent botanika
550 turga
yaqin dorivor
introduksiyasi
Bugungi kunda esa
hududlardan keltirilgan
turli introduksiya sharoitlaridagi bioekologik
xususiyatlari
Yu.Murdaxayev, B.Yo.
A.B.Maxmudov, Sh.Sh.
Xurramovlar ilmiy ishlarida
aksini topgan [2].
Respublikasining hududida 4380ga yaqin yopiq
shundan 1200 ga yaqin dorivor simliklar kiradi[3].
Samarqand viloyatida 1687 tur
mavjud
shundan 573 turkum,
95 oila. Samarqand viloyatida 457 tur yem-xashak
357 tur asal beruvchi
139 tur efir moyli
112 tur
beruvchi
liklar, 136 tur
oziqqa boy
63 tur texnik
89 tur zaxarli
429 turni
dorivor
tashkil etadi.
Jumladan Samarqand viloyati hududlarida dorivor
quyidagi turlari
uchraydi. Ikki uyli gazanda- Urtica dioica L., dorivor
- Taraxacum officinale L.
Weber ex F.H.Wigg, yapon saforasi- Saphora japonica L., danakli oqquray- Culleu
drupaceum (Bunge) C.H.Stirt, katta zubturum- Plantago major L. oddiy isiriq-
Peganum harmala L. dorivor qashqarbeda- Melilotus offisinalis L. grek
-
Juglans regia L. teshik dalachoy- Hypericum perforatum L. qizilmiya- Glycyrzhiza
glabra L.
efedrasi (qizilcha)- Ephedra equisetina Bunge, turkiston
(qizil
- Crataegus turkestanica Pojak, zangori sachratqi- Cichorium intybus L, oddiy
-
- Capsella bursa-pastoris L, tikanli kovul- Capparis spinose L, dorivor
tirnoqgul- Calendula offisinalis L, oddiy shuvoq- Artemisia vulgaris L, achchiq shuvoq-
199
Artemisia absinthium L, achchiq bodom- Amygdalus bucharica Korsh, qushtoron-
Polyganum aviculare L, qalampir yalpiz- Mentha piperita L. va boshqa dorivor
Qalampir yalpiz (Mentha piperita L.) ning klassifikatsiyasi:
A)
dunyosi- Flora- Plantae
B)
im- Divisio Angiospermae (yopiq
C)
Sinf- Clases Dicotyledones (ikki
D)
Oila Family Lamiaceae
E)
Turkum Genus Mentha
F)
Tur species Mentha piperita L.
Qalampir yalpizi (Mentha piperita) ni
texnologiyasi.
Yalpiz
uchun
maydon kuzda 20-25 sm chuqurlikda
haydaladi. Haydashdan oldin tanlangan 15-20 t/ga chirigan
va 90-100 kg/ga fosfor
solinadi. Yalpiz ildizpoya-qalamchadan
Ekishdan oldin 10-12 sm
uzunlikda qalamchalar tayyorlanadi. Qalamchalar mart-aprel oylarida 8-10 sm
chuqurlikda tayyorlangan egatlar bir-biridan 25-30 sm masofada ekiladi. Qator oralari
60 sm
bir gektar yerga 7-7,5 mingta ildizpoya qalamchalari zarur
Ekilgandan
egatlari olinadi va tuproq suvga
qadar
Yalpizni rivojlanib yaxshi hosil berishi muntazam
va
turishga
Qalampir yalpiz organik va mineral
juda talabchan.
ekilgandan 20-25 kun
yoki yon shoxlari paydo
bilan 35-40
kg/ga azot, 15-20 kg/ga kaliy
bilan oziqlantiriladi. Ikkinchi oziqlantirish
shonalash fazasida 35-40 kg/ga azot va 25-30 kg/ga fosfor
berish bilan
amalga oshiriladi.Qalampir yalpiz gullash fazasida mineral
juda
talab
qilishini inobatga olib, azotli va kaliyli
25-30 kg/ga solib oziqlantirish
Vegetatsiya davomida birinchi va keying yil 110-112 kg/ga azot, 70-80
kg/ga fosfor va 50-60 kg/ga kaliy
bilan oziqlantiriladi. Tuproq doim nam
holatda
kerak. Vaqti-vaqti bilan tuproqni yumshatib turish va begona
200
tozalab turish shart. Yetarli darajada
turilmasa
kalta
kam
hosil beradi. Vegetatsiya davomida
holatidan kelib chiqib
yil bahorda dala kultivatorlar yordamida
va ildizpoyalari
olinib, boshqa maydaonga ekiladi. Hosildorlik dastlab 1-2 yillarda 5-6 st/ga, 3-4 yillarda
16-18 st/ga ni tashkil etadi.
Yuqorida
ga tayangan holda quyidagi tavsiyalarni berish mumkin.
Har bir iqlim sharoitlarida
xos tomonlari mavjud.
qumli va unumsiz tuproqlarda yomon rivojlanadi va ildizpoyalar yaxshi
shakllanmaydi. Ildizpoyasi
lik sifatida katta plantatsiyalarda hosildor va qumoq
tuproqlarda yetishtirish mumkin. Ekologik va iqlim sharoitlari
efir
moylarining miqdori va sifatiga
etadi.
yuqori miqdordagi efir moylari
namligi pastroq
tuproqlarda, eng yuqori vegetativ massa esa namligi yuqori
tuproqlarda olinadi. Qalampir yalpiz uzun kun
sifatida qaraladi: uzun
kun sharoitida
qisqa kun sharoitiga qaraganda
yaxshi
tarkibidagi efir moyining
bilan farqlanadi. Quyosh radiatsiyasi
sharoitda ham efir moyining miqdori oshadi.
Shunday qilib, Samarqand viloyatida 429 ta tur dorivor
mavjud
qalampir yalpizning yetishtirish texnologiyasi
Hosildorlik 1-2 yillarda 5-
6st/ga, 3-4 yillardan 16-18 st/ga ni tashkil qildi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Tashpulatov Y.Sh., Namozova Z.B., Muqumov J.B., Rasulova Z.A.
yetishtirish
Samarqand 2020, 127-betlar.
2. Otamurodova M.E, Yarqulova Z.R.
viloyatida
dorivor
madaniy holda yetishtirish texnologiyasi.
Journal Impact Factor, Volume 3,
Jssue 4, 2022, p.759-770.
3.
. .,
. .
Elwendia
akademiyasi
Xiva, 2022, 9/1, 130-135
betlar.
LISHAYNIKLARNING TABIATDAGI VA INSON HAYOTIDAGI AHAMIYATI
Sh.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti, stajyor tadqiqotchi
Bugungi kunda jadal rivojlanayotgan insoniyat taraqqiyoti hamda yer yuzidagi
global ekologik
tabiat tarqalagan tirik organizmlar va ularning biologik
xillma- xillgiga salbiy
Aholi sonining toboro oshishi va insonning
turli faoliyati esa sayyoramizning qiyofasini tobora kuchliroq
Yer
yuzida 18-asr boshlarida aholi soni 600 mln kishidan iborat
hozirgi
vaqtda 8 mld dan oshib ketdi. Bu esa
navbatida eng avvalo oziq-ovqat va
farmasevtika kabi eng muhim tarmoqlarda turli muammolarni keltirib chiqarishi tabiiy
holat hisoblanadi. Insoniyat bunday muammolarni
yengillashtirish uchun
201
tabiatdagi tirik organizmlarning insonga naf keltiruvchi xususiyatlaridan samarali
foydalanishi kerak.
Tabiatdagi tirik organizmlar orasida
ega
xos guruh-
lishayniklar,
va suv
yoki sianobakteriyalarning
munosabati
natijasida paydo
organizmlar hisoblanadi. Lekin lishayniklar morfobiologiyasi
hamda fiziologiyasi
va
farq qiladi. Lishayniklarning 400
turkumga mansub 26000 turi fanda
bu organizmlarni
fan
deb ataladi. Lishayniklarning tarqalish hududi va
maydoni
nihoyatda xilma-xil
ularni sovuq, nam iqlimda ham,jazirama
sharoitida ham
uchratish mumkin. Ular atrof-muhit
juda sezgir
sababli atrof
muhitning tozaligini aniqlab beruvchi indikator vazifasini ham bajaradi. Lishayniklar har
xil muhitlarda
olishi
joyda juda sekinlik bilan turli organik moddalarni
borishi hisobiga yuksak yusimliklarning yashashi va rivojlanishini
birlamchi suksessiyalarni ham paydo qilishi uchun juda muhim ahamiyatga
organizmlardir. Lishayniklarning tabiatda turli tuman shakllari mavjud
asosan
butasimon, bargsimon va
Bu shakllar ichida
lishayniklar sodda tuzilgan
guborsimon yoki donador shaklida
Bargsimon shakllari esa birmuncha murakkab tuzilgan
asosan plastinkalar
Ancha murakkab tuzilgan butasimon shaklga ega
turlari tik
yoki shoxlari osilib tushgan
tupini eslatadi. Bu shakldagilarning
turlari esa
ng asosiy
hisoblanadi. Lishayniklar sporalar yordami bilan,
shuningdek vegetativ
bilan bilan
avtotrof organizmlardir. Tropik va
subtropik mintaqalarda, ayniqsa, baland
va tundrada juda keng tarqalgan.
Ularning umumiy
ishini quyidagi rasmlar misolida
mumkin(1-rasm).
Rasm. A,B,C lishayniklarning umumiy
Lishayniklarning
turlari shifobaxsh xususiyatlariga egaligi ularning
tarkibida A, B
1
, B
2
, B
12
, C, D kabi vitaminlarini borligi bilan izohlanadi hamda tez-tez
uchraydigan kasalliklarda tananing himoya xususiyatlarini oshiradi, shuningdek,
oshqozon-ichak traktining faoliyatini normallashtiradi. Bu yallig'lanishga qarshi yaxshi
vosita: yaralar, kuyishlar kuchli qaynatma bilan yuviladi, og'iz yarasi yoki tish og'rig'i
bo'lsa, zararlangan joyga lishayniklarning tallomini uzoq vaqt ushlab turiladi [2]. Ayrim
202
lishaynik turlaridan lakmus va
tayyorlashda, parfyumeriya, atir-upa sanoatida
foydalaniladi. Bu organizmlar tuproq hosil qiluvchi omil hisoblanadi. Chunku ularning
faoliyati natijasida hosil
kislotalar
jinslarini va har qanday toshlarni
nuratib parchalash xususiyatiga ega. Bu parchalanish hisobiga ular tuproqqa aylanadi.
Lishayniklardan oziq-ovqatga ishlatiladigan turlari ham mavjud.
uchraydigan
manna shular jumlasidandir. Bundan tashqari ulardan em sifatida foydalanib, uy
hayvonlariga berish mumkin.
Xulosa qilib aytganda, lishayniklar tabiatda hamda inson hayotida muhim
ahamiyatga ega, ulardan qishloq
aligi, dori-darmon, oziq-ovqat, atir-upa va boshqa
sohalarda foydalanilishi sababli ularni har tomonlama chuqur
va samarali
foydalanish juda zarur hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Milliy Ensiklopediyasi. Birinchi jild. - Toshkent, 2000-yil.
2. Norqulov M.M. Lishayniklardan unumli foydalanish istiqbollari. Bioxilma-xillikni
saqlash va
-
.
Guliston-2020. 188-189 b.
3. https://www.plantarium.ru
(ASTERACEAE) OILASIGA MANSUB AYRIM
DORIVOR
Omonov S.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
lar dunyosi tabiatning eng katta boyligi hisoblanadi. Shuning
uchun
olamini har tomonlama chuqur
ulardan dorivor, oziq-ovqat
sifatida va boshqa maqsadlarda foydalanish, yem-xashak xususiyatini hisobga olishimiz
hamda har bir tur
mlikni ilmiy jihatdan bir-biridan ajrata bilishimiz kerak. Undan
tashqari bu
foydali hamda zararli xususiyatlarini bilishimiz va unga
berishimiz lozimdir.
qabilasi (Asterales) ga faqat
oilasi mansub
Qoq
oilasi 1250-1300 ta turkumga mansub 25000 ta turni birlashtiradi. Ular
yer shari
keng tarqalgan. Hayotiy shakliga
oilada bir va
yillik
hamda ayrim buta,liama va kichik daraxtlar kiradi. Ular xilma-xil ekalogik sharoitda-
qumlarda,
va gipsli tuproqlarda,adirlardagi mayda
joylarda buta va daraxtzorlar orasida keng tarqalgan. Barglari
oddiy,ketma-ket,bazan qarama-qarshi yoki halqa hosil qilib joylashgan.
turlicha shakl va kattalikda.Yonbargchalari bulmaydi. Gullari turlicha kattalikda va
rangda
bir nechtasi birgalikda savatchalarda
tuzilishi,shakli,soni,jaylashishi har xil
hamda ularning savatchalarda
joylashganligiga qarab bu oilaga murakkabguldoshlar deb ham nom berilgan. Gul
formulasi: Ca
5
Co
(5)
A
(5)
G
(2)
. Gullarning savatchalarida Joylashishi oilaga xos eng muhim
belgi
qaraganda u bitta katta gulga
Eng yirik
savatcha kungaboqarniki
diametri 20-40 sm ga yetadi.
vakillari
gultojining tuzilishiga qarab 4 guruhga
1-Naychasimon gullar, 2-Tilsimon
203
gullar, 3-Soxta tilsimon Gullar, 4-Varonkasimon gullar. Oila vakillarining aksariyat
qismi hasharotlar,ayrimlari (masalan shuvoqlar shamol yordamida va
-
changlanadi Bu oila ikki
ichidagi eng yoshi va murakkab
tuzilishga ega
hisoblanadi. Mazkur oila asosan gullarining tuzilishiga qarab ikki
kichik oilaga - Tilchasimondoshchalar (Lactuccoideae - Liguliflorae) va
Naychadoshchalar (Asteroideae)ga
Osiyoda oilaning 179 turkumga mansub 1463 ta turi,
121 ta
turkumga oid 566 ta turi
Ayrim dorivor
juda keng tarqalgan bunga
Misol: (Achillea millefolium L).- Oddiy
Oddiy
30-70
sm,
120 sm gacha etadigan
yillik
xos
Ko'p
yillik, Daryo sohillari, mayda yer yon
Tog'larning o'rta kamarida va Urgutda.
Dorivor, dekorativ. Mevasi yassi tuxumsimon, kulrang pista,
shaklda
kumushsimon kulrang tusli yassi
mevadir. (Anthemis tinctoria L). -
shoxlanadigan, tik
poyali
Etuk
balandligi 25 sm dan 70-80 sm gacha.
yillik, ammo uni ikki yillik qilib etishtirish
chunki keyinchalik gullar
maydalashib ketadi
(lot. Anthemis) -
sonli
avlodidir, kamdan-kam chala butalar uchraydi, ular
(lot. Asterales)
qabilasining
oilasiga (lot. Asteraceae) mansub. Bu turkum taxminan 170-
200 turni
ichiga oladi (turli manbalarga
lotincha nomi moychechakning
qadimgi grekcha nomidan kelib chiqqan. (Matricaria recutita L). -Qirqmabarg
moychechak bir yillik
Bargi 15-40 sm. Poyasi bir yoki bir nechta tik yoki
tepa qismidan shoxlangan hidli. Barglari ikki karra patsimon qirqilgan savatchasi
geterogam, oq, tilsimon
hi gullardan iborat. Iyun-iyul oylarida gullab
oilasiga mansub dorivor
xalq
ahamiyati
Manzarali
Efir-moyli
nomi
Oziq-ovqat
Dorivor
1 Achillea millefolium L.
Oddiy
-
+
+
+
2 Matricaria recutita Qirqmabarg
moychechak
-
+
+
+
3 Anthemis tinctoria L.-
-
+
+
+
4 Cichorium intybus L.-
Oddiy sachratqi
-
+
-
-
5 Calendula officinalis L. -
Dorivor tirnoqgul
-
+
+
+
6 Salidagosadensis L. -
Kanada solidagos
-
+
+
+
Xulosa. Vatanimizda tabiiy xolda
dorivor
oqilona
foydalanish maqsadida ularning
joylarini izlab topish, xaritaga
tushirish, yillik
miqdorini rejalash hamda dorivor mahsulotni y
quritish va
saqlash tadbirlarini ishlab chiqishdan iborat. Shu sababli, bu kabi
va oqilona foydalanish zarurdir va shu bilan birgalikda ulardan samarali foydalanish
izlab topish lozimdir.
204
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. X.Haydarov, Y.Tashpulatov, X.Jalov, I.Mukumov.
sistematikasi (Yuksak
2. K.Sh.Tojiboyev, H.Beshko, U.X. Qodirov, A.R.Batashov.
3.
Pratov, E.Sulaymonova, X. Axunov, K. Ibodov, V. Mahmudov, Botanika
(Morfologiya, Anatomiya, Sistematika, Geobatanika). 2010
LAMIACEAE OILASINING MANSUB DORIVOR VAKILLARINING OZIQ
OVQAT MAHSULOTI SIFATIDA AHAMIYATI
Tolibova Shahlo, Avutxonov Burxon, Xujanov Alisher
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
Dorivor
turli kasalliklarning oldini olish va davolashda, shuningdek,
oziq-ovqat, atir-upa ishlab chiqarish sanoatida hamda yengil va
sanoatlarda keng
qayta ishla uchun ishlatilishi barchamizga
Xozirda yer yuzida dorivor
10-12 ming turi mavjud
shundan 1000 dan ortiq
turi
kimyoviy, farmakologik xususiyatlari
ishlab chiqarishda keng foydalanib
kelinmoqda. Respublikamizda tabiiy sharoitda
va madaniylashtirilgan 120 ga
yaqin dorivor
turlari ilmiy va xalq tabobatida foydalaniladi. Hozirgi vaqtda
haltabobati va tibbiyotda
dori-darmonlarning qaryib 40-47%
xom ashyolar tashkil etadi [2].
Dorivor
turli generativ va vegetativ organlaridan
kurtak,
guli, mavsi va
ildizi, ildizpoyasi, tuganagi, piyozi,
barglarini turli xil
sharbat, damlamalar, qiyomi shaklida, efir moyi va boshqa faol moddalaridan
kasaliklarni davolashda dori-darmon sifatida foydalaniladi. 2020-yilda dunyo
mamlakatlarida dorivor
asosidagi vositalar aylanmasi 100,9 mlrd dollarni
tashkil etgan
yillik
7,2% ni tashkil etgan [3].
tabiiy va
geografik jihatdan dorivor
boy hudud hisoblanib, respublikada tabiiy holda
mavjud 4500 turga yaqin yuksak
1200 ga yaqini dorivorlik xususiyatiga
ega [2].
davr mobaynida 9 ta dorivor
yetishtirish klasterlari tashkil
etilib, ular tomonidan moychechak, kovrak,
qalampir yalpiz, qizilmiya,
va boshqa dorivor
yetishtirilmoqda. Ularning faoliyati natijasida
2021-yilda 4 ta xorijiy davlatga 1,7 mln AQSH dollar qiymatidagi dorivor
xom ashyosi va qayta ishlangan mahsulotlari eksport qilindi.
vaqtlarda oziq-ovqat maxsulot tarkibini
sintetik mahsulotlar
ustunlik qilishi, natijada
ovqatlanish,
oziqa, ekologik sof toza degan
tushunchalar ongimizdan chiqib ketmoqda.
Dorivor
bir organlari oziq-ovqat va farmatsevtika
sanoatida keng foydalaniladi. Masalan, Origanum vulgare
oshqozon-ichak
kasalliklari, revmatizmda va bronxitni davolashda ishlatiladi. Bundan tashqari bu
Italiya davlatida zirovor va dorivor sifatida oziq-ovqat sanoatida keng
foydalaniladi.
205
Dunyo olimlarini tadqiqotlariga
insonlar salomatligi uchun 40-50% gacha
oziq-ovqat komponentlarini talab qilar ekan. Bu komponentlarga uglevodlar,
oqsillar, vitaminlar, minerallar kiradi. Aynan dorivor
oziq-ovqat sanoatida
ishlatilinishi yuqorida keltirilgan komponentlarning 1-2% qamrab olinishi olimlar
tomonidan
Bizning tadqiqotlarimiz Samarqand viloyati xududida uchraydigan Lamiaceae
oilasining vakillarini tarqalishi, ishlatilishi, ahamiyatini
qaratilgan.
Samarqand viloyati hududida Lamiaceae oilasini turlar tarkibini taxlil qilganda
umumiy 29 turkum, 80 tur
uchrasa, shundan 24 turkum, 44 tur
dorivor oziq-ovqat va zirovor sifatida ishlatiladi [1]. Turkum turlarin asosan oziq-ovqat
mahsulotlari sifatida 7 turkum 14 tur oziq-ovqat sifatida ishlatiladi (1-jadval).
1-jadval
Lamiaceae oilasini turkum turlari
Turkum
nomlari
Tur nomi
Hayotiy shakli
Qaysi qismi
ishlatilishi
1 Hyssopus L. Hyssopus seravschanicus (Dubj.) Pazij
Yarim buta
Yer ustki qismi
2
Melissa L.
Melissa officinalis L.
yillik
Bargi
3 Origanum L. Origanum vulgare L.
yillik
Bargi va poyasi
4
Mentha L.
Mentha longifolia (L.) L.
yillik
Bargi va poyasi
Mentha pamiroalaica Boriss.
Yarim butacha
Bargi va poyasi
5
Salvia L.
Salvia aequidens Botsch.
yillik
Yer ustki qismi
Salvia drobovii Botsch
Yarim buta
Bargi
6
Thymus L.
Thymus seravschanicus Klokov
Yarim butacha
Yer ustki qismi
7 Ziziphora L.
Ziziphora capitata L.
Bir yillik
Yer ustki qismi
Ziziphora clinopodioides Lam.
Yarim butacha
Bargi
Ziziphora persica Bunge
Bir yillik
Yer ustki qismi
Ziziphora tenuior L.
Bir yillik
Yer ustki qismi
Ziziphora pamiroalaica Juz. Juz.
Yarim butacha
Bargi
Tadqiqotlar natijasini shuni
Samarqand viloyati xududida tarqalgan
Lamiaceae oilasini Hyssopus, Melissa, Mentha, Origanum Salvia, Sideritis, Thymus,
Ziziphora, turkum vakillari oziq-ovqat sifatida, turli zirovor sifatida, turli xushtam
berish, ishtaxa ochuvchi sifatida ishlatilsa, bundan tashqari dorivorlik xususiyatini
nomoyon qilishi,
organizmdagi turi bakteriya va
qari kurash
sifatida mahalliy aholi keng foydalaniladi.
Hyssopus turkumi vakillari asosan oziq ovqat, dorivor, efir moylaridan tarkibiga
tujon va fenol kimyoviy moddalari borligi sabali, bu esa unga antiseptik xususiyatni
beradi hamda oziq-ovqatda
Melissa, Mentha, Origanum va Ziziphora
turkumlarining turlari oziq-ovqatda asosan ziravor
sifatida keng
Bundan tashqari Origanum vulgare-
bodring,
pomidor
maxsulotlarini konserva tayyorlashda
Quritib maydalangan
yer
ustki qismi mevalarga,
donli maxsulotlarga, kiyimlarga sepib
zararkunandalarni oldini oladi. Bundan tashqari alkogolsiz ichimliklar, atirsovunlar,
tishpastalariga
hid berish maqsadida foydalaniladi. Shuningdek u asalshirali
hisoblanadi. Yuqorida keltirilgan
turli xil damlamalar (choy, yaxna
ichimliklar) sifatida poyasi, barglari va gullari shamolashda va virusli kassaliklarni
davolashda (grip) asal yoki limon bilan birgalikda istemol qilish samarali natija beradi.
barglari va
miqdorda efir moyi mavjud
unda
206
pulegon, mentol, spirtlar va fitonsidlar mavjud.
yer ustki qismidan olingan
damlama kompresslar va aromatik vannalar qabul qilishda ham ishlatiladi.
Xulosa qilib aytadigan
turkum turlrini ichida eng
ishlatiladigan
ishlatiladigan turlar Mentha, Salvia, Ziziphora, turkum vakillarining asosan oziq-ovqat
maxsulotlarini tayyorlashda ziravor sifatida ishlatiladi. Turkum turlarining
geografik tarqalishi, biologiyasi, ekologiyasi
etnobotanik tadqiqot
ishlar va fiziologik xususiyatlari
Shuning uchun bu turkum
turlarini t
fiziologik xossalarini
zarur deb xisoblaymiz.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
2018. 220
2.
(Lamiaceae)
and
Scientific Journal. 2021 / Vol. 2. Issue 4. PP. 55-63.
3. Balasundram N., Sundram K., Samman S. (2006): Phenolic compounds in plants and
agri-industrial by-products: Antioxidant activity, occurrence, and potential uses. Food
Chemistry, 99: 191 203.
ELAEAGNUS ANGUSTIFOLIA L.
TARQALISHI VA
AHAMIYATI
Nurillayeva M.I.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat universiteti
Osiyo hududida 500 dan ortiq dorivor
turlari qadimdan turli
kasalliklarni davolashda va ularning oldini olishda
kelingan.
tabiiy va geografik jihatdan
boy hudud
tabiiy
holda 4500 turga yaqin yuksak
uchraydi. Shulardan 1200 ga yaqin
turlari ahamiyati jihatidan va dorivorlik xususiyatiga ega
120 dan
xalq
tabobatida va tibbiyotda
kelinmoqda.
Shunday
biri Elaeagnaceae oilasi Elaeagnus L. turkumiga mansub
Elaeagnus angustifolia L. jiyda
xisoblaniladi.
Elaeagnus L. - turkumi birinchi marta 1753 - yilda K.Linney tomonidan fanga
E.angustifolia hamda E.latifolia turlarini kiritgan. E.angustifolia Ispaniya, Kavkazda,
Rossiya, Volga
, Suriya hamda Kichik Osiyoda tarqalgan [8] (1-rasm).
1-rasm. Elaeagnus angustifolia
yer yuzida tarqalish xaritasi
(
www.gbif.org/search
).
207
Osiyoda jiydaning E. orientalis, E. angustifolia, E. oxycarpa, E. spinosa, E.
songarica, E.iliensis keltirgan [2].
Osiyoda tarqalgan jiydalarining shimoliy
chegarasi
Balxash, Zaysan
atrofida hamda Ili, Lepsa, Ayaguz,
Irtish, Chu, Sirdaryo, Turgay, Irgiz, Emba daryolari orqali
bu erlarda
jiydalar yirik
ar hosil qilgan.
va
oldi daryolari (Norin, Chotqol, Qoradaryo)
va
atroflarida tabiiy populyatsiyalari tarqalgan. Ayniqsa Chotqol
daryosi vohasidagi Jangi-Bozor, Ak-Tam, Kinish-Kiya tumanlarida
jiydazorlarni uchratish mukin.
Tojikiston respublikasi xududidan
Sirdaryo
shahri)
atrofi Vaxsh va Qizilsuv, yuqori Zarafshon daryosi (Pandjakent tumani), Surxob,
Bartang, Gunt, daryolari vohalarida katta maydonlarda dengiz sathidan 500-2000m
gacha
hududlarda uchraydi [3,4,5,6,7,8].
Turkmaniston respublikasini Sumbar, Atrek, Arvaz,
Tedjen, Amudaryo
atroflarida
Kerki, Xalach, Etbosh, Beshir, Eldjek, Farob tumanlaridagi
turli yoshdagi populyatsiyalarini
mumkin.
Umumiy tarqalish areali Yevropa,
dengizi, Kichik Osiyo, Kavkaz, Sibir,
Eron,
Hindiston, Pokiston,
Yaponiya, Xitoy,
Osiyo,
Turkmaniston, Qozoqiston,
Tojikiston,
Respublikamizda Elaeagnus L. turkum turlari yirik va kichik daryo (Amudaryo,
Sirdaryo, Zarafshon, Norin, Chirchiq, Angren, Surxondaryo, Qashqadaryo, Sherobod,
Sanzar, Oqdaryo, Qoradaryo)
hamda yirik
kanallari atrofida (Eski Anhor,
Qashqadaryo,
populyatsiyalari aniqlangan.
Elaeagnus angustifolia L. - ingichkabargli jiyda, buta yoki kichikroq daraxt.
Balandligi 3-7 m,
-
qobiqli, tikansiz yoki
tikanli, uzunligi 0,7-3
sm, yosh novdalari va barglarining ikki tomoni kumushsimon-oq, yulduzsimon tuklar
bilan qalin qoplangan yoki barglarining ustki qismi kulrang-yashil yoki yashil, deyarli
tuksiz; barglari lansetsimon, ovalsimon yoki uzunchoq tuxumsimon, uzunligi 2,5-7 sm,
eni 0,4-1,5 sm,
yoki
bandining uzunligi 0,5 sm, plastinkasidan 4-
5 marta kichik yoki yirik barglarining uzunligi 6,5-10 sm, eni 2-4 sm (2-rasm).
2-rasm. E. angustifolia
i umumiy
208
Gullari
1-3 tadan
barglarining
joylashgan, kalta,
uzunligi 2 mm, gulbandda
yoki keng
kumushsimon-oq, oq va mayda
tuklar bilan qoplangan, kam
sonli bezchali;
trubkasining uzunligi 5-6 mm, eni 2,5-3 mm,
lansetsimon, tuxumsimon yoki uchburchak lansetsimon,
ichki
qismi silliq, sariq, kam sonli
mayda bezchali, uchta tomiri aniq bilinib turadi,
trubkasidan biroz kaltaroq; changchisi 4 ta, kalta ipli, uzunchoq changdonli,
ustunchasi biroz uzaygan,
bilan deyarli teng, yuqori qismi egilgan;
danakchasi yumaloq, ovalsimon yoki deyarli sharsimon, uzunligi 0,7-1,4 sm, eni 0,5-1
sm yoki danakchasi yirik zaytunsimon, uzunligi 1,7-2 sm, eni 1,3 sm, etilmaganlari
kumushsimon, tuklar bilan qalin qoplangan, etilganlari sariq-
kam sonli
tuklar bilan qoplangan, deyarli silliq; danagi uzunchoq, uzunchoq tuxumsimon
yoki qisqa silindrsimon, ikkala tomoni
yoki
Jiyda xalq
uchun muhim ahamiyatga ega. Mevasi tarkibida 40-65% qand
(shu jumladan glyukoza (taxminan 20%) va fruktoza (10% dan ortiq), 11,0% oqsil, 40%
gacha
va erkin tanin, rang beruvchi moddalar shuningdek
miqdorda
kletchatka,
oshlovchi moddalar, organik kislotalar bor. Meva qobi
da taninlar va
alkaloidlar mavjud; barglarda askorbin kislotasi (0,1-0,3%). Bundan tashqari,
jiyda mevasining etida kaliy va fosfor tuzlari hamda V1, V2, RR, va vitaminlari
borligi aniqlangan [9].
Jiydadan dorivor
sifatida juda qadimdan xalq tabobatida, Abu Ali Ibn
Sino qonni tozalash, ich ketish, ruhni tetik qilish, ishtaha ochishda jiydadan keng
foydalangan. Jiyda mevasi servitamin
tufayli ilmiy medisinada kamqonlik,
teri
organizmda tuz-suv mutanosibligini saqlashda,
fikrlash qobiliyatini oshirishda va yurak faoliyatini kuchaytirish maqsadida
qilish tavsiya etilgan [1]. Shuningdek, xalq tabobatida jiyda mevasining xususiyatlaridan
yana biri bolalarda uchraydigan ich ketish kasalligiga qarshi yaxshi davo hisoblangan.
Uning damlamasi nafas
shamollaganda, oshqozon-ichak va radikulit
kasalliklarini davolashda foyda beradi. Meva qobiqning damlamasi qon ketishini
bezgak va gipertenziya uchun sharbatlari samarali
Terapevtik
maqsadlarda barglar, mevalar, gullar ishlatiladi. Jiyda mevasidan oziq-ovqat sanoatida
kisel, vino va totimli sharbatlar tayyorlanadi.
mustahkam, qattiq hamda zichlik
yuqori
tufayli u
naqqoshlikda va musiqa asboblari tayyorlashda
ishlatiladi. Bundan tashqari jiyda poyasi suvda tezlikda chirimaydi, shuning uchun uning
poyasidan
yasashda ham foydalaniladi. Daraxtning elimi noyob arab yelimi
bosa oladi. Bu elim lak, sifatli elim,
olishda foydalaniladi.
Jiyda asal shirasiga ham juda boy
U
tarqalgan tumanlarda aholi
asalarichilik bilan
Jiyda gulidan olingan asal juda sifatli,
hisoblanadi. Gulidan 0,3% efir moylari olinadi. Bular konditer mahsulotlarida, ichimlik
va parfyumeriyada ishlatiladi.
Tahlil natijalariga
jiyda
ahamiyati, uning xususiyatlari,
tarqalishi, dorivorlik xususiyatlari inobatga olinadigan
bu
ustida
a ishlarni amalga oshirish kerakligidan dalolat beradi. Hozirgi kunga qadar bu
biologiyasi, ekologiyasi, tarqalishi, populyatsiyasi sistematikasi, fitokimyosi,
xalq tabobati va tibbiyotda
i o
lekin fiziologiyasi
qonli
209
Shuning uchun bu
fiziologik xususiyatlarni
zarur
deb hisoblaymiz va tadqiqotlar olib borish kerakligini takidlab
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
(
2-
- 5
1981. -
II. - 674-675.
2.
-Elaegnaceae //
7. -
1983. - 143-146.
3.
-
-
1963. - 220-227.
4.
-
1957. - 604-607.
5.
-
1981. - 625-635.
6.
-
1950. - 158-161.
7.
-
1959. - 229-230.
8.
Elaeagnaceae Juss.
.
., 2018. 175 .
9. Xojimatov O.K., Haydarov X.Q., Xamrayeva D.T., Imomova D.A., Xujanov A.N.
O zbekiston dorivor o simliklar atlasi.
Samarqand: SamDU
nashryoti, 2021. 219 bet.www.gbif.org/search
QIZIL
(CRATAEGUS TURCISTANICA) BIOLOGIK
XUSUSIYATLARI VA AHAMIYATI
Abdusalomova Z. Narzullayeva Yu.
-Finlandiya Pedagogika instituti 2-bosqich talabasi
Qizil
(Crataegus turkistanica) haqida
(Crataegus)
turkumining vakillari ham daraxt
Osiyoda 22 turi yovvoyi holda
keng tarqalgan.
Yangi
890 turi
shundan 10 turi
Bular orasida ayniqsa, sariq
(Crataegus pontica) va qizil
(Crataegus
turkestanica) keng tarqalgan.
Qizil
(C. turkestanica) Resocial oilasiga mansub tikansiz yoki yupqa 12-15
mm uzunlikdagi tikonli daraxt.
balanligi 3-4 metrga yetadi. Barglari
uzunligi 10-30 mm va eni 7-30 mm,
yashil rangda
12-15 guldan
iborat. Kosachabarglari torlansetsimon, gultojbarglari diametri 16-18 mm changchisi 18-
20 ta. Mevalari keng ellipsimon, uzunligi 9-11 mm, bitta danakdan iborat. Iyun oyida
gullaydi, sentyabrda mevalaydi. Olma, nok, behi uchun yaxshi payvandtag
ildizi, ildiz bachkisi va ildiz poyasidan parhish
bilan ham
ko
sovuqqa,
chidamli.
Qizil
(C. turkestanica) toshli va mayin tuproqli qiyaliklarda, toshli
qoyalar orasida gipsli , gilli chiqish hududlarida uchratishimiz mumkin.
Chakanda jiydali va boshqa chakalakzorlarda, olcha-olmali,
va zarangli
kamroq archa
da, butazorlar orasida
(ayniqsa
tizmasining paski qismida),
yakka daraxtlar
jamoalari orasida, qoldiq
va
oldi hududlarida uchraydi. Qizilqum
210
(janubiy, qoldiq
Tiyon-Shon
Pomir-Oloy (tizmalari, Turkiston,
Nurota, Samarqand
Hisorning janubi-
tizmalari) va boshqa hudularda
uchratish mumkin.
sifatida Xitoy, Ispaniya, Italiya, Jazoir, Amerika va boshqa
davlatlarda ham keng tarqalgan.
olma, nok singari inson tomonidan sevib tanavul qilinadigan muhim
hisoblanadi.
uch turi iste'mol qilinadi.
Farmatsevtika sanoatida asosan qizil, sariq
foydalaniladi. Uning bargi
,gullari va mevalari shifobaxshdir.
iyun oyida gullaydi, gullash davri 10-12 kunni tashkil qiladi. Gullarini
gullashning boshida amalga oshiriladi. Uning gullari quruq havoda shudring
quriganidan keyin
Ular 40 gradus haroratda quritiladi. Gullarining saqlash
muddati 1 yoki 2 yildan kam
muddatta saqlanadi.
mevalari sentyabr oxiri oktyabr boshlarida pishib yetiladi. Mevalari
quyoshda yoki quritgichlarda 65-70 gradusda quritiladi. Saqlash muddati 2 yoki 8 yilni
tashkil etadi.
211
mevalarning tarkibida 20% qand, 8%
flavonoidlar, xolin,
atsetilxolin, oshlovchi moddalar mavjud.
sharoitida
ba'zi turlarida V1,V2,RR, C, E vitaminlari bor.
mevalaridan sharbatlar, murabbo, jele va kampotlar tayyorlanadi. Hozirgi
kunda farmatsevtika sanoatida
gullaridan tayyorlangan tindirma va turli boshqa
giyohlar bilan birga tayyorlangan dori vositalari arteroskleroz, nevroz, asab tizimi va
yurak qon tomir kasalliklarida keng foydalanilmoqda. Quyidagi kasalliklarni davolash
uchun ishlatiladi:Yurak faoliyatining buzilishi, gipertenziya, angina,
taxikardiya, iqlim sindromi, qalqonsimon bez funksiyasining buzilishi, dispensiya
kassaliklarni davolashda va oldini olishda ishlatiladi.
Eslatma:
och qoringa
qilmaslik kerak.Chunki, u ichakni qisib (spazm)
qayt qildiradi. Bu mevani
qilgandan keyin, ustidan suv ichish mumkin emas,
aks holda u me'da - ichak
sabab
mumkin . Shuningdek, uni orqitcha
qilish buyrakga zararli
me'da-ichakni zaiflashtirib, qillanj
l aynishi, qayt qilishni paydo qiladi.
danagini
juda qattiq, ekilgandan keyin 2 yoki 3- yili unib
chiqadi. Uni sulfat kislotaga 12 soat solinib, nam qumda bahorgacha saqlansa, bir
yildayoq unib chiqadi. 2-5 yoshli
eng yaxshi ildiz otadi. Yilning istalgan
vaqtida ekish uchun mos keladi, faqat qish faslida ekib
Xulosa qilib aytadigan
poyasi , ildizi, barglari, hatta gullari
ham boshqa daraxtlar,
singari foydali va shifobaxshdir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
1990. 446
2.
1971. 98
3.
I-VI
1941- 1962.
3.
ME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
212
CORNUS MAS L.
- Cornus mas L.
,
.
,
-
-
[5].
Cornus
mas L.
Cornus mas L.
10-15
20
[3],
[1]
[2],
[7]
Cornus L.
34
(Cornus mas L.)
[4].
Cornus L.
5
Cornus L.
,
5,5 6
35
[9].
3-4
10
25-45
3-12
213
1-
Cornus mas L.
-
.
4
10-25
2-2,5
1-
Cornus mas L.
-
214
,
[6].
3-
.
10%,
90%
.
, Cornus mas L.,
[10].
10%,
90%
.
Cornus mas L.
[9].
-
[11].
1,8
215
7,5
Cornus mas L.
Cornus mas L.
20
2,643235
59,47 %
2,643235
:
10.
1975. 14-234.
11.
1972. 56-318.
12.
/
1954. 4. 65-75.
13.
-
Cornus mas L.
//
2014.
6,
18 21.
14.
Cornus mas L. //International Journal of Research in Economics and Social Sciences
(IJRESS) Available online at: http://euroasiapub.org.Vol. 11 Issue 01, January 2021
ISSN: P. 2249-7382.
15.
(Cornus mas L.)
83, 5, 2014. C. 86-87.
16.
-
-
-255.
17. Asgary S., Kelishadi R., Rafieian-Kopaei M. et al. Investigation of the Lipid-
Modifying and Anti-inflammatory Effects of Cornus mas L. Supplementation on
dyslipidemic children and adolescents // Pediatr. Cardiol. 2013. 34 (7). P.1729
1735.
18. Deng, S.; West, B.J.; Jensen, C.J. UPLC-TOF-MS characterization and identification
of bioactive iridoids in Cornus mas Fruit. J.Anal. Methods Chem. 2013, P. 1 7.
19. Hatice M.B., Arda S.O. Bioactive components and biological properties of cornelian
cherry (Cornus mas L.) // A comprehensive review Istanbul Gelisim University, School
of Health Sciences, Department of Nutrition and Dietetics, Istanbul, Turkey. P.2-3.
20. Mirbadalzadeh R., Shirdel Z. Antihyperglycemic and antihyperlipidemic effects of
Cornus mas extract in diabetic rats compared with glibenclamide // Elixir (Hormo. &
Signal). 2012. Vol. 47. P. 8969 8972.
216
LAMEACEAE OILASINING UMUMIY TASNIFI, SALVIA SCLAREA
L.TURINING TARQALISHI HAMDA TIBBIYOTDA
Juraxonova K.H.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
Kirish: Oilaning umumiy xususiyatlari: Bu oila vakillari asosan bir yillik va ko'p
yillik o't, yarimbuta, kamdan-kam tropik mamlakatlarda o'sadigan buta va daraxtlardan
iborat. Poyalari 4 qirrali. Barglari oddiy, qarama-qarshi joylashgan , yonbargchalari
mavjud emas. Gullari simoz to'pgullarda joylashgan. Ular 3 gulli dixaziy yoki murakkab
tuzilgan, qo'sh gajak to'pgullardan iborat. Gullari zigomorf, 5 bo'lakli, gulkosachasi 5
tishli,
2 labli, ustki labi 3 bargchali, ostkisi 2 bargchali. Gultoji 5 bo'lakli, asosan
2 labli, ostkisi 3 tojbargli, ustkisi 2 tojbargli. Changchisi 4 ta. Changchi iplari gultoj
nayiga
Urug'chisi 2 meva bargli. Tugunchasi ustki, 2 uyali, har bir uya 2
urug'kurtakli. Gul formulasi: Ca(5)(3)(.2) Co(2-3) At2 Gi2 . Har qaysi urug'kurtak
orasida barvaqt to'siq hosil bo'ladi. Natijada tuguncha gavzabondoshlarnikiga o'xshash 4
bo'lakchaga ajraladi. Gullari proterandriya,
changchi urug'chiga nisbatan tezroq
voyaga yetadi. Mevasi bir unig'li 4 ta yong'oqchaga ajraladi.
deyarli
endospermasiz. Hasharotlar yordamida chetdan changlanadi. Yalpizdoshlar oilasi
filogenetik jihatidan tizimguldoshlar oilasiga juda yaqin hisoblanad. Murtak ildizining
pastga qaraganligi bilan farq qiladi. Yalpizdoshlar oilasining deyarli barcha vakillari efir
moylariga boy. Ularda sut yo'llari va kuchli
etuvchi zaharli moddalar mavjud
emas.
Tarqalishi:
Yalpizdoshlar qabiladagi eng yirik oila hisoblanadi. Uning vakillari
asosan issiq va mo'tadil iqlimli mamlakatlarda keng tarqalgan. Bu oilaga 200 tacha
turkum , 3000 ga yaqin tur kiradi. O 'rta Osiyoda 53 turkumga mansub 460 turi mavjud.
O'zbekistonda 42 turkumga oid 210 turi o'sadi. Yalpizdoshlar O'zbekistonda keng
tarqalgan oilalardan
ular foydali turlarga boyligi bilan boshqa oilalardan ajralib
turadi. Ayniqsa, Yalpiz (Mentha), Marmarak (Salvia) bunga yaqqol misoldir.
Mavzu yuzasidan adabiyotlar tahlili:
Marmarak(Salvia sclarea L) Umumiy
Marmarak (Salvia L.)-
turkumiga mansub, lekin ayrim turlari gulzorlarda ekiladigan bir yillik manzarali
Marmarakning 5 turi bor. Yaltiroq marmarak (S.splendens ver. Gawl.) bir
yillik
50 80 sm, poyasi tik
Barglari uchburchakli nashtarsimon.
Gultoji 50 60 mm. Iyun
oktyabr oylarida gullaydi, gullari sariq, 25 33 mm.
Korolkov marmaragi (S.korolkovii Rgl. et Schmalh.)
yillik
24 50
sm. Ildiz
barglari nashtarsimon, uchi
dumaloq ponasimon, yashil
tukli. Iyun avgust oylarida gullab
gullari siyoh rangda
mintaqalarda
Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan.
marmarak (S.sclarea L.)
yillik
50 100 sm. Poyasi tik
tepa
qismidan shoxlangan. Barglari yashil, ellipssimon-
yirik burmali, Iyun avgust
oylarida gullab
mintaqalardagi
daralarida
Efir
moyli
217
Tarqalishi:
mintaqalardagi
daralarida
Efir moyli
hisoblanadi. Toshkent, ndijon,
Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo va
Surxondaryo viloyatlarining pastki va
mintaqalarida uchraydi.
Parfyumeriya va oziq ovqat sanoatidda ishlatilishi: Parfyumeriya sohasida yangi
terib olingan
olingan efir moylari sklareol bilan birgalikda hidni
mustahkamlovchi sifatida foydalaniladi; dorilar ishlab chiqarishda aromatizator sifatida
ishlatiladi. Mavrak aromaterapiyada ommalashib bormoqda. Uning efir moyining virusli
paramiksoviruslarga, shu
A va V grippga qarshi
ham
bor. Ingalyatsiya tarzida ishlatish eng samaralidir. Bu tinchlantiruvchi,
qoldiruvchi
Mavsumiy tushkunlikda surunkali charchashda,
asabiylashishda, stressda, xavotir va
kayfiyatni
uchun yaxshi foyda
beradi. Antioksidant, gipotenziv va
haydovchi
ham qayd etilgan. Mavrak hidi
ayollarda gormonal buzilishlar bilan
migren va bosh
yaxshilaydi.
Mavrak moyi, aynan,
kardamon, ladannik, greypfrut, jasmin, kashnich,
lavanda, pushti geran, sandal, archa va ladan moylari bilan yaxshi tasir
a
b
C
a-b-c- rasmlarda Salvia sclarea L ning umumiiy
ifodalangan
Kimyoviy tarkibi:
Yangi terilgan
tarkibida 0,24-1,1% efir moyi,
murakkab monoterpenoid linalilatsetat (45-70%), l-linalol (10-15%) va boshqalar,
mirtsen, seskviterpenoid sedrenlar, nerolidol va boshqalar mavjud. Undan tashqari efir
moyi tarkibini diterpenoid sklareol tashkil etadi.
Natija va Muhokama. Tibbiyotda
Mavrakning gullagan vaqtida efir
moyiga boy yer usti qismini tibbiyotda dokani
sifatida poliartrit,tropik
yaralarida
Efir moyi olingandan
qolgan xom ashyo massasini
terapevtik revmatik vannalar uchun ishlatiladi. Mavrak antibakterial xususiyatiga ega.
Ildizini tarkibidagi kumarinlar
qarshi
ega. Klinik tekshiruvlar
natijasiga
psoriazni davolashda 5 20% ekstraktini saqlovchi mavrak malhami
samarali natija bergan. Bundan tashqari, mavrakdan
(mavrakning
kontsentrati) preparati olinib, periferik asab sistemasi kasalliklarida (polinevrit, radikulit,
lyumbago), nevrasteniya, astenik sindromda,
kasalliklarida bioekologik vosita
sifatida
(poliartrit, nofaol revmatik artrit formalarida va boshqalar).
Xulosa: Xalq tabobatida
Mavrak xalq tabobatida siydik toshi
kasalligida, revmatizm, taxikardiya kasalliklarida foydalaniladi, yer utsi qismining
qaynatmasi sut bilan ytalga qarshi, shuningdek,
va ovqat hazm qilishini
218
yaxshilovchi vosita sifatida
Teri kasalliklarida
yoki malhami tashqi
tomondan massaj qilib ishlatiladi. Husnbuzar, yiringli kasalliklar,
soch
yuz va bosh
Guluning damlamasi: 1 stakan qaynagan suvga 1 osh qoshiq guli solinib,
sovuguncha damlanadi, 1/3 stakandan ichiladi. Ammo
u boshqa
bilan birga manjetka, verbena, rozmarin va boshqalar. barglaridan tayyorlangan
ishlatiladi. Damlamani tashqi tomondan
uchun
konsentrlangan eritmasini (1 stakan qaynagan suvga 2 osh qoshiq) ishlatish mumkin.
Tayyorlangan damlama yara-chaqalarga va
sochlarda bosh terisiga surtib
ishlatiladi. Mavrak tamaki ishlab chiqarishda qimmatli tamakini
qilishda, oziq
ovqat sanoatida pishloq va choylarga
hid berishda ishlatiladi. Mavrakning efir
moylaridan qandolatchilikda ham
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O'. PRATOV, L. SHAMSUVALIYEVA, E. SULAYMONOV, X. AXUNOV, K.
IBODOV, V. MAHMUDOV
(e-library.namdu.uz)
2.
Giyosovna, S. D., Fazliddinovna, B. M., & Muzaffar Giyos og, A. (2023).
IDENTIFICATION AND ISOLATION OF ENDOPHYTIC FUNGI PRODUCING L-
ASPARAGINASE IN REPRESENTATIVES OF THE ASTERATCEA FAMILY.
Science and Innovation, 2(2), 107-112. http://scientists.uz/view.php?id=3814
3.
Shodiyeva , D. G., & Xoljigitov , X. T.
(2023). HUMAN IMMUNITY.
GOLDEN
BRAIN,
1(5),
174 180.
Retrieved
from
https://researchedu.org/index.php/goldenbrain/article/view/1718
4.
Shodiyeva Dildora G`iyosovna, Bobaqandova Mexriniso Fazliddinovna ,
Shayqulov Hamza Shodiyevich. (2023). FITOPATOGENLARGA QARSHI
BAKTERIYALARDAN FOYDALANISH VA ULARNING SAMARADORLIGINI
BAHOLASH.
IQRO
JURNALI,
2(1),
78 82.
Retrieved
from
https://wordlyknowledge.uz/index.php/iqro/article/view/222
5.
Boboqandova, M., & Shodiyeva, D. (2023). ENDOFIT BAKTERIYALARNING
BIOLOGIK FAOL METABOLITLAR SINTEZ QILISH XUSUSIYATLARI VA
ULARNING QO`LLANILISH SOHALARI. Interpretation and Researches, 1(3).
http://interpretationandresearches.uz/index.php/iar/article/view/42
6.
. ,
. . , &
. . . (2023).
-
GOLDEN BRAIN, 1(6), 15 19.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7697105
7.
Vahobovna , M. Z. .,
qizi, O. S. ., & G`iyosovna , S. D. . (2023).
CICHORIUM INTYBUSNI AN`ANAVIY TIBBIYOTDA QO`LLANILISHI,
FITOKIMYOVIY TARKIBI VA FARMAKOLOGIYADAGI AHAMIYATI. Scientific
Impulse,
1(6),
1386 1392.
Retrieved
from
http://nauchniyimpuls.ru/index.php/ni/article/view/4776
8.
Shodiyeva Dildora G'iyosovna, & Tohirova Jayrona Izzatullayevna. (2023).
VAKSINA OLISH TEXNALOGIYASI VA UNING AHAMIYATI. GOLDEN BRAIN,
1(3), 256 260. https://doi.org/10.5281/zenodo.7605291
9.
Olimjonova , S. G. qizi, & Shodiyeva , D. G. (2023). BAKTERIYALARNI
SUYUQ VA QATTIQ OZUQA MUHITLARIDA
SHAROITLARI.
219
GOLDEN
BRAIN,
1(3),
182 188.
Retrieved
from
https://researchedu.org/index.php/goldenbrain/article/view/1496
10. Azimovich, Azzamov
and Shodiyeva Dildora
"O
O
VA
RIVOJLANISHIDA
FOYDALI
MIKROORGANIZMLARNING AHAMIYATI." Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy
jurnali 1, no. 17 (2023): 257-260. https://cyberleninka.ru/article/n/o-simlik-o-sishi-va-
rivojlanishida-foydali-mikroorganizmlarning-ahamiyati
11. Azimovich, Azzamov
Shodiyeva Dildora
and Maxmudov
Aziz
Akmalovich.
"ANTIBIOTIKLAR
TA'SIR
DOIRASIGA
KO'RA
KLASSIFIKATSIYASI." Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali 1, no. 17 (2023):
245-251.
https://cyberleninka.ru/article/n/antibiotiklar-tasir-doirasiga-kora-
klassifikatsiyasi
12. Shodiyeva , D. G., Jamalova , F. A., & Boltayev , K. S. (2023). BACILLUS
THURINGIENSIS
BAKTERIYALAR
ASOSIDA
YARATILGAN
BIOPREPARATLAR.
GOLDEN
BRAIN,
1(3),
23 27.
Retrieved
from
https://researchedu.org/index.php/goldenbrain/article/view/1464
13. Boltayev , K. S., Jamalova , F. A., & Shodiyeva , D. G. (2023). MIKOZLARGA
MIKROBIOLOGIK MIKROSKOPIK TASHXIS
XOS
XUSUSIYATLARI.
GOLDEN
BRAIN,
1(3),
35 40.
Retrieved
from
https://researchedu.org/index.php/goldenbrain/article/view/1466
14. G`iyosovna, S. D., & Abdusalomovna, J. F. (2023). BACILLUS AVLODIGA
MANSUB
BAKTERIYALARNING
ANTIMIKROB
VA
ANTOGONISTIK
XUSUSIYATLARI. Scientific Impulse, 1(6), 1852 1858. Retrieved from
http://nauchniyimpuls.ru/index.php/ni/article/view/4968
UZUMCHILIKNING XALQ XO`JALIGIDAGI AHAMIYATI
Fozildinova G.A.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini belgilovchi va katta daromad
keltiradigan asosiy sohalardan biri bog'dorchilik hisoblanadi. Bu sohani ilmiyasosda
rivojlantirmasdan turib, aholi va sanoatimizning meva mahsulotlariga bo'lgan talabini
qondirish mumkin emas. Shunday ekan, qishloq xo'jalik sohalarini, shu jumladan,
bog'dorchilikni chuqur o'rganib chiqib, qanday muammolar sodir bo'lganligini aniqlab
olish va ularning ijobiy yechimini topishni taqozo etadi.
Respublikada
uzumchilik va vinochilik sohalarida ilmiy-tadqiqot
ishlari
mini kengaytirish, yangi eksportbop navlarni yaratish, ularning turlarini
meva va uzum navlarining genofondini saqlash va boyitish, xorijiy nufuzli
ilmiy muassasalar bilan xalqaro hamkorlikni kuchaytirish, ilmiy salohiyatni yanada
oshirish, intensiv
tizimini
yer-suv resurslaridan samarali
foydalanish, hududlarni mahsulotlar yetishtirishga ixtisoslashtirish, hosildorlikni
oshirish, zamonaviy resurslarni tejaydigan texnologiyalarni ishlab chiqish hamda ilm-fan
yutuqlarini ishlab chiqarishga keng joriy etish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror
qiladi:
220
Respublikasi
Prezidentining
Respublikasida
va issiqxona
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
2019-yil 20-martdagi PQ-4246-son qaroriga
uzumchilik va sitruschilik
sohalarida yuqori hosilli, kasalliklarga chidamli, raqobatbardosh, eksportbop meva va
uzum navlarini yaratish hamda ularni yetishtirishda ilmiy asoslangan resurslarni
tejaydigan
r texnologiyalarni ishlab chiqish vazifasi belgilandi.
Uzumchilik bu xalqimizning asrlar davomidagi milliy dehqonchilik
madaniyati, qadriyati,
va daromad manbai hisoblanadi. Uzum xalqimizning
turmush tarzi va urf-odatlari bilan bevosita
ib ketgan. Har bir
xonadonda tok
Xusayni, toyfi, rizamat ota, kelinbarmoq va kishmish kabi
uzumlarimizning
uzoq-uzoqlargacha tanilgan, deya
Prezidentimiz
Shavkat Mirziyoyev.
bugungi kunda yurtimizda fermer
lari tomonidan 90 ming gektar
maydonda uzum yetishtirilmoqda. Bu tarmoqda 900 ming aholi doimiy va mavsumiy ish
bilan band.
yilda 52 ming gektar yangi tokzorlar tashkil etilib, sohaga 2021-
yilning
210 milliard
subsidiyalar ajratildi. Shu davr mobaynida meva-
sabzavotlar eksportida uzumning ulushi 2 baravarga
Lekin bugungi bozor talabini tahlil qiladigan
bu sohada bundan-da katta
imkoniyatlar bor. Xususan, jahon bozorida
uzum savdosi mevalar ichida
uchinchi
har yili unga
talab
350 million dollarga
Bunday uzum
eksport salohiyatini kelgusi
yilda
kamida 600 million dollarga, mayiz
500 million dollar va tabiiy vinoda 100
million dollarga yetkazish mumkinligi hisob-kitob qilingan.
Uzumchilikning iqtisodiy samaradorligi ham, ijtimoiy ahamiyati ham katta.
Masalan, 1 gektar
uzum yetishtirish uchun
100 million
xarajat
qilib, 4 yildan keyin yiliga 250 million
sof foyda olish mumkin. Shuningdek, uzum
danagidan olinadigan
ham jahon bozorida yuqori baholanadi.
Yana bir muhim jihati, 1 gektar
maydonida 2 kishi ishlab,
bilan 20
million
mahsulot yetishtirilsa, uzumchilikda, ayniqsa, shpaler usulida 10
nafargacha aholini ish bilan
300 million
mahsulot ishlab chiqarish
hamda
25 ming dollarlik eksport qilish mumkin.
Shu kabi tahlillar bu sohaga katta
qaratish,
masalalarni hal etish
zarurligini
qda.
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2022-yil 7-martdagi 101-F-
son Farmoyishiga asosan respublika hududlarida mevachilik va uzumchilikning
rivojlantirish bo'yicha qator ishlar olib borilmoqda. Xususan Farg'ona viloyatining
Oltiariq tumani o'zining uzum bog'lari, navlari bilan tanilgan. Oltiariq tumanida deyarli
barcha turdagi uzum navlari yetishtirilib eksport qilinmoqda.
Tokzorlarning hosili
materialning sifatiga
Tok
va vegetativ qismlari (poyasi, qalamchalari), shuningdek parxishdan va
payvand
bilan
Vegetativ
tok
2-3
yildan keyin,
ekilganda esa anchagina kech hosilga kiradi. Yangi navlar
yetishtirishda seleksiya maqsadlaridagina tok urug
221
sharoitida tok qalamchalarni parvarish qilish
bilan
Kamdan-kam xollarda qulay sharoitda bevosita qalamchalardan
Uzumni in-vitro usulida
atlarni olish uchun
maxsus labaratoriyalarda uzum
barglari va poyalaridan olingan
hujayralarni maxsus ozuqa muxitida
tadqiqotlar
shuni
uzumning Sapravi, Bayan Shirey, Pushti toifi va Rizamat, Alivka,
Velika, Karnaval, Avatar navlaridan
avlod olish uchun eksplantlarni in vitro
usulida
bir qancha ozuqa muhitlaridan foydalaniladi. Bu jarayonda
Murasiga-Skuga Murashige & Skoog (MS), Woody plant medium (WPM), Anderson
Rhododendron (AR) Ericsson medium (ER) tarkibida makro vamikro tuzlarning
konsentratsiyasi turlicha
ozuqa muhitlaridan foydalaniladi.
birlamchi
tok novdalarini olish va in vitro mikroqalamchalash usuli uchun ozuqa tanlanadi.
Ozuqa muhitlarida eksplantlarni kurtak
poyasini rivojlanishi, barg
plastinkalarini kattalashishi va ildiz rivojlanishiga taqqoslanadi.
birlamchi tok novdalari steril sharoitda
-vegitatsiya davrida tok
novdasining uchki apikal qismidan olingan eksplantlar sekin sadi va
qisqa
Virus, bakteriya
holi
bilish uchun maxsus
laboratoriyalarda polimerazali zanjirli reaksiya usuli orqali DNK yoki RNK analiz
qildiriladi. Uzumni in-vitro usulida
tlarni issiqxonalarda
akklimatizatsiya jarayoninida harorat va namlik
ozuqa muhitinig tarkibi
va rivojlanishi, yashovchanligi hamda hosildorlikda hosil sifati
kabi
xizmat qiladi.
Laboratoriyalarda
uzumning
quyidagi
navlari
in
vitro
usulida
ALIVKA
Ertapishar nav;
Yuqori hosildor va sifatli;
Kuchli
xususiyatiga ega;
Sovuqqa chidamliligi yuqori (-23-25
Kasalliklarga chidamli.
VELIKA
Serhosil;
Sovuqqa chidamliligi
(-
Ertapishar;
KARNAVAL
Erta va
pishar nav;
kasalliklarga chidamliligi
Yuqori hosildor;
Kuchli
xususiyatiga ega;
Mevalari yangiligida istemol qilinadi
AVATAR
pishar nav;
Mevasi ovalsimon, yirik va mazali;
Kuchli
xususiyatiga ega;
Kasalliklarga chidamliligi
222
Uzumni in-vitro usulida
issiqxonalarda
akklimatizatsiya jarayoninidan
ar ekish uchun ona tokzorlar tashkil
etiladi. Ona tokzorlar
va sifatli qalamchalar tayyorlashga
alohida
tokzor maydoni. U aprobatsiya, ommaviy, klon va fitosanitariya seleksiyalaridan
navdor, sarxil tok
barpo qilinadi. Buning uchun suv bilan yaxshi
unumdor, teks joylar tanlanadi, rejalanadi,
ishlov beriladi,
va
qator va tup
2-2,5 m qalinlikda ekiladi. Tik sim-
ularga
zangli y
shakl beriladi. Novdalari
kuzda 3-5 kurtak qoldirilib kesiladi.
Xulosa. Shunday qilib, uzumchilik
qishloq xo'jaligining muhim
tarmoqlaridan biri. Markaziy Osiyo Respublikalarida, xususan, O'zbekistonda uning roli,
ayniqsa, katta. O'zbekistonning qulay tabiiy sharoiti bu yerda xilma-xil nav uzum
yetishtirishga imkon beradi. Tok qimmatbaho o'simlik hisoblanadi. Uning mevalari juda
mazali va foydalidir. Uzum mevasining tarkibida 15-30 foiz shakar, sovitilganda esa 40-
50 foizgacha organik kislotalar, pektin, - oshlovchi, xushboy hidli va bo'yoq moddalar,
o'simlik yelimi, bir qancha fermentlar , , C vitaminlar va mineral tuzlar-bo'ladi.
Uzum tarkibida yaxshi o'zlashtiriladigan shakar (glyukoza va fruktoza), organik-
kislotalar va boshqa moddalar bo'lishi va tarkibiy qismlarining bir-biriga mos ravishda
birikkanligi tufayli ular davolash xususiyatiga ega. Uzum mevalaridan har xil maqsadlar
uchun foydalaniladi. Uzum yangiligicha ko'p ishlatiladi. O'zbekiston tuproq-iqlim
sharoitida undan iyun oyidan boshlab noyabrgacha foydalaniladi. Tashishga chidamliligi
va muzlatgichlarda hamda maxsus omborlarda uzoq saqlani shi tufayli uzum
yangiligicha kelgusi yilning may oyida ham istemol qilinadi. Uzum oziq-ovqat va vino
sanoati uchun juda qimmatbaho xomashyodir. Yangi uzumdan murabbo, kompot,
marinadlar tayyorlanadi. Uzum suvi tegishlicha tayyorlanganda eng yaxshi to'yimli
parhez va shifobahsh mahsulotlar sifatida ko'p oylar davomida saqlanishi mumkin.
Uzumdan quritilgan qimmatbaho mahsulotlar: urug'li xoraki navlaridan mayiz, urugsiz
navlardan kishmish, juda mayda (6-9 mm) urug'siz qora mevali korinka nav uzumdan
quritilgan korinka olinadi. O'zbekistonda koplab kishmish, mayiz esa kamroq tayyorla-
nadi. Korinka butunlay tayyorlanmaydi. Uzumdan har xil vinolar jumladan, shampan
vinosi tayyorlanadi. Iste'mol qilinadigan vinolardan uzum sirkasi tayyorlanadi. Uzum
turidan spirt, vino kislotasi, tanin moddasi, uzum moyi, bo'yoqlar, yoritgich gaz va
boshqalar olinadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Respublikasi Prezidentining
Respublikasida
va issiqxona
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
2019-yil 20-
martdagi PQ-4246-son qarori.
2. Buriev X.Ch., Enileev N.Sh. va b. Mevali va rezavor mevali o'simliklar bilan
tajribalar o'tkazishda hisoblar va fenologik kuzatuvlar metodikasi. T., 2014. 64 b.
3. Sulaymonov B.A., Fayziev A.A., Fayziev J.N. Tajriba ma'lumotlarining statistik
tahlili. Toshkent, 2015. B. 36-85.
4. Temurov Sh. Uzumchilik. Toshkent: O'zbekiston milliy entsiklopediyasi"
2002. B. 3-11.
5. Fayziev J.N. O'zbekiston sharoitida uzumning urug'siz navlari hosildorligi va sifatini
oshirish texnologiyasini ilmiy asoslash. Avtoref. - Toshkent, 2020.-B. 3-25.
223
ZIRABULOQ
TIZMASIDA UCHRAYDIGAN TURKISTON QIZIL
(CRATAEGUS TURKESTANICA) DORIVOR
MORFOBIOLOGIYASI VA AHAMIYATI
Eshmurodov J.X.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
Oddiy qizil
yoki qonli
- buta, kamdan-kam hollarda Rosaceae
oilasining daraxt shaklda, balandligi 5 m gacha, ba'zan 10-12 m. Yosh shoxlari binafsha-
jigarrang, yaltiroq, odatda qalin, uzunligi 4 sm gacha
tikanlar Barglari
ikki tomondan momiq, stipulyali, kalta petiolate, obovat, xanjar shaklidagi va qirrasi
tishli, yozda quyuq yashil, kuzda
sariq-qizil. Gullar kichik, oq yoki ozgina
pushti barglari bilan, diametri 4-5 sm
zich korymbose inflorescences ichida
(1-rasm). Mevasi diametri 8-12 mm
qon-qizil yoki
sariq, pushti,
sariq yoki qora sharsimon rezavor
unli pulpa va har birida 1 donadan 3-4
5 ta)
(2-rasm). Asosan may-iyun oylarida
iliq kelgan bahorda
mart oxiri aprel oyi boshida) gullaydi, mevalari sentyabr-oktyabrda pishadi.
-
gullaydi, lekin juda tez
ba'zan 2-3 kun ichida, ayniqsa issiq havoda.
ik tabiiy sharoitda 10-15 yoshida meva bera boshlaydi. Suniy muhitda 7-8 yilda
hosil berishini kuzatildi.
adir hududlarida ekish va
respublikada
aholini moddiy qatlamini oshirishga erishish mumkin.
1-rasm
2-rasm
juda ham bardoshli,
ildiz sistemasiga ega, adir hududlarini
barcha sohalarida keng plantatsiyada
mumkin.
Dorivor xususiyatlari.
galen preparatlari asosan kardiotonik
ta'sirga ega. Yurak mushaklari ishini yaxshilash,
preparatlari uning muddatidan
oldin ortiqcha ishlashini oldini oladi. Bundan tashqari, ular yurak ritmining buzilishini
qiladi.
mevalari va inflorescences infuziyalari va ekstraktlari koronar va
miya tomirlarini tanlab kengaytiradi, bu miyokard va miya neyronlarini kislorod bilan
ta'minlashni yaxshilash uchun
preparatlaridan maqsadli foydalanish imkonini
beradi. Bu ta'sir
triterpen birikmalari va flavonoidlarning mavjudligi bilan
224
gullari va mevalari qon tomirlari va kapillyarlarning devorlarining
pasaytiradi va gullar mevalardan
kuchliroq harakat qiladi.
Gullar va mevalarning sharbati yurak, qon bosimi, markaziy asab tizimi, siydik
organlariga ijobiy ta'sir
U uyqu va umumiy holatni normallantiradi, jiddiy
kasalliklardan keyin tiklanishga yordam beradi va qondagi xolesterin darajasini
(1, 2).
preparatlari yurakning funktsional buzilishlari, gipertenziya, angina
pektorisi, antigionevrozlar, atriyal fibrilatsiya, paroksismal taxikardiya, umumiy
ateroskleroz, klimakterik nevrozlar, funktsiyalari kuchayganida
Qalqonsimon bezda ekstrakt - hipolaktiya bilan laktatsiyani oshiradi va chaqaloqlarda
dispeptik simptomlarni
qiladi. Suyuq ekstrakti "Kardiovalena" kompleks
preparatining bir qismidir. Qobiq (erta bahorda
yosh novdalar). Xalq
tabobatida - febrilga qarshi vosita sifatida, shuningdek, diareya uchun. Gullari. Xalq
tabobatida infuzion, sharbati - uyqusizlik, gipertenziya, menopauzada. Damlamasi -
kardionevroz, gipertenziya bilan Gullar, mevalar. Sharbat -
nevrozlari, teri,
jigar va
kasalliklari, yurakning funktsional buzilishlari,
atriyal
fibrilatsiya, bosh aylanishi, nafas qisilishi, uyqusizlik, menopauzada. Meva. Xalq
tabobatida infuzion - gipertoniya, vegetativ nevroz, bosh aylanishi,
menopauzada.
Hawthorn zaharli emas va uzoq vaqt davomida ishlatilishi mumkin, ammo dozani
hali ham kuzatish kerak.
yon effektlar da uzoq muddatli foydalanish
uni hatto buyrak funktsiyasi buzilgan bemorlarga ham buyurishga imkon beradi. Faqat
katta dozalarda (100 tomchidan ortiq
damlamasi) yurak urishi sekinlashadi va
markaziy asab tizimi tushkunlikka tushadi.
qon tomirlarini kengaytiruvchi,
spazmolitik ta'sir
yurak va miya qon ta'minotini oshiradi, zaif diuretik ta'sirga
ega, qonda xolesterin miqdorini kamaytiradi, qon tomirlari va kapillyarlar devorlarining
pasaytiradi.
Dolana uchun juda foydali qandli diabet, u qon shakar darajasini tartibga solishga
qodir, shuningdek, gastrit uchun ham samarali. Hawthorn mevalari
vitamin C va
boshqa foydali moddalarni
ichiga oladi, u immunitetni kamaytirish uchun ishlatiladi.
Bu miyaning ishiga foydali ta'sir
fikrning ravshanligi paydo
xotira
yaxshilanadi.
Tibet tibbiyotida
xoleretik vosita sifatida, jigar va
kasalliklari
uchun
1, 3, 4).
gullari va mevalari dorivor xom ashyo sifatida
olinadi. Gullar
gullashning boshida
olinadi, ularning ba'zilari hali ochilmagan, corymbose
inflorescences va individual gullarni kesish.
ochilmagan gullar bilan
inflorescences
kerak: bunday xom ashyo juda sekin quriydi va
jigarrang
shudring quriganidan keyin, quruq havoda
kerak. Ular
keyin 1-2 soatdan kechiktirmasdan quritgichlarda 40 C gacha
haroratda, chodirlarda, shiypon ostida yoki yaxshi shamollatiladigan xonalarda
quritiladi, yupqa qatlam bilan yoyilib, vaqti-vaqti bilan aylantiriladi. Gullarning saqlash
muddati - 2 yil. Xom ashyoning engil
xos hidi, achchiq ta'mi
(1, 5, 6).
sentyabr oyining oxiridan sovuqgacha pishib etish davrida
olinadi. Pishgan mevalar sumkalar yoki savatlarda
mevalar yoki alohida
225
mevalar bilan butun qalqonlarni kesib tashlaydi. Ularni quyoshda yoki quritgichlarda
gacha
haroratda quriting. Tabiiy quritish bilan 1 m2 ga 4-5 kg
mevalari tarqaladi. Meva saqlash muddati 8 yilgacha. Quritilgan xom ashyo ba'zan oq
rangli qoplamaga ega (kristallangan shakar). Xom ashyoning ta'mi achchiq yoki ozgina
nordon-shirin, hidi zai (1).
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. https://optolov.ru
2.
-
1
-
2008. -
, 2008. - 566
3. Jennifer E. E., Paula N. B., Nadia T. A review of the chemistry of the genus
Crataegus // Phytochemistry. -2012; Vol.79:5 26.
4.
//
. 2015;
959-963.
5.
//
2014;
187-
190.
6. Bekbolatova E., Kukula-koch W, Sakipova Z. Determination of phenolic compounds
in Crataegus almaatensis fruit extracts // Book of abstracts 10th International
Symposium on Chromatography of Natural Products. Lublin (Poland) 6-9 June 2016.-
210: 14.
1.
//
2014;
187-
190.
2. Bekbolatova E., Kukula-koch W, Sakipova Z. Determination of phenolic compounds
in Crataegus almaatensis fruit extracts // Book of abstracts 10th International
Symposium on Chromatography of Natural Products. Lublin (Poland) 6-9 June 2016.-
210: 14.
YUMSHOQ
FITOPATOGEN
HAQIDA
UMUMIY
Bekmuradov J.A., Abduraxmatov T.Ch.
Qarshi davlat universiteti
Kirish. Dunyoda bugungi kunda yumshoq
(Triticum aestivum L.) dunyo
aholisining 40% ni oziq-ovqat bilan
hamda inson organizmi uchun zarur
kaloriya va oqsillarning 20%
olingan mahsulotlar hissasiga
keladi. Buning natijasida asosiy ekin hisoblangan yumshoq
(Triticum
aestivum L.) yuqori va sifatli hosil olish texnologiyalari ishlab chiqishga erishilmoqda.
Bu borada
ni yetishtirishda
kasalliklar bilan zararlanish darajasini
kamaytirish va ularga qarshi kurash choralarini kuchaytirishga alohida
qaratish
talab etilmoqda.
patogenlari qishloq
ekinlariga katta zarar
226
etkazadi. Ularning orasida turlarning katta qismi fitopatogen
(80% dan
ortiq) egallagan
2014)
Respublikamiz sharoitida
oilasi vakillaridan yumshoq
fitopatogen
qattiq qorakuya, chang qorakuya, va
zang
uchraydi.
Qorakuya, Zang , Unshudiring, Sariq
shilimshiq bakteriozi, kabi
kasalliklar uchraydi.
Ilmiy
yumshoq
fuzarioz Fusarium oxysporum
Shlext., Fusarium solani Sacc., Fusarium heterosporum Nees., -
Blumeria
graminis (DC.) Speer. (dastlabki nomi Erysiphe graminis), chiziqli zang Puccinia
triticina Dems., Puccinia graminis Pers.;
zang- Puccinia triticina Erikss., sariq
zang- Puccinia striiformis West., qattiq qorakuya Tilletia laevis J.G.
Tilletia
caries (DC.) Tul. & C. Tul. chang qora kuyasi Ustilago tritici (Pers.) C.N. Jensen.,
pakana qorakuya Tilletia controversa JG Kuhn., kabi fitopatogen
uchrashi aniqlangan.
Aniqlangan zamb
Ascomycota va Basidiomycota b lmlariga mansub
vakillari uchrashi qayd qilindi.
Sinf
Tartib
Oila
Turkum
Ascomycota
Sordariomycetes
Hypocreales
Nectriaceae
Fusarium
3
Leotiomycetes
Erysiphales
Erysiphaceae
Blumeriya 1
Basidiomycota
Urediniomycetes
Uredinales
Pucciniaceae
Puccinia
4
Ustilaginaceae Ustilago
1
Exobasidiomycetes
Tilletiales
Telletiaceae
Tilletia
3
2
4
4
5
5
12
Jadvaldagi ma lumotlarga ko ra, Ascomycota
dan 2 ta sinf, 2 ta tartib, 2 ta
oila, 2 ta turkumga mansub 4 turi va Basidiomycota
dan, 2 ta sinf, 2ta tartib, 3 ta
oila, 3 turkumga mansub 8 ta zamburug turlari uchrashi aniqlangan (1-jadval).
Fusarium oxysporum Shlext., Fusarium solani Sacc., Fusarium heterosporum
Nees., fuzarioz kasalligini keltirib chiqaradi.
fuzariozlari yer sharida
keng tarqalgan kasalliklar qatoriga kirib, qishloq
ekinlarining hosildorligini,
mahsulot sifatini keskin kamaytiradi. Respublikamizda Fusarium turkumiga mansub
turlarining nisbatan zaif
asosiy sabablaridan biri ularning
morfologik xususiyatlari
va ularni aniqlash
qiyinligidir.
Un-shudring bu obligat parazit
kasallik
Blumeria graminis
(DC.) Speer. (dastlabki nomi Erysiphe graminis)
Kasallik
yer usti organlari barg va poyasini zararlaydi. Kasallagan barglarning ustki va ostki
qismida oqish, paxtaga
paydo
ungan maysalarda
dastlab barg
paydo
keyinchalik kengayib borib bargning
ikkala qismida hosil
jarayonida yangidan hosil
barglarda va poyada ham kasallik belgilari paydo
Qattiq qora kuya kasalligining
Tilletia lives va Tilletia caries
turlari
bir biridan teliosporalarining morfologik tuzilishi bilan farq qiladi.
Teliosporalar sharsimon vakillari
shaklda
rangsiz yoki
jigar
rangdagi
bilan qoplanadi va
14-22 mkm ni tashkil qiladi.
Chang qora kuyasi kasallik
boshoq hosil qilish va gullash davrida
namoyon
Boshoq yetilgan davrida qora kuya bilan kasallangan boshoqlar qora
227
rangda
tashlanadi. Bunday boshoqlarning don ichidagi sporalari sochilib tamom
keyin boshoqning
qisimi qoladi Kasallik
Ustilago
tritici (Pers.) C.N. Jensen.,
hayot sikli davomida mitseliy va spora
hosil qiladi. Kasallik
ikkita vegetatsiya davrida taraqqiy etadi: birinchi
yil gullash davrida kasallanish boshlansa, kelgusi yil kasallik namoyon
Infeksiyaning manbayi kasallangan
hisoblanib, ularda
mitseliysi joylashadi.
Pakana qorakuya kasalligini Tilletia controversa JG Kuhn.,
Pakana qorakuya faqat kuzgi
zararlaydi, bahori
zararlamaydi. Kasallik dalalarda odatda
uchraydi. Bahorda qishlagan
maysalar
yangilash davrida zararlangan
barglarida kichik, xira-
oqish yoki ravshan sariq tusli xlorotik
va chiziqchalar hosil
Ular ham
chidamsiz, ham chidamli navlarning barglarida mavjud
mumkin, ammo yuqori
darajada chidamli navda uchramaydi
kam uchraydi.
Shunday qilib, yumshoq
Fusarium oxysporum, Fusarium solani,
Fusarium heterosporum, Blumeria graminis Puccinia triticina, Puccinia graminis,
Puccinia triticina, Puccinia striiformis, Tilletia laevis, Tilletia caries, Ustilago tritici,
Tilletia controversa kabi fitopatogen
uchrashi qayd qilindi. Aniqlangan
fitopatogen z
Ascomycota
mansub 4 ta, Basidiomycota
ga
mansub 8 turlar uchrashi aniqlandi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
. .
ch
ch
.
.:
, 1937. 272 .
2.
1967. 447
3.
.
-
2014
4.
-
2016. 127.
5. Bekmuradov J.A., Amanov O. A. Yumshoq
qorakuya kasalligi haqida
-NamDU ilmiy axborotnomasi 2023-yil_2-son. 90-93
6. Abduraxmatov T.Ch., Amanov O. A., Yumshoq
qorakuya kasalligi
haqida
-NamDU ilmiy axborotnomasi 2023-yil_2-son. 71-73
BAMIYA (OKRA) - HIBISCUS ESCULENTUS
INI EKISH,
USULLARI VA FOYDALI HARORAT
Axadova M.O.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
Bamiya (Okra) - Hibiscus esculentus ni ekish. Dunyo
bamiya bugungi
kunda jami 120 ming gektardan ortiq maydonlarda etishtirilib kelinmoqda. Birgina 2019
yilda 10,1 mln tonnadan ortiq, jumladan: Hindistonda 6,5 mln tonna, Xitoyda 6,0 mln
tonna, Nigeriyada 3,6 mln. tonna, Sudanda 3,2 mln.tonna, Malida 2,8 mln tonna, Kot-
228
1,7 mln. tonna, Pokistonda 1,2 mln.tonna, Kamerunda 1,0 mln tonna, Ganada
74 ming tonna va Iroqda 68 ming tonnadan ortiq mahsulot
Hozirgi kunda respublikamizning janubiy va markaziy hududlarida bamiya
etishtirish
tadqiqotlar olib borilmoqda.
Bamiya (Okra)ga foydali harorat.
likni rivojlanishi +10+12 gradus
issiqlikdan boshlanib, +12 gradusdan yuqori temperatura
bu foydali
temperatura deyiladi.
tuproqdagi
unib chiqishi issiqlik +10
0
C+12
0
C gradus
boshlanishini bilgan holda, tuproqda plyonka yopilib
tuproqdagi issiqlik ikki
barobarga orttiriladi,
+20 +25 gradusga yetkaziladi. Demak
unib
chiqishi uchun optimal sharoit yaratiladi.
Ochiq maydonlarda tuproqning 10 sm qatlamida
harorat 13
0
-14
0
C, bamya
ekiladigan maydonlarda 10
0
-11
0
C
ekish tavsiya qilinadi.
(Okra) bir rivojlanish fazasidan ikkinchi rivojlanish fazasiga
uchun
darajada,
sutkalik temperaturadan past
miqdorda issiqlik talab qiladi. Yana shu narsa aniqlandiki, har xil bamiya navlarida bitta
rivojlanish fazasining
uchun harorat turlicha
kerak. Bamiyaning har xil
rivojlanish fazasi uchun turlicha harorat zarur
bilan birga, bitta rivojlanish
fazasining
va tugallanishi uchun
miqdordagi foydali harorat
lozim. Foydali harorat deganda havoning
sutkalik temperaturasi bilan
mana shu rivojlanish fazasini
olmaydigan darajaga tushib qolgan harorat orasidagi
farq tushiniladi. Agar bamiyaning birorta rivojlanish fazasini
davridagi barcha
sutkalik foydali harorat yakunlansa, shu rivojlanish fazasi uchun zarur
foydali harorat
kelib chiqadi.
Harorat 17
0
C darajaga tushganda rivojlanish
susayadi. Bamiyaning sekin rivojlanishi va
una boshlashi uchun minimal pastki
harorat +10+12
0
C hisoblanadi. Harorat 0
0
C
darajaga tushganda uni sovuq uradi, yosh
maysqalari -1-2
0
C voyaga yetgan nihollari -3-5
0
C
sovuq zararlaydi. Harorat +36+37 dan oshganda
bamiyaga yomon tasir
Haroratning
gullashgacha past chegarasi +10
0
C gullashdan
keyin +13
0
C
Bamiya (Okra)ni
qadash va
unuvchanligini aniqlash jarayoni
.
Bamiya
(Okra)ni birinchi rivojlanish fazasini aniq nazorat
qilish,
ni ekilganda unuvchanlik foizini
kuzatish maqsadida xona sharoitida kasitaga
qadaldi.
ekish umumiy
ekish qoidalaridan kelib chiqib
nisbatan
bir va ikki hissa
qalinlikdagi biogumus qatlamiga ekildi( 1-rasm).
unishiga qadar 12 kun gacha ertalab va kechqurun bir miyyorda suv purkagich
yordamida
turildi, hamda bir tomondan issiqlik berilib temperatura minimal
229
17
0
C va maksimal 25
0
C sharoit yaratildi. Bunda kasitaga ekilgan
unuvchanligi
80 ta
79 tasi unib chiqib unuvchanlik diyarli 99%ni tashkil etdi (2-rasm).
6-7 kunda 2,5 3,5 sm gacha, 11- 12 kunda esa 10 14sm gacha
kuzatildi.
bir tomondan quyosh tushishi
ularni bir oz nozik bolishiga olib keldi. Bundan xulosa qilib
ilmiy rahbarim B. Autxonov bilan maslahatlashib
to quyosh sharqdan chiqib,
botguniga qadar
quyosh tekkanida ularni tanasi qalin
tushundim.
Bamiya (Okra)
dalaga ekish jarayoni.
ekish uchun yerni bir miyyorda kultivatsiya
qilinib shudgorlanadi va barana bilan ishlov beriladi.
sharoitga qarab asosan kunning ikkinchi yarmida ekkanda
ularni unuvchanligi va tuproqqa moslashuvchanligi yaxshi
chunki ularni
ekilguniga qadar kasitalardan
olinishda oshqozonidan opiratsiya
organizm singari
ildizlari shikaslanishi kuzatiladi, shuning uchun kunning
ikkinchi yarmida
bizni sharoitda tempiraturani
issiqligidan
suv
kam
va tuproqqa
moslashadi. Keyinchalik ham ekilgan
1 hafta muddatga
qadar
talab etiladi. Bu orada ildizlari
turgan substratga
moslashishi kuzatiladi.
ekilganidan
haftada
2 marta gacha
turish
lozim, bunda
tubida namlikni doimiy
ahamiyat berish
kerak
bir miyyorda
namlikni teng taqsimlanishi,
bir xil
uchun dalada tomchilab
hni joriy etish maqsadga muvofiq sanaladi. Bunda
ildizlari tubi qotib qolmaydi va ildiz nafas olishi optimal saqlanadi, bu bilan
bir miyyor
kuzatish mumkin (3-rasm).
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. 100 kitob
Bamiya etishtirish - 37-kitob -
Nashriyot uyi , Toshkent
2021 17-18b
2.
.,
.
/
. -
,
2003. - 6. - 19-20 .
3.
. .
Hibiscus esculentus
//
.
.
-
, 2010. - 22 26.
230
APIACEAE
-
-
26
38
Komarovia anisosperma Korovin,
Komarovia Korovin,
(2019).
Apiaceae
4050
Apiaceae-
2021).
Apiaceae
3
Apiaceae-
(Ferula sumbul, F. tadshikorum, F. foetida
-
1.
Ta
1
-
T/r
%
1 Apium L.
2
0.16
2 Berula W.D.J.Koch.
1
0.08
3 Bupleurum L.
1
0.08
4 Carum L.
1
0.08
5 Conium L.
1
0.08
6 Coriandrum L.
1
0.08
7 Cuminum L.
1
0.08
8 Daucus L.
1
0.08
9 Echinophora L.
1
0.08
10 Elaeosticta Fenzl.
7
0.59
11 Elwendia Boiss.
2
0.16
231
12 Eryngium L.
3
0.25
13 Falcaria Fabr.
1
0.08
14 Ferula L.
15
1.26
15 Galagania Lipsky
2
0.16
16 Heracleum L.
2
0.16
17 Hyalolaena Bunge
2
0.16
18 Mediasia Pimenov
1
0.08
19 Pimpinella L.
1
0.08
20 Prangos Lindl.
3
0.25
21 Scandix L.
1
0.08
22 Schrenkia Fisch. & C.A.Mey.
1
0.08
23 Sium L.
1
0.08
24 Torilis Adans.
2
0.16
25 Turgenia Hoffm.
1
0.08
55
-
2.
2
Apiaceae
-
1 Apium graveolens L.
2 A. nodifloreum (L.) Lag
3 Berula erecta (Huds.) Coville
4 Bupleurum falcatum L.
5 Carum carvi L.
6 Conium maculatum L.
7 Coriandrum sativum L.
8 Cuminum setifolium (Boiss.)
Koso-Pol.
9 Daucus carota L.
10 Echinophora
tenuifolia
(Guss.) Tutin.
11 Elaeosticta allioides (Regel &
Schmalh.)
Kljuykov,
Pimenov&V.N. Tikhom
12 E. hirtula (Regel & Schmalh.)
232
Kljuykov,
Pimenov&V.N.
Tikhom
13 E.
paniculata
(Korovin)
Kljuykov et Pimenov
14 E.
polycarpa
(Korovin)
Kljuykov,
Pimenov&V.N.
Tikhom
15 E. samarkandica (Korovin)
Kljuykov,
Pimenov
et
V.Tichomirov
16 E. seravschanica Kljuykov et
Pimenov
17 E.
Vvedenskyi
(Kamelin)
Kljuykov,
Pimenov&V.N.
Tikhom
18 Elwendia
chaerophylloides
(Regel
&
Schmalh.)
Pimenov& Kljuykov
19 Elwendia persica (Boiss.)
Pimenov & Kljuykov
20 Eryngium caeruleum M. Bieb.
21 E. macrocalyx Schrenk
22 E. octophyllum Korovin
23 Falcaria vulgaris Bernh.
24 Ferula angreni Korovin
25 F. clematidifolia Koso-Pol.
26 F. diversivitata Regel &
Schmalh.
27 F. dshizakensis Korovin
28 F. foetida (Bunge) Regel
29 F. foetidissima Regel &
Schmalh.
30 F. kokanica Regel & Schmalh.
31 F. kuhistanica Korovin
32 F. mollis Korovin
33 F. moschata (H. Reinsch)
Koso-Pol.
(F.
Sumbul
(kauffm.) Hook. f.).
34 F. nuratavica Pimenov
233
35 F. ovina (Boiss.) Boiss.
36 F. penninerves Regel &
Schmalh.
37 F. samarkandica Korovin
38 F. schtschurowskiana Regel &
Schmalh.
39 Galagania
fragrantissima
Lipsky
40 G. tenuisecta (Regel et
Schmalh.) M.G. Vassiljeva et
Pimenov
41 Heracleum
lehmannianum
Bunge
42 H. olgae Regel & Schmalh.
43 Hyaloena
depauperata
Korovin
44 H. jaxartica Bunge
45 Mediasia macrophylla (Regel
& Schmalh.) Pimenov
46 Pimpenella peregrina L.
47 Prangos fedtschenkoi (Regel
& Schmalh.) Korovin
48 P. ornata Kazmina
49 P. pabularia Lindl.
50 Scandix penten-veneris L.
51 Schrenkia
golickeana
B.
Fedtsch.
52 Sium sisaroideum DC.
53 Torilis arvensis (Huds.) Link.
54 T. leptophylla (L.) Rchb. f.
55 Turgenia latifolia (L.) Hoffm.
-
Apiaceae
55
F. foetida, F. kuhistanica F. sumbul,
:
1.
2.Apiaceae Lindl.
2021,
-129.
234
DORIVOR TIRNOQGUL
TEXNOLOGIYASI
VA ISHLATILISHI
Ortiqov T., Anvarova M.
SamDU Agrobiotexnologiyalar va oziq ovqat xavfsizligi instituti
Respublikamizning qariyb hamma viloyatlaridagi
- ishlab chiqarish
birlashmalari qoshida dorivor
maydonchalar tashkil qilingan
ularda viloyat dorixonalar talabiga binoan tegishli
Hozirgi kunda Toshkent viloyati Chirchiq tumanidagi dorivor
ixtisoslashgan Oxunboboev nomli ixtisoslashgan
dalalarida qalampir yalpiz,
dorivor marmarak (mavrak), dorivor tirnoqgul, dorivor moychechak, besh
arslonquyruq, pol-pola,
va boshqa dorivor
Hozirgi kunda tabiiy holda
dorivor
zaxiralari insonlar
kamayib bormoqda. Buning
va xalqimiz ehtiyojini qondirish
maqsadida dorivor
turlarini
va ularni
tuproq-
iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda
mintaqalarda ekib
maqsadga muvofiq
farmatsevtika sanoatini dorivor
xomashyosi bilan
maqsadida dorivor
ekib
fermer
va ixtisoslashgan
klar tashkil qilinib
Dorivor tirnoqgul - Calendula officinalis - Astradoshlar (Asteraceae) oilasiga
mansub. Tabiiy sharoitda
dengiz
mamlakatlarida
uning maydoni
Sharqdan Erongacha yetib boradi. Manzarali
sifatida Kavkaz va
Osiyoda
ekib
Dori olish maqsadlarida Krasnodar
Poltava hamda Moskva
viloyatlarida, Primore
yetishtiriladi. Tirnoqgul
ildizli
u 40 sm ga
yetadi, tuproqning 5-25 sm li qavatida yotiq tarzda yaxshi tarmoqlangan. U unumdor
tuproqni yoqtiradi.
yaxshi rivojlantirish uchun fosforli va azotli
solish lozim. Kuzda er haydash oldidan har gektar erga 30-40 tonnadan
va 60 kg
fosforli
solinadi. Begona
xoli
lgan unumdor tuproqlarda tirnoqgul
ekinzorini 2-3 yil saqlash mumkin. Bunda qayta ekish talab etilmaydi, har yili
to'kilishidan unib chiqib, qish va bahorda
yotadigan
foydalaniladi.
Tirnoqgul kech kuzda, oktabr oxirida ekiladi.
2-3 sm chuqurga qadaladi.
Gektariga 10-12 kg dan
ekiladi, qator oralari 60 sm. Uruglar uskuna yordamida
ekiladi. Aprelda maysalar hosil
har tup
3-4 ta barg chiqqanida egat
olinadi. Iliq kuz
ketganida
ning bir qismi
va
tarzida
qishni
uni sovuq urmaydi, qishdan chiqqan
35-40 kunda
aprel oxiri may oyining boshlarida gullaydi.
tuproqlarda namgarchilik
qatqaloq hosil
Bu esa ekinning siyraklashuviga olib keladi. Agar
ekilayotganda 1:3 nisbatda
chirigan
aralashtirilsa, qatqaloq hosil
Qatqaloqni buzish uchun
aylanma motiga, mayda mola, ignali
Nihollar paydo
qatqaloq ignali
yordamida
chunki unda nihollar zararlanmaydi.
Parvarish dastlabki
hosil
bilanoq boshlanadi. Tirnoqgul
va yagana
ham qilinib, qator oralari 15-20 sm masofada har bir uyada 1-2 ta dan
235
qoldiriladi. Qatordagi begona
motiga yoki ketmon yordamida tozalab tashlanadi,
qator oralarida esa traktorli kultivator
Mavsum davomida tirnoqgul ekinzori 8-10 marta
Har bir
keyin qator oralari yumshatiladi. Begona
yaxshi rivojlanib shox-shabbalari baland
yuqori hosil yetishtirish
uchun gektariga 50 kg hisobida ikki marta azotli
beriladi: birinchi
maysa hosil
15 kun keyin, ikkinchisi gullashning boshlanishida
maxsus
ekinzorlari barpo etilganida tekis, suv
yaxshi va hosildor tuproqli alohida yerlar ajratiladi. Vegetatsiya davomida uning guli 4-
5 marta terib olinadi.
Tirnoqguldan tayyorlangan dorilar asosan
qarshi vosita sifatida
moydori va suyuqdori tarzida,
kasalliklarida, shuningdek, "kaleflan"
dori oshqozon-ichak kasalliklarida yaraga qarshi, jigarning
kasalligida,
yurak xastaligi va qon bosimi oshganda
Dorivor tirnoqguldan mikroblarga
qarshi, qon tarkibini tozalovchi, tinchlantiruvchi va dezinfiksiya qiluvchi, jarohatlangan
qismlarini tiklovchi
ega ekanligi uchun yiringli yaralar, terining sovuq
236
hamda kuygan joylarni davolashda foydalaniladi, eng muhim jihatlaridan biri rak
kasaligiga ishlatiladigan dori preparatlari tarkibiga ham kiradi.
Xulosa
shuni
joyizki Dorivor tirnoqgulni respublikamizning
viloyatlarida
va plantatsiyalarini yaratish maqsadga muvofiqdir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Yoziev I.X., Arabova I.Z. Dorivor
(botanik tavsifi, geografik tarqalishi,
kimyoviy tarkibi, tabobatda hamda tibbiyotda
Toshkent - 2017 (44-
45betlar).
2. Berdiyev E.T., Hakimova M.X., Maxmudova G.B.
dorivor
Toshkent - 2016 (235-236 betlar).
3. Xolmatov H.X.,
Musayeva.N.A, Farmakagnoziya va Botanika
asoslari Toshkent - 2017 (74-75 betlar).
4. Axmedov E.T, Berdiyev. E.T. Dorivor
imliklarni yetishtirish texnologiyasi.
Toshkent - 2017 (64 - betlar).
BERBERIS INTEGERRIMA NING UMUMIY TASNIFI, TARQALISHI VA
TIBBIYOTDA QO`LLANILISHI
1
Shodiyeva D.,
2
Annayev M.
1
SamDTU mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya kafedrasi assistenti
2
SamDU biologiya fakulteti magistri
Kirish. Tarqalishi: Mamlakatimizda tabiiy holda o`sadigan zirklarning 12 turi
qayd qilingan. Ular dengiz sathidan 1800 m balandlikda o`sadi. Yovvoyi holdagi zirklar
Yevropa, O`rta Osiyo hamda Uzoq Sharq hududlarida keng tarqalgan. Qora zirk tabiiy
holda respublikamizning Toshkent, Samarqand, Andijon, Surxondaryo, Qashqadaryo
viloyatlarining tog`li hududlarida, soy bo`ylarida to`p-to`p bo`lib o`sadi.
Respublikamizda zirkning qashqar, bergen, qizil, tugma, qoraqand kabi turlari uchraydi.
Tarkibi: Qora zirk mevalari tarkibida vitamin C (250 mg), organik kislotalar
(olma kislotasi, limon kislotasi, tatrat), xolinsifat moddalar, qand, mineral tuzlar va
boshqa moddalar bor. O`simlikning pishmagan mevalari, barglari, ildizi hamda
po`stloqlarida berberin, oksiksantin, berbamin, leontin alkaloidlar mavjud. Hosilga
kirgan paytidagi barglari tarkibida vitamin E (tokoferol), efir moylari bor.
Xalq tabobatida qo`llanilishi: Zirkning salomatlik uchun foydali ne`mat ekanligi
juda qadim zamonlardan ma`lum. Ossuriya shoxi Ashshurbanipalning shaxsiy
qiroatxonasida saqlanuvchi, bundan 2670-yil muqaddam sopol taxtachalarga yozilgan
kitoblarga qaraganda, zirk "Qonni pokizalovchi" omil sifatida qadrlangan. Uning
shifobaxsh xususiyatlaridan qadimiy Misr, Hindiston tabiblari tadbirkorlik bilan
foydalanishgan Abu Ali ibn Sino zirkni chanqoq qoldiruvchi, yurakka quvvat beruvchi
hamda jigar kasalliklariga davo sifatida ishlatgan. Qora zirk mevalari xalq tabobatida
asab faoliyati sustlashganda, oshqozon-ichak, sariq kasalliklarini, hafaqonlikni
davolashda ishlatiladi. Bundan tashqari undan haroratni pasaytiruvchi, ishtaha
uyg`otuvchi, o`t haydovchi, yallig`lanishgaa qarshi vosita sifatida ham foydalaniladi.
Xalq tabobatida zirk ildizidan tayyorlangan qaynatma (po`sti ajratilganda) bezgak va
bodning davosi hisoblanadi. Bu qaynatma xalq tilida "qiyomi zirk" deb atalib, uning
237
suyuqlashtirilgani bilan og`iz bo`shlig`i kasalliklarida chayqash tavsiya etiladi. O`simlik
barglarining suvli damlamasi bezgak asorati bo`lgan taloq shishida hamda jigar
kasalliklarida ishlatilsa, ildiz po`stloqlarining damlamasi o`tdagi tosh, sariq, buyrak
og`rig`i, bod kabi kasalliklarni davolashda ishlatiladi.
Mavzu yuzasidan adabiyotlar tahlili: Farmasevtikada qo`llanilishi: Ilmiy
tibbiyotda, zirkdan tayyorlangan dori-darmonlar o`t pufagi shamollashi bilan bog`liq
bo`lgan kasalliklarda, undagi tosh bo`lganda hosil bo`luvchi og`riqlarga yengillik
beruvchi omil sifatida foydalaniladi. Zirk barglari asosida tayyorlangan spirtli aralashma
qon to`xtashi, yallig`lanishga qarshi davo bo`lishi bilan birga qon tomirlarini toraytiradi,
tomir urishini tezlashtiradi, o`t ajralishini kuchaytiradi, bachadon mushaklarini
qisqartiradi. Sibir zirki ildizining sharbati suv bilan aralashtirilib suyuqlik
tayyorlanganda, qon bosimini pasaytiradigan dori olinadi. Shuni aytish kerakki,
tibbiyotda xavfli o`smalarni davolashda ishlatiladigan Zdrenko yig`ma dorisiga zirk
o`simligining ildizi asos bo`lib xizmat qiladi.
Sanoatda qo`llanilishi: Zirk mevalari ziravor sifatida keng ko`lamda qo`llaniladi.
Uning mevalaridan murabbo tayyorlanadi. O`simlik bo`yoqchilik sanoatida ham katta
ahamiyatga ega. Uning ildiz va tanasidan junlarni bo`yash uchun sariq bo`yoq olinadi.
Mevasidagi qizil rang esa jun matolarini bo`yash uchun yaxshi vosita hisoblanadi.
Zirkning poyasi och sariq rangda bo`lib, juda qattiq, mustahkam. Hind duradgorlari
undan nafis buyumlar va mebellar yasashda foydalanadilar. Zirk gullaridan asal shirasi
bor, ular o`zidan ko`plab nektar ajratadi, ayniqsa, iliq va nam havoda olingan asali
xushbo`y bo`ladi. Zirk manzarali o`simlik sifatida ham qadrlanadi. Uning murg`ak
novdalari, yashil barglari, tillarang gullari bahorda o`zgacha dilbarlik kashf etadi.
Natija va Muhokama. Mevasi past oziqa quvvatiga ega
parhez
mahsuloti. Uning 100 gida 29 kKal quvvat bor. Mevasi tarkibida karotinoidlar
(ksantofill, lyutein, xrizantemaksantin, zeaksantin, auroksantin, flavoksantin kapsantin
v.b.), uglevodlar, xushb
hamda pektin moddalari, organik kislotalar, makro- va
mikroelementlar,
va
vitaminlari va beta-karotin moddalari bor. Chiroyli
tashqari zirk shifobaxsh xususiyatlarga ham ega. Qadimgi Yunonistonda
undan qonni tozalash vositasi sifatida foydalanishgan. Tibiyotda zirk inson yoshligini
uzaytiradigan tabiiy modda deb hisoblashgan. Uni diyorimizda ham keng
qilib
kelingan, ildizi, tanasi va
qon oqishini
turli xil shamollash
xastaliklarini davolashda
gan. Mevasi sharbati issiqni tushirish, mikroblarni
qon ketishini
xususiyatlarga ega. Uni
qilish shuningdek,
organizmni tozalash, toksinlarni chiqarib yuborish, qartayish jarayonini sekinlashtirish
maqsadlarida ham tavsiya etiladi. Jigar xastaliklarida, revmatizm, peshob
va
buyrak shamollashidan
maqsadida yangi pishgan zirk mevasini taomga
qilish lozim
Zirkda
haydash xususiyatiga ega
berberin alkaloidi bor. Bu modda shuningdek, ichkilik ichish va kashandalikdan qutilish
kirgan kishilarga ham yordam beradi. Dorixonalarda berberin nomli dori sotiladi,
uni zirkdan ajratib olinadigan moddadan tayyorlanadi. Bu dori
qopida paydo
tosh va xoletsistitni davolashda
Italiyalik olimlar shifokorlar bilan hamkorlikda berberin bezgak kasalligi bilan
buyraklari shishgan kishilarga amalda misli
shifobaxsh vosita ekanligini
238
aniqlashdi. Hind shifokorlari
yuqumli leyshmanioz xastaligini davolashda
berberindan foydalanishadi.
Zararli yomon shishlarni davolashda tarkibida zirk mevasi
maxsus
giyohlar majmuasini tavsiya etiladi. Zirk ildizi
xoletsistit, sariq kasali
pufagidagi tosh kasalliklarini davolashda tayyorlanadigan xolelitin deb
nomlanadigan dori tarkibiga kiradi. Xitoyda zirk
tanasi
shamollashini davolashda
ildiz
nafas
ochish,
yaralarni bitirish va saraton kasalligini davolashda foydalanishadi.
Bolgarlar zirk
radikulit va buyrak kasalliklarini davolashda
ishlatishadi. Polshada zirkdan gipovitaminoz (vitamin yetishmovchiligi) xastaligini
davolashda foydalanishadi. Nemislar zirkni oshqozon ichak
pka illatlarini davolashda damlama sifatida ishlatishadi. Fransiyada zirk bakteritsid,
gipotenziv va bezgakka qarshi vosita sifatida tavsiya etiladi.
Pishgan mevalari va barglaridan juda yoqimli va foydali vitaminlarga boy
choy damlash mumkin. Bu juda oson tayyorlanadi, buning uchun uning mevasidan va
barglaridan 1 choy qoshiqdan olinib, ularning ustidan 1 stakan qaynoq suv quyib, bir
soat dimlab
Bunday choyni ikki hafta davomida kuniga uch mahal ijobiy
natijaga erishguncha ichiladi. Foydali xususiyatlari:
yurak-qon tomir faoliyatini yaxshilashda;
asab faoliyati sustlashganda;
oshqozon-ichak, bezgak kasalliklarida;
zotiljam, bod xastaliklarida qo`llaniladi.
Xulosa:
shamollash, ekzemada, jarohatlarda bu qaynatma bilan yuvish yoki
unda
dokani kasallangan
ijobiy natija beradi. Artritda,
revmatizmda, radikulitda, oyoq muskullari shikastlanganda, osteoxondrozda
shamollashni oluvchi va
qoldiruvchi vosita sifatida bu
qaynatmasi
ichiladi, u bilan
angan doka kasal
komress qilinadi. Zirk ildizi va
barglari qaynatmasi: yanchib maydalangan ildizi va barglaridan 1 osh qoshiq olib,
ustidan 1 stakan suv quyib, 1 daqiqa davomida qaynatiladi va 30 daqiqa tindiriladi,
dokalan
Ichketishda ovqatlanishdan 1 soat oldin 1 osh qoshiq ichiladi. Zirk
ildizi qaynatmasi (surtiladi): 1-2 osh qoshiq maydalangan ildizi ustidan yarim litr suv
quyiladi, 1 daqiqa qaynatiladi, 1 soat davomida tindiriladi. Yuqorida sanab
kasalliklarda qaynatmada
doka kasal
komress qilinadi.
Zirkni
qilish ayollarga klimaks va
yorigandan keyingi chilla kunlarida,
muskullar faolligini oshirishini inobatga olib, homilador hamda emizikli ayollarga ham
uni
qilish tavsiya qilinmaydi.
pufagida tosh, jigar sirrozi, sariq kasalligida,
uni
qilish yoqmaydigan ayrim shaxsiy holatlarda, shuningdek, 12 yoshga
bolalar
qilishi maslahat berilmaydi. Yana shuni bilib
kerakki,
zirkning hali pishib yetilmagan
mevasi zaharli
uni
qilish aslo
mumkin emas.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Giyosovna, S.D., Fazliddinovna, B.M., & Muzaffar Giyos og, a. (2023).
identification and isolation of endophytic fungi producing l-asparaginase in
representatives of the asteratcea family. Science and Innovation, 2(2), 107-112.
http://scientists.uz/view.php?id=3814
239
2. Shodiyeva, D.G., & Xoljigitov, X.T. o g li. (2023). human immunity. golden brain,
1(5), 174 180. Retrieved from https://researchedu. org/index. php/ goldenbrain/
article/view/ 1718
3. Shodiyeva Dildora G`iyosovna, Bobaqandova Mexriniso Fazliddinovna, Shayqulov
Hamza
Shodiyevich.
(2023).
FITOPATOGENLARGA
QARSHI
BAKTERIYALARDAN FOYDALANISH VA ULARNING SAMARADORLIGINI
BAHOLASH.
IQRO
JURNALI,
2(1),
78 82.
Retrieved
from
https://wordlyknowledge.uz/index.php/iqro/article/view/222
4. Boboqandova, M., & Shodiyeva, D. (2023). ENDOFIT BAKTERIYALARNING
BIOLOGIK FAOL METABOLITLAR SINTEZ QILISH XUSUSIYATLARI VA
ULARNING QO`LLANILISH SOHALARI. Interpretation and Researches, 1(3).
http://interpretationandresearches.uz/index.php/iar/article/view/42
5.
. ,
. . , &
. . (2023).
-
GOLDEN BRAIN, 1(6), 15 19.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7697105.
KO`Z KASALLIKLARI VA ULARNI DORIVOR O`SIMLIKLAR
YORDAMIDA DAVOLASHNING O`RGANILISH TARIXI
Usnatdinov J.N., Yuldosheva L.M., Ajiev A.B.
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
Ko`z kasalliklari va ularning tavsifi, ularda foydalaniladigan dorivor o`simliklar
haqida Ibn Sino bobomizning
saylanma asarining 3- jildida (210-222
betlar) quyidagi ma`lumotlar keltirilgan:
Yo'tal va ko`z
Issiqdan yuz bersa odamda yo'tal,
Anordan yeyilsa, yo'tal ishi hal.
Ko`zni ravshan qiladi anor,
Badan ham semirar yeyilgan mahal
Ko`zni davolash ko`z kasalliklariga qarshi tadbir ko`rish demakdir. Surma va
to`tiyodan tayyorlangan turli murakkab dorilar masalan sarimsoq suvi va rum
arpabodiyoni bilan birga ishlab tayyorlangan dorilar ko`zga foyda qilib ko`z quvvatini
saqlaydi. Arpabodiyon suvini har vaqtdan ko`zga tomizib turish ajoyib foyda beradi.
Shirin anordan tayyorlangan ko`zni xo`llovchi dori ham ajoyib foyda beradi.
Ko`z yallig`lanishi kasalligi quyidagicha guruhlanadi:
Ko`z yallig`lanishi ning ba`zisi haqiqiy bo`ladi, ba`zisi esa yallig`lanishga
o`xshash bo`lib, uni takaddur va taxassur deb ataladi. Ko`zning qitiqlovchi va
qizartiruvchi sabablardan paydo bo`ladigan qizish va xo`llanib turishga taxassur
deyiladi.
Quyosh nuri va quyoshdan kuyib bosh og`rishi, bir kunli qizdiruvchi isitma, chang
tutun ba`zan sovuq (chunki sovuq ko`zni burishtiradi) ko`zning zarba yeyishi ham shu
xatarni keltirib chiqaradi.
240
Shularning hammasi sabab bilan birgalashib keladigan yengilgina ta`sirdan iborat
bo`lib, sabab yo`qolsa kasallik ham uzoq vaqt qolmaydi sabab ketishi bilan o`zi ham
ketadi bu illatni yunon tilida taraksis deb ataladi.
Umuman ko`zning yallig`lanishi ko`zning et qatlamidagi yallig`lanishdir.
Belgilari: bilginki ko`zda achituvchi o`yuvchi ba`zan esa tortib og`rish bo`ladi.
Achituvchi faqatgina modda xususiyatining buzilganligiga, va o`tkirligiga, tortib og`rish
esa moddaning ko`payganligiga yoki yel borligiga belgi bo`ladi.
Yoshni ko`p oqizadigan va achitishi o`tkirroq bo`lgan ko`z yallig`lanishi eng tez
tuzaladi. Quruq ko`z yallig`lanishi juda sekin tuzaladi. Boshqa belgilari yengil bo`la
turib ko`z tez yiringlashsa va ko`zda og`irlik sezilsa moddaning quyuqligiga darak
beradi. Ko`z qovoqlarining milklari yopishsa, yetilish vaqtining yaqinligini ko`rsatadi.
Suvsimon narsaning oqishi, davom etib tursa kasallik hali boshlang`ich davrda
ekanligini ko`rsatadi.
Ko`z qitiqlanishi:
Davolash: Ba`zan biror qaynatmaga yoki gul yog`iga va yasmiq qaynatmasiga
botirilgan bulut yoki jun bilan ko`zga compress qilinadi.
Ko`zning yallig`lanishida yana bir davo ho`l kashnich suvi bilan qo`shib sunbul
gul va arab akatsiyasining shirasidan tayyorlangan quruq surtmani yoki kashnichning
o`zini biroz zafaron bilan uning qurug`ini boshning malum joyiga bir soat yoki 2 soat
bog`lab qo`yib keyin yechiladi.
Suvli qavarchiqlari:
Goho ko`zdagi muguz pardoning qavatlarida suvli qavarchiqlar paydo bo`ladi.
Shu muguz parda to`rt qavat bolib o`sha suvli qavarchiq to`rt qavatning ikkitasi o`rtasida
to`xtalib qoladi. Qavarchiqning joylashishi turlicha bo`ladi. Eng chuqur joylashgani
yomondir. Suvi ko`p va o`tkir bo`lgan qavarchiqlar ham yomondir.
Sariq yo`ng`ichqa davo bo`ladi.
Ko`zning yaralari va muguz pardaning yertilishida:
Ko`zning yaralari va muguz pardaning yertilishida quyidagi belgilar kuzatiladi.
Belgilari: Ko`z g`o`lagidagi yaralar qorachiq ustida bo`lsa belgisi oq nuqta,
shilliq pardada, yoki, ko`z qorasi tojida bo`lsa qizil nuqta bo`ladi. Bunda kuchli og`riq
va lo`qillash seziladi.
Davolashda: Yarali ko`zni davolashdan asosiy maqsad moddani quyiga
tortadigan bo`shatuvchi dorilar bilan boshni tozalashdir. Agar yaralarda chirk bo`lsa asal
sharobi bilan yoki o`sha shamchalarning birontasi qo`shilgan sariq yo`ng`ichqa suvi
bilan yoki zig`ir shirasi bilan yoki ona suti bilan tozalanadi.
Muguz qavatining yertilishida o`q yoy parda qatlamining butunlay yoki qisman
chiqib qolishi kuzatiladi. Modomiki yirtiq mayda chiqiqdan bo`lsa u yetilgancha
yaralarni davolagandek davolanadi. Agar u yaraga aylansa oldin burishtiruvchi dorini
qo`shib quruq surtma qilib ishlatiladi. Bunda asal bilan qaynatilgan behi va yasmiq
nordon anor va shirin anor zaytun bargining shirasi tuxum sarig`i va zaytundan
foydalaniladi; yoki nordon shirin anor, sirka yo uzum g`o`rasining suvidan
foydalaniladi.
Ko`zga oq tushishi.
241
Bilginki ko`zga tushgan oqning ba`zisi yupqa bo`lib sirtqi sathda bo`ladi va
deb ataladi. Ba`zilari qalin bo`lib buni mutlaqo oqlik deb ataladi. Ikkalasi ham
yara yoki toshmaning teshilib oqib bitishidan paydo bo`ladi.
Davolash: arab yelimi suv bilan eritilib surtma tayyorlanadi. Ko`zga tushgan
oqning yupqasini va yumshoq badanlilarda paydo bo`lganini doimo issiq suvlar bilan
bug`lash hammomda issiq suv bilan yuvish, keyin o`sha oqlikni doimo yalatib turish
lozim. Ba`zan lolaqizg`aldoqning va ingichka xotinak supurgining siqib olingan suvi
foyda qiladi. Agar hammom ta`sir qilmasa, qatron va kuydirilgan mis bilan qo`shib
shamcha tayyorlanadi. Mayda anorning to`kilib tushgan gullari bazan anor guli
topilmasa, anor po`sti, gulbandi yoki, donlari orasidagi charvisimon pardasi ishlatiladi.
Ko`zdan doimo yosh oqishi kasalligida:
Bu kasallikning davolanishi quyidagicha bo`ladi:
Ko`z yoshlanishini davolashda qonun qoida mo`tadil burishtirish xususiyatiga ega
bo`lgan dorilardan foydalanishdir. Bunga mingdevona va zafaron qo`shib tayyorlangan
shamcha yordam beradi. Nordon anordan tayyorlangan dorilar tajriba qilingan
dorilardandir.
Erejepov S.,
(1971 .), asaridan o`simliklarning qardosh tillarda nomlanishini dorivor o`simliklarning
kimyoviy tarkibi va ko`z kasalliklarda qo`llanilishi haqida ma`lumotlar berilgan,
jumladan: Semizo`t-Portulaca oleraceae L. (
); Qutantumshuq-
Delphinium songaricum Nevskiy (
) mevasidan ko`rishni
yaxshilashda; Qizg`aldoq Roemeria refracta Dc. (
); Lolaqizg`aldoq
Papaver pavoninum schrenk. (
); Tesik japraq Lepidium perfoliatum
L. Quray (sigirquyruq) - Erigeron Canadensis L. (
); Oq
terak- Popolus alba L. (
); Bug`doyiq Agropyron repens L. (
); Sassiq tomir Dorema sabulosum Litv. (
); Sholg`om
Brassica rapa L. (
); Beda Medicago sativa L. (
); Mosh-
Phaseolus aureus Roxb. (
) kabi 12 o`simlik turi ko`rsatilgan.
X. X.
(1984 y) kitobida bitiruv malakaviy ishidagi mavzuga oid quyidagi o`simliklar haqida
ma`lumotlar keltirilgan:
21-sahifada (s.da), behi- Cydonia oblonga Mil. (
) ning dorivorlik
xususiyatlari; 43- s.da, mingbosh Convolvulus subhirsutus Regel. et Schmalh.
(
ning oftolmologiya amaliyotida qanday
qo`llanilishi; 53-s.da anor-Punica granatum L. (
)ning; 78- s.da
kashnich-Coriandrum sativum L. (
); 89- s.da piyoz- Allium cepa L.
(
); 90- betda sarimsoq Allium sativum L. (
); 92-sahifada ro`yan
Rubia tinctorum L. (
); 101- s.da sabzi Daucus carota L.(
); 105- s.da dorivor qoqio`t Taraxacum officinale Web. (
); 159-
s.da esa Sachratqi- Cichorium intybus L. (
) (jami 10ta) kabi
dorivor o`simliklarning bir qancha xususiyatlariga to`xtalib o`tgan.
Davletmuratov S., Uteniyazov K., Xalmuratov P.
,
(2003 ) sarida 8-s.da behi-
Cydonia oblonga Mil. (
), uning Qoraqalpog`iston hududida o`sishi
va xususiyatlari; 23- s.da anor Punica granatum L. (
)ning; 37-
242
s.da kashnich-Coriandrum sativum L. (
); 44- s.da piyoz- Allium
cepa L. (
); 48- s.da ro`yan Rubia tinctorum L. (
);
50- s.da sabzi Daucus carota L. (
); 54-s.da dorivor qoqio`t
Taraxacum officinale Web. (
); 56- s.da Qora ituzum - Solanum Nigrum
(
); 64- s.da Bug`doyiq Elytrigia repens L.; 83- sahifada esa Sachratqi-
Cichorium intybus L. (
); 86- s.da sarimsoq Allium sativum
L. (
) (jami 11ta o`simlik turi)o`simliklari haqida ma`lumotlar berilgan.
Davletmuratov S., Uteniyazov K., Xalmuratov P. Xaliq meditsinasinda
qollanilatuqin Qaraqalpaqstannin
jabayi
(1992-y) ilmiy
asarida 13-s Oq terak (
) ko`zning og`rishiga; 26-s.da bug`doyiq
(
)-ko`z yaralarini davolashda; 27-s.da behi (
) -
urug`i ko`z kasalliklarida; 52- sahifada Oqbosh beda (
)- ko`zga oq
tushganda uni ketkazish uchun;
73-s.da sigirquyruq (
) - ko`z kasalliklarini
davolashda; 74-s.da Qutantumshuq (
)- ko`zning ko`rish
qobilyatini yaxshilashda; 75-s.da Qizg`aldoq (
)- gul yaproqlaridan
ko`z og`rig`ini qoldirishda va uni yuvishda; 91-sahifada Piteli shop- mingbosh
(
)-ko`zning og`rig`ida; 98-s.da Sassiqtomir (
)ning ko`z kasalliklarida qo`llanilishi; 99-s.da Semizo`t (
)ning ko`zning har xil og`riqlarida; 116-betda Chinor (
)-
ko`z qobig`ining shishib og`rishida qo`llanilishi va boshqada ma`lumotlar berib o`tilgan.
Muhammad Muxtorov
dardga ming
(2009) kitobida, qolaversa,
o`zi
kitobida esa yuqoridagi ko`z kasalliklarida qo`llaniladigan
dorivor o`simliklarga to`xtalib o`tilgan (bu haqida 2-bobning 2-mavzusida bayon
qilinadi)
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Abu Ali ibn Sino. Tib qonunlari: (Uch jildlik saylanma). I kitob.
T., A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti , 1994. -304 b.
2. Gammerman
A.F.
Opredelitel
rastitelnogo
lekarstvennogo
sirya.
Leningrad, Medgiz. 1952. -151 s.
3. Davletmuratov S., Uteniyazov K. Lekarstvennie rasteniya Karakalpakii,
primenyaemie v nauchnoy meditsine. Nukus,
1990. -96s.
4. Davletmuratov S., Uteniyazov K., Xalmuratov P. Xaliq meditsinasinda
qollanilatuqin Qaraqalpaqstanniq
jabayi
1992. -132 bet.
5. Davletmuratov S., Uteniyazov K., Xalmuratov P. Lekarstvennie rasteniya
Karakalpakii, primenyaemie v nauchnoy meditsine (izdanie vtoroe, ispravlennoe i
dopolnennoe). Nukus,
2003. -100 s.
6. Dadaev X. Dorisiz davolash usullari. Toshkent,
Ali ibn
2001. -40
bet.
7. Erejepov S. Osnovnie dikorastushie lekarstvennoe rastenie Karakalpakii. Nukus,
1971. -125 s
243
KO`Z KASALLIKLARINI DAVOLASHDA FOYDALANILADIGAN
QORAQALPOG`ISTON HUDUDIDAGI AYRIM DORIVOR O`SIMLIKLAR
BIOLOGIYASI VA QO LLANILISHI
Yuldosheva L.M., Usnatdinov J.N., Ajiev A.B.
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
Ko`z kasalliklarini davolashda foydalaniladigan ayrim Qoraqalpog`istonning
dorivor o`simliklariga ta`riflari yuqorida keltirilgan ilmiy kitoblar va internet
materiallaridan foydalanib tuzilgan.
Sabzi Daucus Sativus-
geshir.
Respublikaning deyarli barcha rayonlarida o`sadi. Ayrim hollarda yovvoyi sabzi
ham uchrab turadi.
Soyabonguldoshlar oilasiga mansub ikki qisman 1 yillik o`tsimon o`simliklar
turkumi, sabzavot ekini. Uning 60 dan ortiq turi bor. Bir turi (D.Carota )- madaniy sabzi
ekiladi. Bu tur G`arb va Osiyo kenja turga bo`linadi. Sabzi 1-yili barg chiqarib,
ildizmeva beradi. 2-yili gulpoya chiqarib urug` beradi. Sabzi namsevar (ayniqsa unish,
gullash va ildiz-meva tugish davrida) Urug`i 4-5C da unib chiqadi. 18-20Cda yaxshi
rivojlanadi. O`sish davri 80-110 kun. Bizning hududimizda uchraydigan sabzi barglari
uch karra patsimon bo`lingan.Guli 2 jinsli, to`pguli murakkab soyabon. Urug`i mayda,
1000 donasi 1-1,5g keladi. Urug`i 4Cda 12-20 kunda unib chiqadi. Unib chiqishiga
qadar suvga juda talabchan. Ildizmevasi sersuv, naviga qarab dumaloqroq. Silindrsimon
rangi sariq,oq va ba`zan qizg`ish, uzunligi 8-17sm vazni 30-200g. Sabzining juda ko`p
navlai yaratilgan.Mushak 195(ertapishar) va Nurli(o`rtapishar) vaboshqalar.
Sabzining urug`idan daukarin preparaati tayyorlanadi. Spazm natijasidagi
harakatlarda, xotirani mustahkamlashda, yurak qon tomirlarini yaxshilashda, tavsiya
etiladi. Surunkali yurak qon tomir kasalliklarida kuniga 3 marta 0,02g dan ovqatga
yarim soat qolganda yuboriladi.
Behi- Cydonia oblonga Mill.-
-bexi.
Behi- Atirguldoshlar oilasiga kirib, O`zbekistonning deyarli barcha viloyatlarida
uchraydi. Qoraqalpog`istonning bog`larida madaniy holda o`sib, Hayotiy shakliga ko`ra
daraxt, uning balandligi 2-6m ba`zan 12m gacha yetadi. Yaproqlari tuxumsimon yoki
ellipsimon shaklga ega, o`tkir uchli ostki tomoni tukli bo`lib, qisqa gulbandi bilan
poyaga va shoxlarga izma-iz joylashgan. Gullari yakka yakka holda o`sadi. O`simlik
bahor o`rtalarida gullaydi, gullari pushti yoki oq bo`lishi mumkin, uning otalik
ustunchalari binafsha yoki sariq bo`ladi. Mevasi sentyabr - oktyabr oylarida pishib
yetiladi, Mevasi yosh vaqtida sertukli qoramtir, pishgandan keyin tuklari sariq rangda
bo`ladi.
Mevasining rangi sariq yoki tillarang, og`irligi ba`zida 3 kg gacha borishi
mumkin. Meva yetilib pishganida sershira bo`ladi, ularning ko`rinishi yumaloq yoki
biroz cho`ziq bo`lishi mumkin. Mazasi chuchmal, biroz burushtiruvchi. Mevadagi
urug`lar bir nechtadan bo`lib, ularning usti shilliq parda bilan qoplangan bo`ladi.
Behi O`zbekistonning barcha viloyatlarida yetishtiriladi.
Qo`llanilishi: Ko`z kasalligini davolash maqsadida pishgan mevasidan ajratib
olingan, sushelkada quritilgan urug`dan, yoki sharbatidan foydalaniladi.
244
Anor- Punica granatum L.-
-anar
Bu o`simlik Respublikaning janubiy tumanlarida asosan To`rtko`l va Beruniy
rayonlarida keng tarqalgan. Qumli quruq va toshli tuproqlarida o`sadi. Anor
Anordoshlar (anorgullilar oilasi)ga mansub subtropik meva o`simligi; bo`yi 2-10m
daraxt yoki buta. Vatani O`rta Osiyo, Ozarbayjon, Eron va Afg`oniston yovvoyi turlari
O`rta dengiz atrofi O`rta Osiyoning janubida tarqalgan.Barglari mayda nashtarsimon,
shoxlari tikanli (shirin mevaisida tikani kamroq). Iyun iyulda gullaydi. Gullari ikki jinsli
yirik(diametri 8smgacha), och qizil,shoxi uchida bitta, ikkita ba`zan 5 tagacha
joylashadi. Urug`chisi onaligi normal rivojlanganko`zachasimon guli meva tugadi,
urug`chisi qisqa qo`ng`iroqsimon gullari odatda meva tugmaydi. Anor chetdan
changlanadi. Mevasi yirik dumaloq qizg`ish, yoki oqish po`stli. Og`irligi 250-1000g
keladi.Mevasi 6-12 uyali, doni och pushti yoki to`q qizil. Ta`mi shirin chuchuk va
nordonsersharbat (40-60%) asosan qlamchadan ko`paytiriladi. Unumdor qumoq name
yetarli tuproqda yaxshi o`sadi.
Qo`llanilishi: Ilmiy meditsinada anor mevasining po`stidan (damlama va suyuq
ekstrakt ko`rinishida) ichaklarda tiqilib turgan tasmasimon chuvalchanglarni va
gijjalarni tushirishda, bronxit va traxeitda hamda oshqazon ichaklardan qon ketganda
foydalaniladi. Mevasining po`stidan tayyorlangan qaynatma ichburug`da, qonli
ichburug`da va dizenteriyada qo`llaniladi. Sharbati tarkibidan olingan limon kislota,
mevasi po`stidan olingan tannin moddasi, tibbiyotda vosita sifatida qo`llaniladi. Hozirgi
zamonaviy tibbiyotda anorning sharbatini keng ko`lamda bir qancha kasalliklarga chora
sifatida qo`llanilayapti.
Kashnich Coriandrum sativum L.-
Soyabonguldoshlar (Umbelliferae) oilasiga mansub bir yillik o`simlik. Bo`yi 70
smgacha bo`lib, barglari 2 tadan 3 tadan patsimon tuzilgan. Poyasi aylanasimon tik
o`suvchi asosidan shoxlanib o`sadi. Gullari mayda oq yoki pushti rangda bo`lib,
murakkab soyabonda joylashgan. Qoramtir mevasining uzunligi 0.5 smgacha, kuchli
hidga ega. Mevalari yetilgandan so`ng ochiq havoda yoki usti yopiq yerda quritiladi.
ri moshdan maydaroq och yashil rangda bo`ladi. Quritilganidan o`ziga xos
kashnich hidi kelib turadi. Respublikamizning qator tumanlarida tashlandiq yerlarida
o`sadi, yoki ekin maydonlarida insonlar tomonidan iste`mol uchun yetishtiriladi.
Qo`llanilishi: Abu Ali ibn Sino : kashnichni xo`lidan siqib olingan suvini siqib
olingan ona suti bilan qo`shib ko`zga tomizilsa, og`riq to`xtaydi, degan.
Kashnichning spirtdagi eritmasi ovqat hazm qilishda ishtirok etadigan bezlar faoli
yatini yaxshilashda,
Kashnich
bir choy qoshiqni 0,5 litr suvga solib, 5-7 daqiqa qaynatiladi
va unga kichkina qoshiqda qora choy solib xona
sovutiladi-da, dokadan
suzib olib, ichiladi.
Sarimsoq Allium sativum L-
- sarimsaq
Qoraqalpog`iston Respublikasining barcha hududlarida keng tarqalgan. Sarimsoq
piyozguldoshlar oilasiga mansub, piyozboshli ko`p yillik o`simlik. Piyozboshisi ko`p
bo`lakli, bo`yi yarim quloch atrofida, poyasi tik o`suvchi tekis, yarim beligacha barg
qanoti bilan o`ralgan. Bargi biyozniki kabi uzun uchi etli paralel tomirlanish xos bo`lib,
dastlab uchli tasmasimon bo`ladi. O`simlik gullari mayda (moviy rangli) oddiy
245
soyabonga to`plangan. Mevasi ko`p urug`li ko`sak meva. Uning navlari republika
bo`ylab ko`p tarqalgan.
Kimyoviy tarkibi: Sarimsoq piyozining tarkibida efir moylari uning o`tkir
ta`mini, o`ziga xos bo`lgan kuchli hidini ta`minlaydigan fitosterinlar C
22
H
36
O
2
va
C
32
H
54
O
2
, glikozoid allitsin C
6
H
10
O
5
N
2
, allin, sliz, shaker, dekstrin va uchuvchanlik
xususiyatiga ega bo`lgan moylar, fitonotsidlar, vitaminlardan C, D, B kabilar mavjud.
Sarimsoq piyozining, asosiy qismini tarkibida oltingugurt bo`lgan to`yinmagan
disulfidlardan iborat efir moylarining miqdori 0,5-2% ni tashkil etadi.
Qo`llanilishi: Xalq tabobatida sarimsoqni kulini asal bilan qo`shib ko`z ostidagi
qontalashlarga surtilsa, tezda foyda qiladi.
Ituzum-(Solanum nigrum L.) Rus tilida:
, qoraqalpoqchada: iyt
juzim
Qoraqalpog`iston hududidagi vohalarda, sug`oriladigan yerlarda, bog`larda va
poliz yerlarida, ekin maydonlarida uchraydi. Asosan haydalgan yerlarda ariqlarning
atrofida uy joylar atrofida ko`chalarning ariq bo`ylarida va tashlandiq yerlarda o`sadi.
Asosiy o`sadigan muhiti poliz ekinlari maydonidir.
Qo`llanilishi: Abu Ali ibn Sino ituzumni ezib shirasini olib, ko`zga surma qilib
surtib, ko`z quvvatini oshirgan.
Semiz o`t-(Portulaca oleracea L.) Rus tilida:
Semizo`t yoyilib tarvaqaylab o`suvchi tekis poyalari shoxlangan, bir yillik
portulaklar ya`ni Semizo`tlar oilasiga kiruvchi o`tsimon o`simlikdir. Bo`yi 35smgacha
boradi. Poyasi etli, tuksiz silliq, poyachalari asosan tarvaqaylab yarim yotib o`sadi.
Yaprog`i o`troq yuqorigi qismi izma iz joylashgan. Guli mayda, sariq,
shoxlanganpoyaning yoki yaproqning qo`ltig`ida joylashgan. Mevasi ko`p urug`li
ko`sakcha tuxumsimon yoki to`garak shaklda. Iyun oktyabr oyida gullaydi va meva
hosil qiladi.
Semizo`t Qoraqalpog`istonning barcha sug`oriladigan rayonlarida, bog`larda, ekin
maydonlarida, piyoz va paxta atizlarda yovvoyi o`t sifatida uchraydi.
Qo`llanilishi: Xalq tabobatida semizo`tdan qadimgi zamonlardan boshlab
foydalanib kelingan. Xitoyda semizo`tdan tayyorlangan qaynatmani siydik haydovchi
dori sifatida gonereyaga, buyrak jigar kasalliklarida, trixomonad, kolpitins, ilon, ari,
so`na chaqqanda, avitaminozga bakteriyali dizenteriyaga, sifilis artritida va yuqumli
kasalliklar sababidan lanch bo`lgan kasallarga qarshi qo`llanib kelingan. Kavkazda toza
o`simlikni bol arisi chaqqanda va yuqumli shishlarni dizenteriyani davolashda
qo`llanilgan.
Ibn Sino toza o`simlikning shirasini jigar va ko`z kasalliklarida ichki
organlardan qon ketganda qonni to`xtatuvchi dori sifatida buyurgan. S. S.
Saxobiddinovning ma`lumotlari bo`yicha O`rta Osiyoliklar o`simlik shirasini issiqlikni
qaytaruvchi va o`t haydovchi, shira talqonini ichdan qon ketganda, ichak yara
kasalliklarida, yana ham otquloq bilan aralashtirilgan shirasini gonoreyaga qo`llangan.
Keyingi vaqtlarda semizo`tning ichki qon ketishini to`xtatishi aniqlangan. Urug`idan
oshqazon og`rig`ida tappot urganda qaytarishda qo`llaniladi. Yana aytadigan bo`lsak
Xitoy, Tibet xalqi meditsinasida artritga jigar buyrak kasalliklarida ilon, bol arisi, so`na
chaqqanda zaharga qarshi qo`llanilgan.
246
Foydalanilgan adabiyotlar:
8. Abu Ali ibn Sino. Tib qonunlari: (Uch jildlik saylanma). I kitob.
T., A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti , 1994. -304 b.
9. Gammerman
A.F.
Opredelitel
rastitelnogo
lekarstvennogo
sirya.
Leningrad, Medgiz. 1952. -151 s.
10. Davletmuratov S., Uteniyazov K. Lekarstvennie rasteniya Karakalpakii,
primenyaemie v nauchnoy meditsine. Nukus,
1990. -96s.
11. Davletmuratov S., Uteniyazov K., Xalmuratov P. Xaliq meditsinasinda
qollanilatuqin Qaraqalpaqstanniq
jabayi
1992. -132 bet.
12. Davletmuratov S., Uteniyazov K., Xalmuratov P. Lekarstvennie rasteniya
Karakalpakii, primenyaemie v nauchnoy meditsine (izdanie vtoroe, ispravlennoe i
dopolnennoe). Nukus,
2003. -100 s.
13. Dadaev X. Dorisiz davolash usullari. Toshkent, Abu Ali ibn
2001. -40
bet.
14. Erejepov S. Osnovnie dikorastushie lekarstvennoe rastenie Karakalpakii. Nukus,
1971. -125 s
171
117
39
1
%
%
1.
Chenopodiaceae Vent.
11
9,44
29
16,96
2.
Poaceae Barnbart
20
17,12
25
14,62
3.
Fabaceae Lindl.
10
8,56
15
8,77
4.
Asteraceae Dumort.
10
8,56
13
7,60
5.
Brassicaceae Burnett
11
9,44
13
7,60
6.
Polygonaceae Juss.
4
3,50
10
5,85
7.
Apiaceae Lindl.
4
3,50
6
3,51
8.
Rosaceae Juss.
4
3,50
5
2,92
9.
Solonaceae Juss.
4
3,50
5
2,92
10. Salicace Mirbel.
2
1,75
5
2,92
11. Cucurbitaceae Juss.
1
0,86
1
0,58
247
12. Zygophillaceae L.
2
1,75
2
1,17
13.
nvolvulaceae Juss.
2
1,75
4
2,34
14. Malvaceae Juss.
3
2,60
3
1,75
15. Plantaginaceae Juss.
1
0,86
3
1,75
16. Cyperaceae Juss.
2
1,75
2
1,17
17. Lamiaceae Lindl.
2
1,75
2
1,17
18. Ranunculaceae Juss.
2
1,75
2
1,17
19. Alliaceae J. Agardn
1
0,86
2
1,17
20. Amaranthaceae Vent.
1
0,86
2
1,17
21. Capparaceae L.
1
0,86
2
1,17
22. Elaeagnaceae Juss.
1
0,86
2
1,17
23. Peganaceae Tiegh
1
0,86
2
1,17
24. Rutaceae Juss.
1
0,86
1
0,58
25. Equisetaceae Rich. ex DC.
1
0,86
1
0,58
26. Ephedraceae Dumort.
1
0,86
1
0,58
27. Alismataceae Vent.
1
0,86
1
0,58
28. Apocynaceae Juss.
1
0,86
1
0,58
29. Asclepiadaceae
.
1
0,86
1
0,58
30.
r
n
Juss
1
0,86
1
0,58
31. Caryophyllaceae Juss.
1
0,86
1
0,58
32.
riaceae DC
1
0,86
1
0,58
33.
Juss.
1
0,86
1
0,58
34. Plumbaginaceae Juss.
1
0,86
1
0,58
35. Portulacaceae Juss.
1
0,86
1
0,58
36.
ricaceae Link
1
0,86
1
0,58
37. Typhaceae Juss.
1
0,86
1
0,58
38. Urticaceae Juss
1
0,86
1
0,58
39. Nitrariaceae Bercht. &J.Presl.
1
0,86
1
0,58
117
100
171
100
Chenopodiaceae, Poaceae, Fabaceae, Asteraceae
Brassicaceae,
62
95
52,9 55,5%
Poaceae
-
13
12
10
Chenopodiaceae.
8
Asteraceae, Fabaceae,
7
Poaceae (18
Chenopodiaceae, (15),
Fabaceae, (11) Asteraceae, (10).
Chenopodiaceae,
-21,
-18,
-15
-13
248
3
1
Stipa barchanica Lomonosova,
2
-
Lagochilus acutiloba (Ledeb.) Fisch. End C.A.Mey
Calligonum colubrinum Borszcz.,
Malacocarpus crithmifolius (Retz.) C.A.Mey.,
(Jaccard, 1901;
2005).
:
0,81,
-
0,13
0,12.
-
(0,31
0,30
-
- 0,23.
(Meusel H., Jager E., Weinert E., 1956;
1978
32
249
(95
55,5%).
20,
-
38,
-
-
18,
-
4,
-
-
-
-
-
(Amygdalus spinossisima Bunge
Crataegus
pontiaca
C.Koch.
-
-
-
-
40
25,
14,6%
102
59,6%.
(Bromus racemosus L.),
-
-
-
Eruca sativa Mill.,
-
Trachomitum scabrium (Beg. etBell.) Pobed
-
Bromus japonicas Thunb.
18
1-5
171
(62
36,2 %),
(55
32,16%),
(18
10,5
%),
(13
7,6%).
112 98
(85)
(78),
18
-
-
250
2).
74,9 % (128
43
24,1%.
2
%
(128)
35
20,47
21
12,28
44
25,73
1
0,58
19
11,11
8
4,68
9
5,26
8
4,68
10
5,85
16
9,36
34,4% (44
25,7%
19
14,8%.
Onobrychis micranta Schrenk
9,4% (16
10
(5,8%),
9 (5,2%)
8 (4,6%)
1. Ajiev A.B. Qoraqalpog iston va Xorazmning madaniy o'simliklarining yovvoyi
ajdodlarining turlarining taksonomik tahlili //
- 2020.- 9 (66).- 12-16
2. Ajiev A.B. Biological assessment of species of wild relatives of cultivated plants of
the Republic Karakalpakstan and Khorezm // Science and Education in Karakalpakstan.-
2020.-
- . 3-8. - https://karsu.uz/kk.
3. Ajiev A.B. Current state of natural focals of wild communities of cultural Plants //
Science and Education in Karakalpakstan.- 2020.- 3.- .24-30.- https://karsu.uz/kk.
4. Ajiev A.B. Forms of existence of wild nature of cultural plants in the flora of
Karakalpakstan and Khorezm // Electronic journal of actual problems of modern
science,
education
and
training.-
2021.-
p.101-108.
http://khorezmscience.uz/en/index/single/3.
5. Ajiev A.B. Prospects for using the gene pool of wild relatives of cultivated plants
of the Karakalpak Ustyurt flora // Electronic journal of actual problems of modern
251
science,
education
and
training.-
2021.-
.
95-100.-
http://khorezmscience.uz/en/index/single/3.
6. Ajiev A.B., Almenova G.P. Wild relatives of cultivated plants of Karakalpakstan
and Khorezm and their systematic review // The American Journal of Agriculture and
Boimedical Engineering.- 2021.- . 31-39.-
https://usajournalshub.com/index.php/tajabe/article/ view/1975/1879
DORIVOR MOYCHECHAKNING YETISHTIRISH AGROTEXNOLOGIYASI
VA UNING AXAMIYATI.
ORTIQOV
Sharof Rashidov nomidagi SamDU
Agrobiotexnologiyalar va oziq-ovqat xavfsizligi instituti dotsenti.
YUSUPOVA NAFISA Sharof Rashidov nomidagi SamDU Agrobiotexnologiyalar
va oziq-ovqat xavfsizligi instituti magistranti
Jahonda kimyo fanining rivoj topishi sintez
bilan olingan dori preparatlarini
yaratishga imkon berdi. SHu sababli ham keyingi davrda dorivor
va ulardan dori preparatlari olish masalasiga
bilan
olingan dori preparatlari bemorlarga davo qilishda samarali
-da, ular har xil
asoratlarni,
holatlarni keltirib chiqarishi keyingi 10-15 yil ichida
Bugungi kunda jahon
saqlash tashkilotining
bemorlarning
2,5-5% ini shunday dori preparatlari keltirib chiqargan turli asoratlar tashkil qiladi.Bu
borada shifobaxsh
hujayra tuzilishi va tarkibidagi kimyoviy moddalar
odam tanasi metabolitlariga yaqin
sababli ulardan tayyorlangan
preparatlar
kam zaharli yoki zaharsiz va bemorga ziyon yetkazmaydi. Ushbu
dori-darmonlarning shifobaxsh
sintetik preparatlarga nisbatan kuchsizroq
ham ularni kasallikning yengil shaklida, ayniqsa surunkali kechishida uzoq muddat
mumkin. Bundan tashqari, ushbu o'simliklar tarkibida turli va bir necha
biologik faol moddalarning mavjudligi ulardan tayyorlangan preparatlarning
har
tomonlama
hisobga olgan holda
vaqtlarda
dorivor
qiziqish ancha kuchaydi.Bunga misol qilib dorivor
moychechakni aytib
mumkin.
Moychechak-Matricaria chamomilla-Astradoshlar (Asteraceae) oilasiga mansub.
Yorug'sevar, nam sevar va uni unumdor yerlarda o stirish maqsadga muvofiqdir. Shu
sababli avvalo urug'larni sepishdan oldin har gektar yerga 30 tonnadan mahalliy
superfosfat va kaliyli
solib, tuproq 25 30 sm chuqurlikda haydaladi.
va rivojlanishi uchun tuproqda mineral moddalar yetarli
kerak.Moychechak
unishi 6
dan boshlansa-da, optimal harorat 20
hisoblanadi.Moychechakni
rivojlanishi davomida ikki marta: birinchisi
maysa hosil
davrda, ikkinchisi
davrida gektariga 30 40 kg
hisobida azotli
beriladi. Azotli
o simlikni sug orishdan oldin
beriladi. O simlikni azotli, fosforli va organik
bilan yaxshi oziqlantirilganda
moychechak gullarini gektariga 1,5 3,0 sentnerga oshganligi aniqlangan.Urug'lardan
30-50 kunda dastlabki gullarni ochiladi. Kuzatishlar shuni ko rsatadiki,
poyalarida endigina paydo
10-12 kunda gullar ochilishi mumkin.
252
Shubhasiz bunga havoning harorati, tuproq namligi va tuproqdagi ozuqa elementlar
muhim rol
Kunlaming issiqligi va tuproq namligiga qarab, simlikdagi bitta
savatcha 5-6 kun ochilib turishi mumkin. Havoning harorati
19-
gullarni yaxshi ochilishi kuzatilgan.Moychechak vegetatsiya davomida 10-12
martagacha sug'oriladi. Har
keyin kultivatsiya qilinadi.Mahsulot
qiyg os gullaganda tayyorlanadi. Savatchalardagi gullar gullay boshlaganda tilsimon
gullar yuqoriga qaragan bo lib,
gullagan davrida gorizontal holatga o tadi.
Gullab bo lgandan so ng tilsimon gullar pastga qarab yo naladi. Ayni shu vaqtda
naychasimon gullarda meva hosil bo la boshlaydi.Savatchalardagi gullar
gullagan davrda, ya ni tilsimon gullar gorizontal holatga o tgan vaqtida savatchalar
tarkibida efir moyi eng ko p yig iladi. Shuning uchun mahsulotni shu davrda
tayyorlash tavsiya etiladi. Savatchalar qo l bilan yulib yoki xaltachali maxsus qaychi
bilan qirqiladi.Yig ilgan savatchalar aralashmadan tozalangandan so ng soya yerda
yoki quritgichlarda 40 dan oshiq bo lmagan haroratda quritiladi.
tadqiqotlarga
tsevtik moychechak yetishtirishning
samarali usullari ishlab chiqilgan
ular yuqori sifatli
yuqori hosil
olishga xizmat qilmoqda.Sanoat
plantatsiyalari uchun optimal
eng yaxshi ekish sxemalari va ekish normalari
aniqlandi.Yuqori sifatli romashka urug'idan yuqori hosil olish uchun urug'lik
uchastkalarini apreloyining uchinchi o'n kunligida 72 gr ga qator oralig'ida 60 sm qilib
ekish tavsiya etiladi. Moychechak inflorescences tarkibida efir moyi, chamazulen va
boshqa birikmalar mavjud bo'lib, ulardan olingan preparatlar antispazmodik,
yallig'lanishga qarshi, antiseptik, tinchlantiruvchi va ba'zi og'riq qoldiruvchi ta'sirga
ega.Moychechakning dorivorlik xususiyatlari juda ko'p bo'lib, bolalar uchun choy qilib
ichirilsa tinchlantiruvchi ta'sir ko'rsatadi va ularga dam olish va uxlashda yordam
beradi.Moychechakning damlamasi oshqozon shilliq qavatining shishishini pasaytiradi,
safro sekretsiyasini kuchaytiradi, oshqozon yarasining davolanishini tezlashtiradi,
spazmlarni ketkazadi va meteorizmga yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Mirziyoev Sh.M.
tahlil,
tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi
Toshkent :
2017.
104 b
Respublikasi Prezidentining qarori, 26.11.2020 yildagi PQ-4901-son
Dorivor osimliklarni yetishtirish va qayta ishlash, ularning urugchiligini yolga qoyishni
rivojlantirish boyicha ilmiy tadqiqotlar
kengaytirishga oid chora-tadbirlar
qarori
3.Prezident tomonidan 2022 yil 20 may kuni
omashyo
bazasidan samarali foydalanish, qayta ishlashni
-quvvatlash orqali
qiymat zanjirini yaratish chora-tadbirlari
Farmoni
4.Dorivor moychechak
rivojlanishning fenologik va biometrik
U.Ruzmetov,Sadargul
Ergashov .A, Abzalov .A,
.M, Mustafakulov.D Dorivor
yetishtirish texnologiyasi Toshkent -2020
6.Yoziev.I.X, Arabova.I.Z, Dorivor
( botanik tavsifi , geografik
tarqalishi , kimyoviy tarkibi , tabobatda hamda tibbiyotda
) Toshkent -2017
7.
yetishtirish texnologiyasi 115-b
253
3-
INTRODUKSIYA QILANAYOTGAN (OZIQ-OVQAT, YEM-
XASHAK, MANZARALI) ISTIQBOLLI TURLARNI
VA
BOTANIKA
ROLI
(LAVANDULA ANGUSTIFOLIA
1
,
2
. .
1
2
-
2022
20
-
-
-139-
-
,
2022
2026
36 000
[1].
(LAVANDULA OFFICINALIS L.)
-
.
(Lavandula angustifolia - officinalis),
(Lavandula)
(Lamiaceae)
1950;
1962;
1974 [4]
Lavandula angustifolia
-
-
361-374
10
[5;198 .
(Lavandula angustifolia - officinalis),
(Lavandula)
(Lamiaceae)
.
254
-30 C
4-6
-8
C
55-85
6
15-
18-25
15
1-2
-3-
(Lavandula angustifolia)
(Lavandula angustifolia.Mill)
.
1-
255
(Lavandula
angustifolia)
3
4
10
10
7-204-
I
(se), II
(v)
(j),
(im),
(v)
III
(g)
g
1
, g
2
, g
3
, IV
(s)
,
I.
(se)
-
1000
0,8-1
03
12-16
4
45
(0
+16
4
7-10
65%
87%
26-28%
(
(
2-
256
II.
(v)
-
0,3-0,4
0,4-
0,5
-
-
0,2-0,4
0,5-1
0,2-0,3
.
3.26
10-15
.
3-
11-14
+16, +21
0
18-21
2-3
2.5-3
1.23
0,37
0.139
0,6-0,7
0,5-0,6
0,3
25-30
(im)
13,2
-
3-5
2,5-3
0,5-0,6
0,2
.
5
12-15
257
60-65
9-15
0,4-0,5
25-28
52-56
4-
III.
(g)
[83; 3 48; 24-39
101 66; 287
42;3-8
g
1
-
32-36
14-22
4-5
-
-
4-6
0,4-5
60-65
1-2
2-4
10-25
20-24
-
0,5
,
1,2
25-30
25-32
258
5-
.
g
1
(g
2
)-
57-70
16-22
8-10
15
24
60-80
- 32-38
185-225
-
1-
(lavandula angustifolia Mill.)
(
-
) 2022
g
1
(1-
5
9
5
28,71
4,3
(2-
2
28,45
0,9
(3-
4
3
6
243,5 0,9
27,25
0,77
g
2
(1-
4
3
4
280,5
1
376,97
(2-
,7
3
4
259,9
08
262,51
(3-
3
3
247,7
2
274,99
g
3
(1-
6
3
01
7
1695,0
8 ,02
(2-
5
5
4
1667,1
6 4,3
(3-
1
5
1
1570,8
9 2,08
259
6-
.
(g
3
)
(g
3
)
-
18-21
2-4
(4.1.2-
10- 12
.
45-55
10-12
12-22
(4.1.2-
55-60
8-10
(4.1.3-
-9-10
44
2-
(2020-2022
I
14-16
15-16
16-18
II
80-82
81-83
81-84
9-10
44
17-18
10
10-12
45
17-19
11
11-13
45
18-20
11
III
57-61
57-64
55-61
18-20
12-13
27-28
17-19
11-14
29-31
17-19
10-12
28-30
IV
-
-
-
230-245
231-248
236-255
230-245
(2-
260
:
28.01.2022
-60-
-2026
2022 30-31- .
2.
1974. -153
3.
1983. .44. 3. . 361-374.
4.KHOMIDOV J.J.,T KHTAYEV B.Y.''METHODS OF FERTILITY AND
INCREASING OF THE SEEDS OF MEDICINAL LAVANDA (LAVANDULA
OFFICINALIS L.) IN THE CLIMATE AND SOIL OF FARGONA VOLLEY''.
//,
170-175. 2021.
5. . .
. .
(LAVANDULA OFFICINALIS L.)
170. 2019
LONICERA MICROPHYLLA
WILLD. EX SCHULT.
(CAPRIFOLIACEAE JUSS.)
1
,
2
.,
1
2
2-
Caprifoliaceae Juss.
15
500
-
,
Lonicera L.
200
Lonicera
10
[1].
261
Lonicera
,
.
[2].
,
,
Lonicera L.
7
Lonicera bracteolaris, L. paradoxa, L.
caerulea, L. microphylla, L. nummulariifolia, L. altmannii, L. korolkowii
10
Lonicera webbiana, L. pileata, L. maackii, L. maximowiczii,
L. ruprechtiana, L. notha, L. japonica, L. tatarica, L. caprifolium, L. brownii
-
Lonicera microphylla
Willd. ex Schult.
80-150
.
,
, 1-2
.
,
-
(0,6) 1-3 (4)
3-12 (15)
.
,
-
-
3-4-
.
-
-
.
5-6 (8)
,
.
-
[3].
1800-2500
[4].
[1].
.
.
(1-
262
1-
23
Lonicera microphylla
(2022
Lonicera
L. microphylla
[5]
.
3
6
00
22
00
2022
15
)
2
L.
microphylla
6
00
12
4
14
00
4
20
00
1
(4
14
00
27
32%
.
1
9
20
00
+23
57%
(2-
263
2-
Lonicera microphylla
22
98
14
00
+24
44%
(3-
.
1
324
3-
Lonicera microphylla
28.04
Lonicera microphylla
6
00
10
00
12
00
1
2
14
00
+30
24%
264
1
5
(4-
4-
Lonicera microphylla
15.04
19.04 197
+24 C
,
57%
21.04 (245
+21 C
61%
22.04
(320
+24 C
47%
(5-
5-
Lonicera microphylla
24,9 C,
48,3%
22
(320
03
.
L.
microphylla
12
00
14
00
265
47,9 %
23-30
44-50%
1
1563
Lonicera tatarica
11.04
1
31
(14.04) 185
(18.04)
5
1
597
Lonicera microphylla
,
:
1. Sennikov A.N., Tozhibaev K.Sh. & Karimov F.I. 2019. Caprifoliaceae //Flora of
Uzbekistan. Vol. 3. Tashkent: Manaviyat, pp: 47-96.
2.
1000
:
2004. 86.
3.
Caprifoliaceae.
Lonicera L. Lonicera microphylla Willd.
. Solanaceae Compositae.
-
1965. 226.
4.
Caprifoliaceae.
Lonicera L.
.
XXIII.
-
1958. 467-573.
5.
2008. 22
NIGELLA SATIVA L.
.
[1].
266
,
[2].
Ranunculaceae
(Nigella sativa
L.)
70
-
.
2-3
-
5-8
-
,
-
-
-
(1-
1-
Nigella sativa L.
M. Abdalla (2002),
(2014), E.
Beyzi (2020)
85%
-6 50-60%,
-9 24%
-6 3%,
-6
[3, 4, 5].
-
(7-41,8),
(10,3-57%),
(9,4%), -
(9.3%), -
5,6-13,9%,
(2,7%),
[6].
[7, 8]
[9].
(Nigella sativa
[10].
(1986)
[11].
-
-
(2021)
[12].
267
2021-2023
10
(1960),
(1965)
[13, 14].
(06.05)
8
00
-9
00
20-25
0
43%,
13000
1
1
10
00
-
13
00
23-27
0
45%,
86000-90000
3
1
14
00
18
00
, 1
4
(10.05.)
8
00
22-28
0
45%,
18000
9
1
9
00
-12
00
25-28
0
38-46%,
45000-95000
5
2
13
00
18
00
1
19
(20.05)
8
00
1
1
13
0
64%,
10000
1
(2-
21,1
0
1
13,4
0
37,8
0
31
3-4
0
18-22
(2-
2-
Nigella sativa
-
-
268
Nigella sativa
(n=10)
1
2 1-
3
4
5
6
t
0
0
50%
t
0
0
30%
t
0
0
20%
.
Nigella sativa
135-145
.
,
50-51%
,
-
-106-
(Nigella sativa),
(Linum usitatissimum),
(Elwendia persica)
:
1.
Crocus L.
PhD
2018. 44
2.
1981.
94 .
3. Abdalla M. Czarnuszka jako surowiec piekarski. Przegl piekarski cukiern 2002. 50(3).
6-8.
4.
2014.
114-117.
5. Beyzi E., Karer Effects of Sowing Times and Boron Applications on Agronomic
and Quality Properties of Black Cumin (Nigella sativa L.). Journal of the Institute of
Science & Technology 2020. 10(3):
2227-2234. DOI:10.21597/jist.718441.
269
6. Kabir Y., Akasaka-Hashimoto Y., Kubota K., Komai M. Volatile compounds of black
cumin (Nigella sativa L.) seeds cultivated in Bangladesh and India. Heliyon. 2020;6(10).
DOI: 10.1016/j.heliyon.2020.e05343
7.
Nigella L.
X.I
-
9-13
2014
2014. 10-
12.
8.
Nigella
sativa L.
XXI
2008.
363-365.
9.
-
Nigella sativa L.
85-
6 8
2017.
2017. 152-156.
10. Isakova A.L., Isakov A.V., Prokhorov V.N. Method of artificial hybridization of
seed nigella (Nigella sativa L.): recommendations. 2018. 20 p.
11.
-
1986. 159
12.
Nigella
sativa L.
//
2021. 163
13.
//
-
1960. 9-11.
14.
//
1965.
3. 47
60.
270
.
,
,
10-15
14-16
.
8-
4-6
Weigela florida f. bristol rubu Hibiscus syriacus f. Minerva
271
Viburnum tinus f. stricta Spirea japonica
Cotoneaster dammeri Deutzia scabra f. plena
(1-
1-
1
Cotoneaster adpressus
75
2
Cotoneaster horizontalis
75
3
Deutzia scabra f. plena
75
4
Spirea prunifolia f. plena
100
5
Spirea japonica
80
6
Symphoricarpos dorenbosa
50
7
Weigela florida f. Bristol Ruby
50
8
Hibiscus syriacus f.minerva
60
Cotoneaster horizontalis
Spirea japonica
Spirea prunifolia f. plena
Deutzia scabra f.
272
plena (
Weigela florida f. Bristol Ruby
10-15
(1-
14-16
.
10-15
28-30
20-25
.
1-
-
-
:
1.
.
va
2012
3 - 13 - 14
2.
.
273
7-8
2015
3.
.,
21
2010
67-
4.
Hibiscus
syriacus f.
de
(Malvaceae Juss.)
2022, 2-
101-106
5.
Deutzia scabra
f.
(Hydrangeaceae)
2022 3/1/1
192-196
SILLIQ SHIRINMIYA (GLYCYRRHIZA GLABRA L.) YEM-XASHAK
O SIMLIGI SIFATIDA
1
Islomov B.S.,
2
Xurramov O.G
1
Sh. Rashidov nomli Samarqand davlat universiteti,
2
on-Finlandiya pedagogika instituti
Shirinmiya
qadimgi fransuz tilida
yunoncha
(glyhorrhiza)
dan olingan
degan
anglatadi. Xitoy tilida esa
-
degan
bildiradi.
Fanda Glycyrrhiza L. turkumining 30 ta turi
Osiyo florasida esa 9 ta
tur shundan
florasida 5 ta turi uchraydi [1,4].
Tuksiz shirinmiya ildizi jahon bozori farmatsevtika tovarlari orasida tobora
raqobatbardosh
bormoqda. Bu
ishlab chiqarishning
sohalarida,
va yengil sanoat tarmoqlarida, kosmetika, tibbiyotda, oziq-ovqat mahsulotlari
ishlab chiqarishda keng
shimoliy hududlari aholisi
barglari va poyasidan chorva mollariga yem-xashak tayyorlashda
foydalanishadi. Guli esa asal-shiraga boy
sababli asalarichilikda ham
samarali foydalanilish mumkin.
bu
yetishtirish iqtisodiy,
ijtimoiy va ekologik jihatdan juda foyda keltiradi.
Tuksiz shirinmiya (Glycyrrhiza glabra L.) ning yer ustki qismida uglevodlar, shu
jumladan polisaxaridlar (6,6% gacha) kabi biologik faol moddalar mavjud, ular orasida-
pektin moddalari (5,8%), organik kislotalar, shu jumladan askorbin kislotasi (260 mg%
gacha), kumarinlar ( 1,94-2,39%), taninlar (5,5%), flavonoidlar (2,02%), lipidlar
(6,26%) uchraydi[5].
Tuksiz shirinmiya (Glycyrrhiza glabra L.)-
yillik,
ildizpoyali
Tuksiz shirinmiya (G. glabra)
U
yillik,
poyasi tik
0,5 metr,
toq
Ildizi
chuqur (10 metr)
chuqurlik
Yaylov
tsiz,
chunki uni
tuya
kuzgi, qishki
274
yeydi.
silos
yaxshi
1-4
tonna
-
yeydi[3].
Tuksiz shirinmiya
yer ustki qismini
gullagan vaqtda va
undan
chorva mollari yaxshi
qiladi. Barglari tarkibida bedadan ikki
baravar ko'p protein mavjud. [7,2,6,3].
Tuksiz shirinmiya
yer ustki qismini yem-xashak sifatida ahamiyatga
ega ekanligini hisobga olgan holda biz Oqdaryo va Urgut tumanlarida 2020-2022-yillar
davomida tabiiy sharoitlaridagi yem-xashak hosildorligini
Konyushkov
metodikasi orqali yer ustki hosildorlik aniqlandi. Buning uchun Urgut va Oqdaryo
tumanlaridagi tanlab olingan
maydondagi
poyalari yerdan 3-4 sm
qoldirilib
olindi va tarozida
massasi
1-jadval
Tuksiz shirinmiya (Glycyrrhiza glabra L.) ning tabiiy sharoitlardagi
yem-xashak hosildorligi (n=5)
T/r
Tajriba
-
gan joy
dan olingan
yem-xashak
massasi (kg)
dan olingan
hovoda quritilgan
yem-xashak
massasi (kg)
Tabiatdagi 1 ga
maydondan
olinadigan
yem-xashak (kg)
1 ga maydondan
olinadigan quruq
massa (kg)
1.
Urgut
2.
Oqdaryo
Tarozida o lchangan ho l massaga ega o simlik poyalari soya joyda 20 kun
davomida quritildi. Quritilgan qism yana tarozida
va natijalar olindi. Olingan
natijalar 1-jadvalda keltirilgan.
1-jadvalda keltirilgan tadqiqot natijalariga asoslanib, quyidagi
keltishimiz mumkin: Urgut tumanida
maydonda
kg
massa olingan
huddi shuncha
massadan
kg quruq massa olindi va bu natijani 1
ga maydonga nisbatan hisoblaydigan
massa holatida
kg, quruq
massa holatida esa
kg yem-xashak olish mumkin. Oqdaryo tumanida esa
maydonda
.51 kg
massa olingan
huddi shuncha
massadan
kg quruq massa olindi. Buni 1 ga maydonga nisbatan hisoblaydigan
kg
massa va shuncha massadan
kg quruq massa olish
mumkin. Kelgusida Tuksiz shirinmiyani yem xashak
sifatida,
yeyimliligi, yem xashagidagi ozuqa birligi, kimyoviy tarkibi batafsil
tutilgan.
Foyadalanilgan adabiyotlar.
1. Hamdamov A, Nabiev M, Odilov T,
Toshkent
2007. 170-bet
2. Indian Herbal Pharmacopoeia Revised New Edition, India: Indian Drug
Manufacturers Association IDMA; 2002: 243-52.
3. Mirzayev O.
-xashak
Toshkent-2014. 54-bet
4.
Osiyo
aniqlagichi. 4-tom. 1981-yil. 281-285-bet.
5. Rahimov A., AbdullayevaF., Yaqubova N,. Hayitboyeva G., Sharipova M.,
biomassasidan ekologik toza tabiiy
olish
Agrar
275
fan nazariyasi va amaliyotidagi dolzarb muammolar va ularning yechimlari nomli
xalqaro konferensiya. Toshkent-2020. 225-228-bet.
6. Rajurkar, N. & Hande, S. 2011. Estimation of Phytochemical Content and
Antioxidant Activity of Some Selected Traditional Indian Medicinal Plants. Indian
Journal of Pharmaceutical Sciences, 73(2): 146-151.
Sarkar, R., Arora, P. & Garg, K. 2013. Cosmeceuticals for Hyperpig-mentation: What is
Available? Journal of Cutaneous and Aesthetic Surgery, 6(1): 4-11.
276
%
10-
-60
85,8
80,5
78,7
10-
-70
89,3
86,1
83,4
10-
-80
94,7
90,8
88,2
20-
-60
82,4
84,1
80,5
20-
-70
85,9
88,6
84,8
20-
-80
90,5
92,0
89,7
10-
-60
85,4
80,8
78,1
10-
-70
87,7
85,9
84,2
10-
-80
92,6
89,1
88,5
20-
-60
81,8
83,5
80,2
20-
-70
84,7
86,8
84,5
20-
-80
89,0
91,7
89,1
70-80
3,4-4,2 ;%
60%
70-80%
60%
70%
3,5%
60%
70%
2,3% 80%
3,2-5,3%
1,8-4,8%
277
(20-
1,5-2,7 %
1,6-2,7
%
(80,5%),
80%
(90,8%)
10,3
8,3%
(20
(84,1%).
80%
(89,1%)
5,0%
8,2 %
.
,80%
(88,2-94,7%
60%
(78,1-85,8%)
(60%
(80%
1.
2.
3.
2008
4.
-
5.
6.
-
2006, 420
MEVALI ZARNAB (TAXUS BACCATA L.) O'SIMLIGINING SAMARQAND
SHAROITIDA VEGETATIV KO'PAYTIRISH
Nurmuxamedova F., Muqumov I.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
Ochiq urug'lilar-( Pinophyta yoki Coniferae) ning hamma vakillari daraxt yoki buta
ko'rinishida bo'lib, ularning urug'lari qubbalar ichida yetiladi. Ularga kedr, zarnab,
qarag'ay, archa, pixta, kedr, sekvoyadendron va araukariya kabi turlar kiradi. Ochiq
urug'lilar dunyoning barcha yerlarida yovvoyi holda o'rmon hosil qilib o'sadi. Ularning
278
yog'ochidan sanoatda mebel xomashyolari tayyorlashda, spirt va qog'oz olishda
ishlatiladi [1].
Zarnabdoshlar (Taxaceae) oilasi 9 tur o'simlik kiradi. Ular bir-biridan po'stlog'i,
bargining rangi va o'sish tezligi bilan farqlanadi. Ba'zi tur vakillarining barglari
ignasimon emas balki, yirik barglidir. Oila vakillari sekin o'suvchi bo'lib, bo'yi 1 dan 20
m gacha, diametri esi 1,5 m gacha bo'ladi.
Zarnabdoshlarning quyidagi 9 turi:
1. Taxus baccata L. (1753).- Mevali zarnab.
2. Taxus brevifolia Nutt. (1849)- Tinch okeni zarnabi.
3. Taxus Canadensis Marshall (1785)- Kanada zarnabi.
4. Taxus cuspidata Siebold & Zucc (1846)- O'tkir uchli zarnab.
5. Taxus floridana Nutt. ex Chapm (1860) - Florida zarnabi.
6. Taxus fuana Nan Li & R.R. Mill.
7. Taxus globosa Schltdl (1838)- Sharsimon zarnab.
8. Taxus sumatrana (Miq) de Laub-Sumatra zarnabi.
9. Taxus wallichiana Zucc. (1843) - Vallixa zarnabi. [2].
Zarnabdoshlar oilasining asosiy gerbariysini Karl Linney (1753), Xamfri Marshall
(1785), D. F. Leonard fon Shlextendal (1838), F. F Balrazar fon Zibold, I. G. Tsukkarini
(1846), Tomas Nattol (1849), A.U. Chapmen (1860) lar yig'ishgan.
Mevali zarnab (Taxus baccata L.) - doimo yashil daraxt bo'yi 25-30 m, diametri
1,5-2 m bo'lib , 3000 yildan ziyot yashaydi. Yevropa, Shimoliy Amerika, Qrim,
Kavkazning o'rmonlarida o'sadi. Uning barglarining rangi to'q- yashil, yangi
chiqqanlariniki esa och yashil rangda, po'stlog'i esa to'q qizg'ish rangda bo'ladi. Urug'i
qubbalar ichida emas, och qizil rangdagi arillus ichida yetiladi. Daraxt 35 yoshga
kirganda urug' berishni boshlaydi. O'zbekistonda birinchi marta uni 60 yil oldin
Toshkent botanika bog'ida introduksiya qilishgan. Samarqandga esa 14 yil oldin olib
kelinib SamDu oranjeriyasiga ekishgan. Uning barcha qismlari zaxarli bo'lib hisoblanib,
ammo arilliusi zaxarsiz. Yog'ochi, bargi va urug'ida alkaloid saqlaydi. Agarda bargini
chorva mollar yeb qo'ysa o'limiga olib keladi. Zarnabni vegetativ va generativ yo'llar
orqali ko'paytiriladi. Generativ urug'i orqali, vegetativ qalamchalar orqali [3].
1-rasm. Mevali zarnab.
279
2-rasm. Samdu oranjeriyasida mevali zarnabning qalamcha orqali ko'paytirish.
3- rasm. Mevali zarnabning ildiz otgan qalamchalari.
Bunda 1- variantimda 89%,2- variantimda- 82%, 2- variantimda- 75%, 4-
varintimda 93% va 5- variantimda 81% o'simlik ildiz otdi.
:
//
2011. 179-185.
2.
us L.
Taxaceae)
-127.
3.
Taxus baccata L
//
, 2022, 12/1, .99-102.
280
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI ORANJERIYASIDA
IRIS PSEUDACORUS L. GUL ORGANLARINING
MORFOMETRIK
Turopova M.I., Nomozova Z.B.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
Gulning tashqi tuzilishi, shakli changlantiruvchi hasharotlarni
jalb qilishda
muhim ahamiyat kasb etadi. Iris pseudacorus g
tashqi
hasharotlarni
uchun juda qulay
hisoblanadi. Hasharotlarni tumshuqchaga
yaqinlashish imkonini beradi.
asalarilar va hasharotlar yordamida changlanadi
[1], Farer orollarida asalarilar
Iris pseudacorus pashshalar yordamida
ham changlanganligi kuzatilgan [2]. Sariq
gulsafsarning
gullari
jinsli,
aktinomorf. Yaproqsimon
6ta
3
tasi pastga qayrilgan, 3 tasi esa yuqoriga qaragan. Har bir
n
pastki
toraygan qismi
gulbarg bandining uzunligi suvdagi
mm, kengligi
mm ga teng, kengaygan qismi esa yaproq deyiladi. Uning uzunligi
mm, kengligi
mm ga teng (1-jadval).
pastki qismidan
nay hosil qiladi.
1-rasm. Iris pseudacorus ning gul
A-
tashqi
1-yaproq, 2-gulbarg bandi;
-
ichki
3-yaproq, 4-gulbarg bandi;
5-changdon; 6-changchi ipi; 7-nay; 8-tuguncha; 9-gulbandi; 10-ustuncha
toji; 11-ustuncha yaproqlari; 12-ustuncha; 13-tumshuqcha
Androtsey 3 ta changchidan iborat. Changchi iplari odatda qisman yassilangan va
nayi devorlari bilan
Changdonlari
va ikki
281
kamerali
changchi ipiga asosi bilan birikkan
Nektardoni
nayining ichki chuqurchasida joylashgan.
Gulbandi
tashqi
ichki
Uzunligi
kengligi
Yaproq
Gulbarg bandi
Yaproq
Gulbarg bandi
uzunligi
Kinglike uzunligi kengligi uzunligi Kengligi uzunligi Kinglike
39
8
40,1
6
12
5
Nay
Ustunchaning
yaproqlari
Ustuncha
toji
Ustuncha
Tumshuqcha
Uzunligi
kengligi
uzunligi
Kinglike uzunligi kengligi uzunligi Kengligi uzunligi Kinglike
14
3,8
11
0
6
2,8
4,3
Tuguncha
Changchi ipi
Changdon
Chang donalari
Uzunligi
kengligi
uzunligi
kengligi
uzunligi
Kengligi
uzunligi Kinglike
22
17,0
2
13
1,3
2
81
1-jadval. Iris pseudacorus gul elementlarining
Bundan tashqari,
tashqi
gulning ochilishida,
uning
buralib
ishtirok etadi. Iris pseudacorus da gullash jarayoni akropetal tartibda,
avval yuqorigi gullar,
tartib bilan pastki gullar ochildi. Gullash davrida
asalarilar, yovvoyi qovoqarilar va boshqa changlantiruvchi hasharotlar
yangi yorilgan changchilardan chang
va
changlantiradi [3].
Gullash jarayoni quyidagicha kechadi: ertalab soat 9 larda
yuqori
qismidan
sariq rangli
boshlaydi. Bu vaqtda uning
uzunligi 4 mm ga teng
1 soatlardan keyin esa uning uzunligi 10 mm ga , soat 12
larda uning
21 mm, 14 lar da 25 mm ga, soat 16 larda 30 mm ga va soat 19
larda 40 mm gacha yetdi. G ncha shu holatda ertalabgacha
qoldi. Ertalab
soat 9-10 larda
tashqi
gulbarg bandi qismi
qisman
yon tomoniga siljib tirqish hosil qila boshlaydi, bu vaqtda
yaproq qismi
bir-birining ustiga
lib, buralib joylashgan
tashqi
yaproqlari ochilishga tayyorlanadi. Shunda ustma-ust joylashgan ustuncha yaproqlari va
uning tojsimon
qisman
boshlaydi. Aynan shunday paytda arilar
uchib kelib, gulning ochilishiga
guldagi changchiga kirib borishga
harakat qiladi va ustma-ust turgan
orasida yana bir yon tirqish
hosil
nihoyat
birdaniga ochilib ketdi, gul ochilgan paytda
ustuncha yaproqlari yuqoriga k
tashqi
yuzasida, bunda hatto tumshuqcha ham ustuncha yaproqlariga mahkam yopishgan
Bu paytda tumshuqcha yuqoriga
8-9 soat mobaynida,
tumshuqchaning etilib borishi bilan asta-sekin ustuncha yaproqlari pastga tushadi. Gul
ochilgandan keyin oradan 1-1,5 soat vaqt
changdonlar yorila boshlaydi,
changdonlar yorilgandan keyin 1,5-2 soat
esa changdonlardagi chang donalari
butunlay
Kechga tomon tumshuqchalar tashqariga qayriladi,
tumshuqcha usti juda
chang donalari bilan qoplangan
Gullashning ikkinchi
282
kuni soat 12
larda esa tumshuqcha yuzasida va ustuncha
chang
naylarining
kuzatildi, oradan 30-40 minut
gu
ichki
boshlaydi,
esa tashqi
changchilar bilan birga
keyin uni
oladi va asta-sekin yosh mevalarning
kuzatildi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Rame. V. Center for aquatic and Invasive Plants, University of Florida: Iris
pseudacorus. http:// aquatI. Ifas. Ufl.edu/seagrant / iripse 2.html. Accessed January 20, 2011.
2.
1982. 375
3. Xolmurodova T.N. Iris pseudacorus L.
Toshkent 2011.
SOLANACEAE OILASIGA MANSUB MANZARALI
Ismoilova D.K., Hasanov M.A.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat universiteti
Manzarali
va xiyobonlarga,
yoqalariga ekish, binolar ichini
bezash, guldastalar yasash maqsadlarida
dehqonchilik sohasidir. Aholini yil
davomida chiroyli gullar bilan
turish, hovli,
va atrof xiyobonlarni
chiroyli gul
bilan
doimo ochilib turuvchi chiroyli va manzarali
gulzorlar barpo qilish zarur. Gullardan -
joylarida, shuningdek,
ochiq va yopiq yerlarda turli
aranjirovkalar (guldasta, savat, kompozitsiya
va h.k.)da foydalaniladi.
gul
liklari, estetik zavqdan tashqari, amaliy
ahamiyatga ham ega
oziq-ovqat, dori-darmon va efir moyi ishlab chiqarishda
ishlatiladi. Aholi yashash joylarida
yashil hududlarni yaratish,
aholi hayotiga manzarali
kiritish bularning barchasini
reja asosida
va
ishini chuqur bilgan holdagina
amalga oshirish mumkin.
Aynan manzarali
ichida ituzumdoshlar oilasiga mansub
turlar keng
foydalanib kelinmoqda.
283
Ituzumdoshlar (Solanaceae) oilasi vakillari Yer yuzida 90 turkumga mansub 3000
turi bor.
30 ga yaqin turi
Oila vakillari bir va
yillik
va
ayrim butalardan iborat. Aksariyat turlari Janubiy Amerikada tarqalgan. Barglari oddiy
yoki patsimon qirqilgan, ketma-ket joylashgan.
turlarining gullari
aktinomorf, ikki jinsli. Gulkosachasi, tultojbarglari va changchisi 5 tadan.
gajak. Mevasi rezavor yoki
Oila vakillari oziq-ovqat, shuningdek alkaloidlar
mavjudligi sababli, dorivor maqsadlarda ishlatiladi hamda manzarali
sifatida
ham
foydalaniladi.
XVI-XVII asrlarda Amerika
manzarali petuniya, fizalis va
tamaki olib kelinib introduksiya qilinadi. XIX asrning oxiri XX asrning boshidan
duragaylash metodi orqali manzarali
navlari yaratildi. XX
asrdan esa mutagenez, poliploidiya, uzoq formalarni chatishtirish metodlari orqali
manzarali
yangi navlari, shakllari yaratildi (jadval). Ulardan ayniqsa,
petunyaning navlari
ekiladi.
Petunya (Petunia Juss. fransuzcha petun - tamaki) - balandligi 10 sm dan 1
metrgacha
yoki
yillik
hisoblanadi. Ular Janubiy
Amerikaning tropik mintaqalarida, asosan Braziliya, Paragvay, Boliviya, Argentina va
Urugvayda
Petunia parviflora Juss. Shimoliy Amerikada topilgan. Turli
manbalarga
15 dan 40 gacha turlari mavjud. Ilgari Petuniya turkumiga tegishli
bir qancha turlar hozirda Calibrachoa Cerv turkumiga kiritilgan.
jadval
Solanaceae oilasiga mansub manzarali
nomi
Hayotiy
shakli
Ekilgan
(dona)
unuvchanligi,
%
Gullash
davomiyligi,
kun
1
Petunia
hybrida-duragay
tamakigul
(petuniya)
Bir yillik
100
76
80-90
2
Petunia cascadias-tamakigul
Bir yillik
100
68
80-90
3
Petunia grandiflora-yirik gulli tamakigul
Bir yillik
100
73
80-90
4
Physalis pruinosa-paq-paq
Bir yillik
100
96
20-30
5
Nicotiana alata-
tamaki
Bir yillik
100
94
50-60
6
Salpiglossis sinuata -karnayo
gul
Bir yillik
100
82
90-110
7
Schizanthus pinnatus-shizantus
Bir yillik
100
85
80-90
8
Lycium barbarum-
buta
100
95
160-180
XVIII asrdan madaniylashtirilgan. Yuz yildan
vaqt oldin paydo
duragaylari bog ' yoki balkonlarni bezashda yetishtiriladi. Petuniyaning turli xil
ranglardagi chiroyli katta va yorqin gullari sabab gul havaskorlari orasida mashhur.
Petunya
yillik
har doim bir yillik
sifatida
Petuniyaning duragay (
brida Hort. ex E.Vilm.)
navlari (Grandiflora,
Floribunda) juda
Ular
vositasida
Paq-paq (Physalis) Osiyo, Yevropa, shuningdek, Janubiy va Shimoliy Amerikada
o'sadigan 120 ga yaqin bir yillik va ko'p yillik o'simliklarni o'z ichiga oladi. Oddiy fizalis
(Physalis alkekengi) unumdor tuproqda quyoshli joyda o'stiriladi.
tamaki (Nicotiana) ham tungi
hisoblanadi. Sander tamakisi
(Nicotiana x sanderae) va qanotli tamaki (Nicotiana alata) turlari bor.
tamaki
tabiiy sharoitda Amerikada
yillik
hisoblanadi, bizda u bir yillik
sifatida
40 dan 150 sm gacha
tik butalar
katta
284
yashil elliptik barglari va oq, sariq yoki yashil rangdagi yulduz shaklidagi x
gullari
Duragay navlari bor, lekin ular hidsizdir.
tamaki yozda
gullaydi.
Oddiy (dorivor) belladonna - Atropa belladonna
yillik,
2 m ga
yetadigan
Ildizpoyasi
boshli, ildizi esa y
va sershox
Poyasi
tik
bitta,
bir nechta,
yashil rangli, pastki qismi shoxlanmagan,
yuqori qismida esa 3 ta shox hosil
ular
navbatida ayrisimon joylashgan
shoxchalar chiqaradi.
(goji) - Lycium barbarum L.,
3,0-3,5 m yetadigan buta
Vatani shimoli-markaziy Xitoy, Tibet va Himolay. Shoxlari ingichka tikanlar bilan
qoplangan, barglari oddiy, butun, ellipsimon. Guli binafsha-pushti rangda
nektarga boy. May oyidan to sentaybrgacha mevalaydi. Mevasi
uzunchoq rezavor, ichida mayda
va shoxlaridan
vegetativ
Xitoy tabobatida uning mevasidan bosh aylanishida, tanani
quvvatlovchi vosita sifatida va alkogolsiz ichimliklar tayyorlashda foydalaniladi.
Keyingi paytlarda goji mevasi rak kasalligini oldini olishda ham tavsiyalar berilmoqda.
Shunday qilib, ituzumdoshlar oilasiga mansub manzarali
asosan
orqali
lekin
qalamcha bilan ham
mumkin
(petuniya,
tamaki,
va boshqalar). Shunga
ularni yanvar fevral
oyida ekish kerak, buning uchun
issiqxonalar mavjud
zarur. Sovuqqa
chidamli bir yillik
ochiq yerga martning oxiri aprel boshlarida, sovuqdan
zarar
esa 5-10 apreldan
ekiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
E., Ashurov E., Mukumov I. Ochiq maydondagi gulchilik. Samarqand,
nashr.,1997. 277 b.
2. Islomov B.S., Hasanov M.A.
introduksiyasi. Samarqand, SamDU nashr.,
2022. 324 b.
3. www. wikipedia.org
LALMI SHAROITDA KOLUMB
(Sorghum almum Parodi)NING
JADALLIGI
Quvondiqov
Ubaydullayev Z.J., Avutxonov B.S.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat universiteti,
Respublikamiz
qishloq
asosan,
dehqonchilikka
asoslanganligini hisobga olsak, qishloq
ekinlarini yetishtirish va hosilning
hajmi muayyan hududni, aniqroq aytganda,
vegetatsiyasi davomida yetarli
darajada suv bilan
namoyon
[2]. Shuning uchun
Kolumb
kabi suv tanqisligi, tuproqlarning turli darajada
sharoitlarida
muhitning noqulay omillari
chidamli
sifatli va
ozuqaviy
ekinlarning suv tartibini
ularning ekologik xususiyatlarini, muhitning turli
omillariga fiziologik moslashishini aniqlash va ularning mahsuldorligini oshirish uchun
muhimdir [1].
285
Shu sababdan, lalmi sharoitlarida Kolumb
va rivojlanishini
orqali mintaqa uchun muhitning noqulay omillari
chidamli
sifatli va
ozuqaviy ekinlarnu yetishtirish agrotexnologiyasini yaratishni maqsad
qilib oldik. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun biz 2021 va 2022 yillarda
tadqiqotlar olib bordik. Bunda Kolumb
jadalligini lalmi
sharotida turli ekish muddatlarida va ikki xil ekish usulida tajriba
Turli ekish
muddatlarida sochma usulda ekish va qatorlab ekish usullarida
liklarning
jadalligi
natijalar 1-jadvalda keltirilgan.
1- jadvaldagi
turibdiki, 10-apreldan 31-aprelgacha
muddatlarda ekilgan
barchasida sochma ekilgan variant
balandligi qatorlab ekilgan variant
nisbatan pastroq
aniqlandi. Shu bilan birgalikda
ekish muddatlariga ham
namoyon
20 may kuni
tadqiqotlar natijasida 10-aprel kuni ekilgan
sochma usulda ekilgan variantimizda 55,1 sm ni, qatorlab ekilgan
variantimizda 61,2 sm ni tashkil etdi. 17-aprel kuni ekilgan
esa 10-
aprel kuni ekilgan
nisbatan pastroq ekanligi kuzatilib, sochma
usulda ekilgan variant
36,3 sm ni, qatorlab ekilgan variant
39,8 sm ni tashkil etdi. 24-aprel kuni ekilgan
sochma usulda
ekilgan variant
31,4 sm ni, qatorlab ekilgan variant
33,2
sm ni tashkil etishi aniqlandi. 31-aprel kuni ekilgan
esa oldingi
muddatlarda ekilgan
nisbatan pastroq ekanligi kuzatildi va bu
sochma usulda ekilgan variant
17,3 sm ni, qatorlab ekilgan
variant
esa 18,1 sm ni tashkil etishi aniqlandi (1-jadval).
Tadqiqotlar natijasida 1-iyun va 10-iyun kunlari
tajribalarimizda ham
yuqoridagi kabi sochma ekilgan variantlarda pastroq, qatorlab
ekilgan variant
esa balandroq ekanligi, shuningdek,
ekish muddatlariga mos ravishda 10-apreldan 31-aprelga qadar ekilgan
barcha variant
pasiyib borganligi kuzatildi.
1- jadval
Lalmi sharoitida Kolumb tining
jadalligi, sm hisobida
Ekish
muddatlari
Variantlar
Aniqlash muddatlari
20.05
01.06
10.06
20.06
1.07
10.07
20.07
30.07
10-aprel
Sochma usulda
ekish
55,1
64,5
80,7
97,3
110,4
126,6
143,5
154,2
Qatorlab ekish
61,2
72,6
89,3
106,8
115,2
132,7
152,4
160,1
17-aprel
Sochma usulda
ekish
36,3
51,8
69,2
84,5
102,6
124,9
147,1
165,3
Qatorlab ekish
39,8
54,4
73,6
91,2
107,3
131,5
156,6
178,4
24-aprel
Sochma usulda
ekish
31,4
44,5
65,4
98,5
124,2
145,3
160,8
173,5
Qatorlab ekish
33,2
52,6
73,4
109,7
128,2
148,5
164,4
188,7
31-aprel
Sochma usulda
ekish
17,3
34,5
51,9
65,2
80,4
96,3
109,2
124,6
Qatorlab ekish
18,1
36,2
54,7
68,5
86,3
102,8
113,2
129,3
286
20-iyun kuni
tajribalarimizda esa
yuqoridagi kabi
sochma usulda ekilgan variantlarda pastroq, qatorlab ekilgan variant
balandroq
24-aprel kuni ekilgan
boshqa muddatlarda
ekilgan
nisbatan baland, 31-aprel kuni ekilgan
esa
boshqa muddatlarda ekilgan
nisbatan past ekanligi namoyon
Bu
10-aprel kuni ekilgan
sochma usulda ekilgan
variantimizda 97,3 sm ni, qatorlab ekilgan variantimizda 106,8 sm ni tashkil etdi. 17-
aprel kuni ekilgan
esa 10-aprel kuni ekilgan
nisbatan pastroq ekanligi kuzatilib, sochma usulda ekilgan variant
84,5 sm ni, qatorlab ekilgan variant
91,2 sm ni tashkil etdi.
24-aprel kuni ekilgan
boshqa muddatlarda ekilgan
nisbatan baland bolib, sochma usulda ekilgan variant
98,5 sm ni, qatorlab
ekilgan variant
109,7 sm ni tashkil etishi aniqlandi. 31-aprel kuni ekilgan
klarning
esa oldingi barcha muddatlarda ekilgan
nisbatan pastroq ekanligi kuzatildi va bu
sochma ekilgan variant
65,2 sm ni, qatorlab ekilgan variant
esa 68,5 sm ni tashkil
etishi aniqlandi.
10-iyul kuni
tadqiqotlar natijasida 10-aprel kuni ekilgan
sochma usulda ekilgan variant
126,6 sm ni,
qatorlab ekilgan variant
132,7 sm ni tashkil etdi. 17-aprel kuni ekilgan
rning
esa 10-aprel kuni ekilgan
nisbatan pastroq
ekanligi kuzatilib, sochma usulda ekilgan variant
124,9 sm ni, qatorlab
ekilgan variant
131,5 sm ni tashkil etdi. 24-aprel kuni ekilgan
rning
boshqa muddatlarda ekilgan
nisbatan baland
sochma usulda ekilgan variant
145,3 sm ni, qatorlab ekilgan variant
148,5 sm ni tashkil etishi aniqlandi. 31-aprel kuni ekilgan
yi esa oldingi barcha muddatlarda ekilgan
nisbatan pastroq
ekanligi kuzatildi va bu
sochma usulda ekilgan variant
96,3
sm ni, qatorlab ekilgan variant
esa 102,8 sm ni tashkil qildi.
Kolumb
jadalligi 1 va 20- iyul kunlari
ham yuqoridagi kabi sochma ekilgan variant
pastroq, qatorlab ekilgan
variant
esa balandroq ekanligi, shuningdek,
ekish
muddatlariga mos ravishda 24-aprel kuni ekilgan
boshqa
muddatlarda ekilgan
nisbatan baland, 31-aprel kuni ekilgan
esa nisbatan past ekanligi aniqlandi.
Kolumb
jadalligi vegetatsiyasining
30-iyulda olib borilgan tadqiqotlarda ham yuqoridagi kabi holat namoyon
sochma ekilgan variant
pastroq, qatorlab ekilgan variant
esa balandroq, shuningdek 24-aprel kuni ekilgan
klarning
boshqa
muddatlarda ekilgan
nisbatan baland, 31-aprel kuni ekilgan
esa boshqa muddatlarda ekilgan
nisbatan past
ekanligi kuzatildi. Bunda, Kolumb
10-aprel kuni ekilgan
sochma ekilgan variant
154,2 sm ni, qatorlab ekilgan
variantimizda 160,1 sm ni tashkil etdi. 10-aprel kuni ekilgan
esa
17-aprel kuni ekilgan
nisbatan balandroq ekanligi kuzatilib,
287
sochma usulda ekilgan variant
165,3 sm ni, qatorlab ekilgan variant
178,4 sm ni tashkil etdi. 24-aprel kuni ekilgan
boshqa muddatlarda ekilgan
nisbatan baland bolib, sochma usulda ekilgan
variant
173,5 sm ni, qatorlab ekilgan variant
188,7 sm ni
tashkil qilishi aniqlandi. 31-aprel kuni ekilgan
esa oldingi barcha
muddatlarda ekilgan
nisbatan pastroq ekanligi kuzatildi va bu
sochma usulda ekilgan variant
124,6 sm ni, qatorlab ekilgan
variant
esa 129,3 sm ni tashkil etdi.
Umuman olganda yuqoridagi natijalardan
turibdiki, Kolumb
sochma usulda ekilganida
jadalligi, qatorlab
ekilganida
jadalligi qaraganda ancha sust rivojlanish xususiyatlari
ega
Chunki,
sochma ekilganida ular bir biriga
nisbatan ancha ti
joylashadi, buning oqibatida quyosh nuriga va ozuqaga
ehtiyoj ham ortadi va
bir birini siqib
Quyosh nuriga nisbat ancha
talabchan
bu
fotosentiz va namgarchilikka
ehtiyoji sabab soyada qolib pasayib ketadi. Shu bilan birgalikda
ekish muddatlariga ham
namoyon
Kolumb
ekish muddatlariga mos ravishda 24-aprel kuni ekilgan
boshqa muddatlarda ekilgan
nisbatan baland, 31-
aprel kuni ekilgan
esa boshqa muddatlarda ekilgan
nisbatan past
aniqlandi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
2016
C. 35-
38.
2.
//
2004. C. 233-234.
WITHANIA SOMNIFERA L. NING TARQALISHI VA AHAMIYATI
Nurullayeva N.S., Nurmuratova M.A.
Sh.Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
Ituzumdoshlar (Solanaceae) oilasi 90 turkum, 2000 dan ortiq turni o'z ichiga oladi.
Oila vakillarida alkoloidlar mavjud bo`lib, ularning dorivorlik xususiyatining
yuqoriligini ta`minlaydi. Oilaning Solanum, Atropa, Capsicum, Datura, Withania,
Hyoscymus, Nicotiana va Miscellaneous, Lycium kabi turkumlari tibbiyotda keng
qo`llaniladi.
Withania turkumiga 20 ga yaqin tur kiradi. Turkumning eng muhim dorivorligi
yuqori bo`lgan turlariga W. somnifera, W. coagulans va W. simonii larni kiritish
mumkin. Withania somnifera L. keng tarqalgan tur hisoblanadi. O`simlik tabiiy holda
O'rta er dengizidan to Janubiy Afrikagacha, Kanar orollari, Yaqin Sharq va Arabiston,
Afg'oniston, Balujiston, Pokiston, Shri-Lanka, Xitoy, Nepal va Hindistongacha
288
cho'zilgan qurg`oqchil hududlarda uchraydi. Yevropaning issiq hududlarida, bog'larda
o'stiriladi. Janubiy Avstraliya va Nyu-Yorkda mahalliylashtirilib, begona o't sifatida
o`sadi.
W. somniferaning vatani Hindiston
o`simlik Hindistonning Rajasthan,
Madhiya Pradesh, Panjob, Utar, Pradesh, Gujorot, Maxarastra kabi
quruq
hududlarda
Pokiston, Bangladesh, Nepal va Shri-Lankada dorivor o`simlik
sifatida yetishtiriladi. Balandligi 2 m, kengligi 1 m gacha
doimiy yashil,
kserofit, kichik buta. Poyasi jigarrang. Barglari poyada ketma-ket o`rnashgan, oddiy,
bandli, bargning adaksial qismi deyarli tuksiz, abaksial qismi zich mayda tukchalar bilan
qoplangan. Gullari
qo`ngiroqsimon shaklda. Gulkosachabarglari 5 bo`lakli,
uzunligi 5 mm gacha, gultojibarglari ham 5 bo`lakli, 5-8 mm uzunlikda bo`lib, och sariq,
sariq-yashil ranglarda bo`ladi. Mevasi 5 8 mm diametrli (1-rasm), pishganida
sariq-
qizildan qizil ranglarda bo`lib, sharsimon rezavor meva. Serurug`, urug`i och jigarrang,
buyraksimon shaklda [1].
1-rasm. Withania somnifera ning umumiy
shi va mevalari
Tibbiyotda o`simlikning ildizi, bargi, meva va urug`laridan foydalaniladi. Ayniqsa
o`simlikning ildizlaridan ajratib olingan moddalar keng qo`llaniladi. Ildizlaridan 35 ga
yaqin biologik faol birikmalar ajratib olingan. W. somniferaning organlaridan ajratilgan
moddalar reproduktiv va asab tizimiga
qilib, organizmni yoshartirish xususiyatiga
ega va hayotiy faoliyatni yaxshilash va surunkali kasalliklardan keyin tiklanishlarga
yordam berish uchun ishlatiladi. Meva va
diuretik xususiyatga ega. Uning
barglaridan tayyorlangan dori sil kasalligi bezlarining
davolaydi, ildizi
esa teri kasalliklarini, saratonga qarshi, bronxit va oshqozon yarasini davolaydi.
Butun
ayniqsa barglari va ildiz
antibiotik, diuritik, narkotik,
kuchli tinchlantiruvchi hisoblanadi. Faol tarkibiy qismlar alkaloidlar va steroidal
laktonlardir. W. somnifera ildizi bir muncha shifobaxshligi Osiyo jenshenining faol
tarkibiy qismlariga
Barglarda steroidal laktonlar mavjud
ular odatda
analidlar deb ataladi. O`simlikning vegetativ va generativ organlaridan 12 ta alkaloid,
35 ta vianolid va bir qancha sitoindozidlar ajratib olingan va
Tibbiyotda
asosan ildizidan foydalaniladi. Uning ildizidan asosan turli perparatlar
kukunlar, tabletka, nastoyka, moylar tayyorlanadi [2].
289
W. somnifera O`zbekistonda tabiiy holda uchramaydi. Mamlakatimizda
o`simlikning biologik xususiyatlari bo`yicha ilmiy tadqiqot olib borilmagan. Hozirgi
kunda bu
Hindistondan olib kelinib, Samarqand davlat universiteti,
Botanika kafedrasida ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. G. Singh, P. K. Sharma, R. Dudhe and S. Singh. Biological activities of
Withania somnifera. Annals of Biological Research, 2010, 1 (3) : 56-63
2. S. Paul, Sh. Chakraborty, U. Anand, S. Dey, S. Nandy, M. Ghorai, S. Chatterjee
Saha, M. Tukaram Patil, R. Kandimalla, J. Prockow, A. Dey. Withania somnifera (L.)
Dunal (Ashwagandha): A comprehensive review on ethnopharmacology,
pharmacotherapeutics, biomedicinal and toxicological aspects. Biomedicine &
Pharmacotherapy 143 (2021) 112175
(CEDRUS
LIBANI)
(Cedrus libani)
25 40
-
15 35
-
-
-
8 10
4 6
-
5
4 6
15 18
2,5
1 9 000
-
:
1 300 2 000
Abies eilicica Juniperus foetidissima,
5
290
5.6 6.9
1683
1826
55%
10 90%);
2021
2022-
Cedrus libani
291
70-
(1984)
., 2018).
-
1911
-
2012).
-
Cedrus libani
292
//
1977. LXXII. 12
22.
//
1972.
83. 18 21.
1980. 27
(Cedrus atlantica (Endl.) Manetti ex
//
2014. 4.
13 18.
(Cedrus
atlantica (Endl.) Manetti ex
//
2020. 3. 34 43.
//
1981. 84. 24 31.
293
Cedrus Trew):
06.03.01.
1989. 376
(Cedrus)
//
1974. 63.
57 91.
2012. 229
10.
11.
https://www.samdu.uz/ru/news/41476
VERTIKAL
LIANALARNING
Nurkosimova R.O., Shukurova M.E.
Sh.Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
Liana-so'zi fransuz tilidan olingan bo'lib to'qilgan, ilashgan degan ma'nolarni
anglatadi.Bu
qoyalar va boshqa narsalarga chirmashib
daraxtsimon yoki
guruhi xisoblanadi. Bunday
intilib uchgi kurtaklar hisobiga tez
va atrofidagi daraxtlarga
o'sadi. Asosan, tropik
2000 dan ortiq turi
changalzorlar hosil qiladi.
xmel, yovvoyi tok, aktinidiya va boshqa lianalar
Lianalarning
turlari manzarali
sifatida
Botanika
va shaxar
chirmashib
(lianalar) alohida
ahamiyat kasb etadi. Lianalarning chirmashib
uchun ularga tayanchlar kerak
Ilashib
mliklarning quyidagi turlari mavjud: devor yoni
-
binolar yonida, ayvon va ayvonchalarda; daraxt poyasi yonida - daraxtlar,
beruvchi ustunlar
o'sadi. Lianalarning ahamiyatli tomoni yangi ochilgan parklar,
yangi qurilgan binolarda beqiyos go'zallik bag'ishlaydi.Chunki yangi ekilgan daraxt va
butalar tez
rivojlanmagan
va ilashib
tez
va
yashillikni taminlashi bilan ustun turadi.
devorlarini hamda uylarning devorlari
va balkonlarni uy
holda lianalar bilan vertikal
ishlari
uy-joylarga chiroy va xushmanzara
Ilashib
binolarga
va
kirish joylarini bezab, ularning arxitektura
yanada
B
yon tomon qismlarini berkitishda ham
ilashuvchi
katta ahamiyat kasb etadi. Biroq lianalarning xaddan tashkari
eklishi, bino arxitektura qismlarini yopib
mumkin. Yashil
keramika fakturasini yopib quymasligi kerak.
Bundan tashqari
-qarshi
uslubi ham borki, bunda
pastdan yuqoriga chirmashib
tepadan
yuqoridan pastga
yashil
vertikal
ashtirishda
foydalaniladi. Ular biror tayanchga maxkamlab joylashtirilgan yashikchalardan
chiqadi. Ushbu uslub
binolarni vertikal
294
Hiyobon va istirohat
shuningdek, katta turar joy - binolarida ilashuvchi
ayvonchalarini bezatishda, hamda yashil galereyalar va
tonellar barpo etishda
Vertikal
quyidagi
lianalardan foydalaniladi: har hil navdagi yovvoyi uzum (toklar), Amur toki (Vitis
Amurensis), Obvoynik (Periploca), Lomonos (Amazing), Kaprifol jimolosti
(Caprifolium), Aktinidiya (Aktinidia), Kirkazon (Aristolochia), Plyush (Hedera),
Limonnik (Schisandra) va boshqalar; shuningdek balkon va ayvonchalarni
bir yillik, chirmashib
Nasturtsiya
(Tgoraeolum), Ipomeya (Ipomoea), Yapon xmeli, tomoshaqovoq yoki idishqovoq
(Lagenariya) ushbu
to`liq manzarali
yozning
yoki
kuz faslida namoyon
Brioniya(Bryonia)
Atirgul (Rosa)
Ayvonlarni ko kalamzorlashtirish uchun quyidagi o simliklardan foydalanish
tavsiya etiladi: yog och poyali lianalardan - tok (Uzum), Lomonos (Clematis), Plyush
(Hedera) Kaprifol Jimolosti (Caprifolim), Aristoloxiya, ilashuvchi atirgullar va
ilashuvchi Gortenziya (Hydrangea) o tsimon lianalardan Xmel (Humulus), Gladianta,
Brioniya (Bryonia);bir yillik lianalardan - Ipomeya, turk dukkaklari, xushbo y no xat.
Bazi lianalarga mahsus tayanch qurilmalar kerak bo lsa, ayrimlarida: Plyush, Lomonos
va boshqalarda devorlarga ilashib o`sadigan moslamalari mavjud.
Hududni
ishlarini boshlashdan oldin, maydon qurilish
chiqitlaridan tozalanash talab etiladi. Tozalash ishlarini bajarib
keyin,
maydonning unumdor tuproqli qatorini saqlab qolish choralari ko`rilish talab etiladi.
Lianalarni parvarishlash ishlarining asosiylaridan biri -
shox-shabbasiga
manzaraviylik sifatini oshirish uchun ayrim shoxlari va novdalari qisman kesib chiqiladi.
Kesish ishlari
biologik hususiyatlarini inobatga olgan xolda bajariladi.
Tanasi
lianalar kesiladigan
uning umumiy
va rivojlanishi
yaxshilanadi. Bunda shox shabbaga kerakli shakl beriladi. Qurigan, kasallangan va
xaddan tashqari qalinlashib ketgan shoxlari olib tashlanadi. Kesish natijasida shox
shabbalari va ildizlari umumiy hajmining
nisbati
ildizlari
natijada
suv va mineral moddalar bilan
darajasi
yaxshilanadi.
ning yosh, jadal
davrida, shox-shabbalarning parvarishi
bo`lishi lozim.
295
Atirgullar har yili, gullab
keyin kesiladi, bunda zararlangan va
qariyotgan novdalari butunlay olib tashlanadi. Har 3-4 yilda yoshartiruvchi kesish
tadbirlari bajarilishi talab etiladi. Eski novdalar tubigacha yoki yangi shoxcha novdalari
paydo
joyigacha kesiladi. Atirgullarni
sharoitida,
suv davri
davomida muntazam kesib turiladi. Asosiy shoxlarida 3-4 tadan novda qoldirib, eski
shoxlari ketma-ket kesib tashlanadi.
atirgullar may oyidan to
oktyabr oyigacha uzluksiz gullab turadi.
XULOSA
1.
ilmiy manbalardagi mavjud
liana
manzaraviy ahamiyatiga ega
imliklar sifatida shu kungacha
vaqt mobaynida
kam
va doimiy ravishda ilmiy izlanuvchilarning tadqiqot obyekti sifatida
diqqat markazidan
kelmoqda va bu Samarqand davlat universiteti Botanika
hududini
hda lianalarning ahamiyatli ekanligini
beradi.
2. Liana turlari ichida k
keng foydalaniladiganlari
yovvoyi uzum (toklar), Amur toki, Obvoynik, Lomonos, Kaprifol jimolosti, Aktinidiya,
Kirkazon (Aristoloxiya), Plyush, Limonnik va boshqalardan foydalanish uchun
agrotexnik tadbirlar muhim hisoblanadi.
3. Respublikamizga introduksiya qilingan Glitsiniya, Tekoma turkum turlarining
istiqbolli navlarini tanlash, k
usullarini ishlab chiqish va plantatsiyalarini
barpo etish bugungi kundagi ko`kalamzorlashtirish sohasi, agrotexnikasi uchun dolzarb
muammolardan hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Abduraxmonov A., Murzova R., Rojanovskaya M.
1968.-76-78
2. Bragina V.I.
1980.- 171 .
3. Qayimov A.K., Berdiyev E.T. Landshaftli qurilish (darslik). Toshkent, Fan va
texnologiya, 2016, 2016.- 300 b.
4.
B.H.,
-
-
1975. 136
-
-
1979.-181
6.Berdiyev
E.T.,
Turgunov
M.D.,
Gulomxodjayeva
Sh.F.,
Vertikal
sh (o`quv qo`llanma). Toshkent, 2019.-104b.
7. M.Z. Xamidov
sohasida vertikal
tutgan
va
joylarda agrotexnika ishlari //II
International scientific and practical conference "Sustainable forestry" 2022. 169-165
b.
8.
https://optolov.ru/uz/elektrichestvo/liany---vyushchiesya-rasteniya-chto-takoe-
liany.html
9. https://uztext.com/45796-text.html
10. https://www.ewikiuz.top/wiki/Green_wall
296
IMOM AL-BUXORIY MAJMUASI HUDUDIDA EKILGAN BUTALAR
Saydazimova M.
Sharof rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti magistranti
Kirish. Imom al- Buxoriy majmuasi atrofidagi manzarali daraxt va butalarning
tuzish, ularning ekologik va biologik xususiyatlarini aniqlash hamda muhim
istiqbolli vakillarini
irishga joriy etish, plantatsiyalarini yaratish ilmiy-amaliy
ahamiyat kasb etadi.Imom al-Buxoriy ziyoratgohi Samarqand viloyatining Payariq
tumanida joylashgan. Ushbu ziyoratgoh islom olamida eng mashhur va taniqli
ziyoratgoh hisoblanadi. Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy
dunyoga mashhur islomshunos olim va alloma
1997-1998 yillarda hijriy taqvim
alloma
1225 yil
munosabati bilan u dafn etilgan joyda
katta yodgorlik majmuasi barpo etilgan edi. Majmuaning qurilishi va undagi
obodonlashtirish ishlari
Respublikasining birinchi Prezidenti Islom
Karimov boshchiligida amalga oshirilgan. Majmuaning
binosi janub tomonga
qaratilgan.
Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 14-15
aprel kunlari Samarqand viloyatiga tashrifi davomida Imom Buxoriy majmuasi hududida
xalqaro tajribani
holda xalqaro ilmiy markaz qurilishi
topshiriq
berilgan edi. Shu munosabat bilan majmuaga tutash hududdan ilmiy markaz hamda
markaz atrofini obodonlashtirish va
maqsadida 5,8 gektar yer
maydoni ajratilgan va Imom al-Buxoriy majmuasi hamda ilmiy markaz hududiga
manzarali daraxt va buta turlari introduksiy qilingan.
Tadqiqot metodologiyasi. Imom al-buxoriy majmuasi hududida tarqalgan
manzarali daraxtlarni aniqlashda M.M. Nabiyev, R.Y. Kazakbayevning va A. Hamidov,
M. Nabiyev, T. Odilov
dan foydalanildi[4].
Tahlil va natijalar. Imom al-Buxoriy majmuasi atrofidagi butalar
tahlil
etilib tavsiflangan. Quyidagi jadvalda Imom al-Buxoriy majmuasi hududidagi manzarali
butalarning ilmiy nomi, mahalliy nomi, oilasi, vatani va manzaralilik xususiyatlari
haqida
keltirilgan.
1-jadval
Imom al-Buxoriy majmuasi hududida intoduksita etilgan manzarali butalar
Ilmiy nomi
nomi
Oilasi
Vatani
Manzaralilik
xususiyati
1
Ilex aquifolium
Ilex
Aquifoliaceae
Janubiy
Yevropa,
Afrika
Shox-shabbasi
mevasi
2
Mahonia japonica
Mahoniya
Berberidaceae
Orta Osiyo
Shox-shabbasi
gullari
3
Osmanthus
heterophyllus
Osmantus
Oleaceae
Yaponiya,Tayvan
Shox-shabbasi
4
Nandina domestica
Xonaki
Nandina
Berberidaceae
Xitoy, Yaponiya
Shox-shabbasi
5
Photinia serratiflia
Fotinira
Rosaceae
Janubiy va Sharqiy
Osiyo
Shox-
shabbasi,gullari
6
Euonymus japonicus
Yapon
Normshki
Celastraceae
Janubiy-Sharqiy
Osiyo,
Yaponiya,
Koreya
Shox-shabbasi
297
7
Hibiscus syricus
Suriya atirguli Malvaceae
Qirim,
Kavkaz,
Ukraina
Shox-shabbasi
gullari
8
Pyracantha
atalantioides
Pikaranta
Rosaceae
Xitoy
Shox-shabbasi,
mevasi
9
Spiraea vanhouttei
Vangutta
Spireasi
Rosaceae
Yaponiya
Shox-shabbasi
gullari
10
Spiraea cinerea
Xitoy Spireasi Rosaceae
Yaponiya
Shox-shabbasi
gullari
11
Buddleia davidii
David
Budleyasi
Scrophulariaceae Osiyo,
Afrika,
Amerika
Gullari
12
Berberis thunbergia
Tunber zirki
Berberidaceae
Shimoliy Amerika
Shox-shabbasi,
gillari
13
Weigela florida
Florida
velgiyasi
Caprifoliaceae
Xitoy, Yaponiya
Gullari
14
Chaenomeles speciosa
Yapon behisi
Rosaceae
Yaponiya, Xitoy
Gullari
15
Loropetalum chinensa
Xitoy
loropetalumi
Hamamelidaceae Yaponiya,
Xitoy,
Himolay
Barglari, gullari
Imom al-Buxoriy majmuasi hududidagi tadqiqotlar natijasida 9 ta oilaga mansub 15
tur manzarali buta turlari o sayotganligi ma lum bo ldi. Quydagi oilalarda Ranodoshlar
oilasiga mansub Photinia, Pyracantha atalantioides, Spiraea vanhouttei, Spiraea
cinerea, va Chaenomeles speciosa, Temirdaraxtdoshlar oilasiga mansub Loropetalum
chinensa, Zirkdoshlar oliasiga mansub Berberis thunbergia, Nandina domestica,
Mahonia japonica Imom al-Buxoriy majmuasi hududida ko kalamzorlashtirish
maqsadida juda ko p ekilgan va barq urib o sayotgani ma lum bo ldi. Bular 9 ta oilaga,
8 ta turkumga mansub
eng
turkum va turlarga boy oila Rosaceae oilasi
xisoblanadi. Bu manzarali butalarning aksariyati boshqa mamlakatlardan keltirilgan
ular Xitoy, Yaponiya, Qirim, Kavkaz, Janubiy Sharqiy Osiyo, Janubiy Amerika
mamlakatlaridan introduksiya qilingan. Mavjud butalarning qariyib 80% i shox-
shabbasining chiroyli
gullari va ajoyib mevalarining
parvarishlab
kelinmoqda.
Xulosa va takliflar. Hozirgi kunda Imom al-Buxoriy majmuasi hududida
manzarali butalarning 15 ga yaqin turi aniqlandi. Ular 8 ta turkumga va 9 ta oilaga
mansub. Ulardan Rosaceae va
Berberidaceae oilasiga mansub turlar eng
uchrashi
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Nematov E., Xuramov B., Muqumov I., Muqumov
Samarqandning yashil qalqonlari,
Samarqand-2007 yil.
2. Keldiyarov X.A., Sulaymonov E.S. Samarqand shahrining botanik tabiat yodgorliklari.
Samarqand-2009.
3.
4.
A.,
1987.14-72
5. Sulaymonov E. S., Qobulov D., Muqumov X.
yashil
Toshkent
Fan nashriyoti 1982-yi.l 3. 36 b.
6. Usmonov A.U. Dendrologiya
Toshkent -1974 y. 254 c.
298
7. Ochilov U., Haydarov X., Saidazimova
Imom al-Buxoriy majmuasi hudud,ida ekilgan
istiqbolli manzarali
Toshkent 2023-y. 161b.
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETINING ISSIQXONASIDA
LILIYALARDA UCHRAYDIGAN TURLI XILDAGI
YUQUMLI VA YUQUMSIZ KASALLIKLAR
Nasimova Z.H.,
Sh. Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti tayanch doktoranti
Sog'lom va kuchli o'simliklar olishning asosiy sharti qishloq xo'jaligi
agrotexnologiyasining yuqori darajada
Shu bilan birga, noqulay iqlim va ob-
havo
sharoiti,
zararlangan
ko'chat
materiallaridan
foydalanish,
tuproqda
zararkunandalarning paydo bo'lishi o'simlik kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin.
Shu bilan birga liliyalar yetishtirishda kasalliklar va zararkunandalardan himoya qilish
uchun profilaktika choralari alohida ahamiyatga ega hisoblanadi. Kuzatishlar natijasida,
Samarqand davlat universitetining issiqxonasida
liliyalarda uchraydigan
turli xildagi yuqumli va yuqumsiz kasalliklar uchrab turadi bular quydagi kasalliklar
hisoblanadi.
- Eng katta zarar yetkazuvchi kasalliklardan biri hisoblanadi.
Bunday kasallikni tarqatuvchisi asosan
Liliya piyozlari qazilayotgan
vaqtda biror bir yeri kesilib qolguday
shu kesilgan yerning ustki tamoni kulrang
chang singari
sporalari qoplab oladi va
kasalligiga olib keladi. Bu
holat ochiq va yopiq sharoitda ham kuzatiladi.
kasalligi bilan tanalari,
kasallangan
tanalari, yaproqlarida yapaloq yoki uzunchoq shaklda
paydo
Bu
1-12 mm bo
keyinchalik yiriklashib boradi va tana va
yaproq
yemiradi.
tushgan
ochilgan gullar
xunuk va diametri kichik
novdalari sinib chirish jarayoni boshlanadi.
hollarda
nuqtasi kasallanib, bu
qoladi. Qanchalik
tushgan
shunchalik
ochilgan gullar xunuk va
kasalligidan
jarahotlangan
qaynoq suvga botirib olingan singari yaproqlari shalpayib,
holatini
novdalar
-
sinib,chirish boshlanadi.
Kurash choralari: Kaliy permanganatning eritmasi bilan 10 minut davomida
solish va yaxshilab ekishdan oldin quritish zarur. Namlik miqdorini ozaytirish,
davrida
zich
kasallangan qismlarini kesib olib, yoqib
yuborish qazib olingan piyozlarni quruq va shamol tegadigan yerlarga saqlab quritish
lozim.
Ildiz
chirish kasalligi- Bu kasallik bilan kasallangan liliyalarning ustki
qismi
burishib yerga yopishadi. Ammo yer ostidagi piyozi kasallanmay,
bir zaylda turadi. Undan
chiqqan boshqa novdalar ham yer yuziga chiqishi bilan
oldingi holat takrorlanadi. Shuning uchun bunday
kovlab olib, darhol
kuydirib tashlashga
keladi.
Kurash choralari: Yerni esa darhol oltingugurt eritmasi bilan ishlov berish zarur.
Aks holda bu yerga boshqa liliyalar
ularni ham kasallantirish mumkin [1].
299
Piyozlarning yumshoq chirishi - Piyozlar nihoyatda yumshoq
qoladi
hamda ular achigan hid tarqatadi. Piyoz qatlari suvli
keyinchalik qorayadi.
Tuproq yoki piyozni
olganda, yopishqoq
va piyozlarning ustki tomoni
qotadi.
sporalari, mitseliylari piyozlarning kesilgan yerlaridan kirib olib,
havo isishi bilan 2-3 kun mobaynida ularni chiritib tugatishi mumkin.
Kurash choralari: Piyozlar qazib olingandan
sulema eritmasida 15 minut
saqlab,
esa quritish lozim yoki simob birikmasining granozinnini ishlov berish
lozim. Ammo eng yaxshisi kasalllangan piyozni qazigan barobari kuydirib tashlash
Zang kasalligi-Yaproqlarning teskari tomonida temir zanglagani rangidagi
-
budir, mayda-mayda nuqtachalar paydo
bularning ichki tomonida
sporalari borligi aniqlangan. Bu
sporalari liliyalarni kasallantirishda
aktivqatnashadi.
Kurash choralari: oltingugurt bilan tezda changlatish yoki mis preparatlari bilan
ishlov berishdir.
Shira biti (Aphis lilei).-Bahor faslida
nimjon paytida zarar yetkazadi
hamda virusli kasallikga olib keladi. Bu hashoratning qanotsiz va qanotli turlari mavjud
shakli tuxumsimon, rangi och yashil, och sariq rangda
asosan yosh
kurtaklar va barglarning sharbati bilan oziqlanadi (2-rasm).
-
2-rasm Shira biti (Aphis lilei)
Natijada
poyasining yuqori qismidagi uchki barglari qayrilib
(burishib) xunuk holatga keladi va normal
buziladi. Zararlangan
yopishqoq
qoladi. Agar
himoyaqilinmasa butun yil davomida rivojlanadi
[2].
Kurash choralari: Yuqori agrofonda
kerak fosforli va kaliyli ozuqa
berish zarur.
mlikni insektitsidlar bilan purkash (0,5 karbafos emulsiyasi yoki 40%
li fosfomid emulsiyasi) 7 kunlik interval bilan ishlov beriladi bir necha marta. Shira
ularga
qolmaslik uchun almashtiriladi. Shirinchalarga qarshi kurashishda
nikatin sulfat yoki anabazin sulfatni kir sovuni bilan aralashtirilib sepish bilan bir
qatorda, liliya ekilgan maydonni har zamonda
kechirib turish talab etiladi.
Mahalliy kurash piyoz yoki sarimsoq suvi bilan ishlov berish. Tamakini tuproq yuzasiga
sepish, kulni tuproq yuziga 1,5-2 sm qalinlikda sepish zarur.[3].
300
Bakterial kasalliklar
Mozaika-kasalligi bilan kasallangan liliyalarning yaproqlarida turli
paydo
Bu
ayrim liliya yaproqlarida och
ranglar paydo
boshqalarida och yashil
paydo
Mozaikalarning tushishi natijasida
liliyalar gullashdan,
Yaproqlarning rangi va hajmi
qiyshayib, gullarining tuzilishi xunuk
Bu kasallikni tashuvchi turli
shirinchalardir [4].
Kurash choralari: Kasallangan liliyalarning piyozlarini qazib, ikkinchi yil
qilinadi. Chunki mozaikalar yildan-yilga
piyozlardan-
piyozlarga
Shuning uchun qazib olingan kasal piyozlarni yoqib tashlash kerak.
Xulosa.Xulosa qilib aytganda,liliyalarni issiqxona sharoitida kasallikga
uchramasligi uchun havoning tozaligi, changlarning oz
vaqtida
chopib, oziqlantirib turish kabi chora tadbirlar kerak
Tuproqda qanchalik azot
moddalari
shunchalik piyozlar
kasalliklarga uchrab turadi.Bundan
tashqari issiqxonada yuqori namlik va yuqori harorat liliyalarga katta zarar keltiruvchi
ekologik omil hisoblanadi. Shuning uchun agrotexnika qoidalariga qattiq rioya qilish
talab qilinadi.
Foydanilgan adabiyotlar:
1.
1990- 100-
2.
3
2017-
3. lwes Henry John-A Monograph of the genus Lilium-London 1880-80-c
4. Ergash
Ermat Ashurov va Ilhom Muqumov-Ochiq maydondagi gulchilik.
225- B
70%
[8].
2000
6-8
3-4
301
[1,2,3].
[6,7].
( )
P
[4,5].
( )
(n+)
(N):
( )
0,67 ;
0,8 ;
.
( yi y ) 2
n
(
)
302
y
i
y
P
Pi
y
y
n
y
5 7
3
5
1.
//
- 2010. -
13(258). - 5-16.
2.
-
2005. 551
3.
1983. 7
4.
2012. 215
5.
1983. 175
6.
2022. 283
7. Xoliqulov SH.T. grometeorologiyadan amaliy
Samarqand-2020. 224
.
8. http://agro.uz/uz/information/about_agriculture/434/5220/
303
. .,
. .
11-
,
.
-
.
-
.
-
,
2-3
4
-
6
-
304
2,0
5,0
(1,2-1,8
1,2
1,0
(1,2
0,8
15-25
2
-
1)
2)
2-3
50-100
.
1.
va
2016.- 300
2.
X
-
22-
23
2022
305
SAMARQAND SHAHRINI KO KALAMZORLASHTIRISHDA
FOYDALANILADIGAN GYMNOSPERMAE BO LIMIGA MANSUB
MANZARALI DARAXTLAR
Ochilov U.A.
Sh.Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
Markaziy Osiyoda
-xiyobon
asrlik tarixga ega. Sharqning
madaniy va ilmiy markazlaridan biri hisoblanmish Samarqand dunyoga
tarixiy
asriy, betakror tarixiy obidalari bilangina emas, balki
obodonlashtirilish va
tarixi bilan ham mashxur hisoblanadi.
Buyuk Amir Temur zamonidayoq Samarqandni obodonlashtirishga alohida
berilgan.
keltirilishicha, dunyoga mashxur Temur
arida mahalliy
daraxtlar - chinor,
tol va teraklar bilan birga,
keltirilgan
eman, sarv, shamshod kabi anvoyi daraxtlar ham ekilgan. Ularning
zamonlar
bilan hozirgacha saqlanib qolmagan. Ammo Samarqand atrofidagi Konigil,
Motrit, Chilustun mavzeylaridagi va Urgut chinorlari
davrdagi Temur
saqlanib qolgan ayrim tirik yodgorliklar
ajab emas[1,2,3].
Samarqandni
maxsus
reja
asosida
yanada
obodonlashtirilishi
va
XIX asrning oxirgi choragiga
keladi.
olim
N.I.Korolkov Yevropa shaharlarini
tajribasini
Samarqandda eksa
100 turga yaqin manzarali, sersoya va uzoq umr
nodir daraxt va butalarni ekishni tavsiya etgan. Bu ish 1872-80 yillarda
amalga oshirilgan.
yillarda hozirgi Universitet xiyoboni, Alisher Navoiy nomidagi
shahar Markaziy istirohat
tashkil etilgan hamda
asos solingan. Samarqandning yangi shahar qismi qurilib, nodir anvoyi daraxtlar ekilib
Davlatimiz rahbari Shavkat Miromonovich Mirziyoev 2021 yil 24 avgust kuni
ekologik holatni yaxshilash, daraxtlar muhofazasini samarali tashkil etish va yashil
hududlarni kengaytirish chora-tadbirlari yuzasidan videoselektor yi ilishida muhim
tashabbusni ilgari surgani bejiz emas. Sababi, hozir butun dunyoda kechayotgan
pandemiya tufayli har birimiz ekologik holatni yaxshilash, atrof-muhitni muhofaza
qilish masalasi dolzarb ahamiyat kasb etganiga guvoh
Respublikamizda aholi
yashash joylari, dam olish maskanlari, korxona va tashkilotlar hududlarini
manzarali, atrof muhitga ijobiy
qiluvchi, xom-ashyo
tariqasida yuqori samara beradigan daraxtlarni
aytirishga katta
berilmoqda.
Mamlakatimizda keng
ishlarini amalga oshirish
uchun yetarlicha shart-sharoit yaratilgan.
manzarali daraxtlar va butalar turlarini kengaytirish,
amiz sharoitlariga moslasha
oladigan nav va shakllarini izlab topish, ilmiy darajada asoslangan texnologiya
parvarishlashni tadbiq etish - bugungi kunning dolzarb masalalaridan sanaladi.
Olib
borilgan
tadqiqotlarimiz
natijasida
Samarqand
shahrini
5 oila, 16 turkum va 29 turga mansub ochiq
manzarali
daraxtlar aniqlandi. Bu manzarali ochiq
daraxtlarning
boshqa
306
mamlakatlardan introduksiya qilingan
Samarqand shahri sharoitida juda yaxshi
oqda va rivojlanmoqda (1-jadval).
1-jadval
Samarqand shahrida
ochiq
manzarali daraxtlar
T/N
ila
Turkum
Tur
Vatani
1
Ginkgoceae
Ginkgodoshlar
Ginkgo
ginkgo
Ginkgo biloba L.
Ikki
ginkgo
Xitoy, Yaponiya
2
Pinaceae
Qarag`aydoshlar
Picea
Qoraqarag`ay
Picea schrenkiana F.et M.
Qora qarag`ay
Tyan-Shan
Picea abies
Yevropa
Yevropa, Osiyo,
Shimoliy Amerika
Picea pungens
Tikanli
Shimoliy Amerika
Pinus
Qarag`ay
Pinus silvistris L.
qarag`ayi
Yevri Osiyo
Pinus pallasiana
Pallas qarag`ayi
Qrim
Pinus nigra J.F.Arnold.
Qora
dengizi
Pinus eldarica L.
Eldor
Ozorbayjon
Cedrus
Kedr
Cedrus Libani Laws.
Livan kedri
Kichik Osiyo Siriya,
Cedrus deodara Lindl.
Ximolay kedri
Pokiston,
Hindiston
Abies
Abies concolor (Gordon &
Glend.) Lindl. ex Hindebr.
(pixta)
Shimoliy Amerika
Abies nordmanniana
Nordman
Ozorbayjon, Kavkaz
3
Taxaceae
S.F.Gray
Zarnabdoshlar
(Tisdoshlar)
Taxus
Zarnab
(Tiss)
Taxus baccata L.
Mevador zarnab
Amerika, Yevropa va
Osiyo
4
Cupressaceae
Rich.Ex Bartl.
Sarvdoshlar
Chamaecyparis
Kiparisovik
Chamaecyparis
lawsoniana
(A. Murray) Parl.
Lavson kiparisovigi
Shimoliy Amerika,
Kaliforniya
Cupressus
Sarv
Cupressus arizonica Greene.
Arizona sarvi
Janubiy
Amerika
Meksika,
Cupressus sempervierens L.
Doimyashil sarvi
dengizi
Cupressocyparis
Cupressocyparis leylandii
(A.B. Jacks. & Dallim.)
Dallim.
Juniperus
Archa
Juniperus virginiana L. Virjin
archasi,
Shimoliy Amerika
Juniperus communis L.
Oddiy archa
Shimoliy Amerika,
Yevropa, Osiyo
Juniperus sabina L.
Osiyo, Kavkaz,
307
Sabina archasi
Possiya
juniperus scopulorum Sarg.
Qoya archasi
Shimoliy Amerika,
Juniperus squamata
Janubi-Sharqiy Osiyo
Juniperus seravschanica Kom.
Zarafshon archasi
Osiyo
Calocedrus
Calocedrus decurrens (Torr.)
Shimoliy Amerika,
Kaliforniya
Platycladus
Savr
Platycladus orientalis (L.)
Franco.
Sharq sauri
Xitoy,
shimoliy
Vetnam, Koreya
Thuja
Tuya
Thuja occidentalis L.
tuyasi
Shimoliy Amerika,
Taxodium
Savr
Taxodium distychum Rich. -
Botqoq savri
Shimoliy Amerika
5
Taksodiydoshlar
Taxodiaceae
Sequojadendron
Sekvoyadendron
Sequojadendron giganteum
Bahaybat sekvoyadendron
(Mamont daraxti)
Kaliforniya Nevida
Metasequoia
metasekvoya
Metasequoia
glyptostroboides Hu et. Cheng.
- Qad-qomatli metasekvoya
Yaponiya, Korea,
Xitoy, Qrim
Kavkazda
Yuqoridagi javalda
Samarqand shahrida 5 ta oilaga mansub 29 tur
manzarali ochiq
daraxtlar
Bu oilalardan
oilasiga mansub quyidagi Pinus pallasiana, Pinus eldarica, Pinus
silvestris, Picea pungens, Picea schrenkiana va Picea exelsa, Savrdoshlar oilasiga
mansub Cupressus arizonica, Juniperus exelsa, J. virjiniana, J. semiglobosa, turlari
Samarqand shahrida
ekilgani
Javalda
turibdiki bu
manzarali daraxtlar turli davlatlardan keltirilgan
Qrim, Xitoy,
dengizi va shimoliy Amerika
keltirilgani tadqiqotlar davomida
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Qayumov A.Q., Turok Dj. Aholi yashash joylarini ko
Toshkent
2012 yil.
2. Keldiyarov X.A. Sulaymonov E.S. Samarqand shahrining botanik tabiat yodgorliklari.
Samarqand-2009.
3. Nematov E., Xurramov B., Muqumov I., Muqumov
Samarqandning yashil
qalqonlari, Samarqand-2007 yil.
4. Usmonov A.U. Dendrologiya
Toshkent -1974 y. 254 bet.
PHASEOLUS VULGARIS L. NING BIOLOGIK XUSUSIYATLARI VA
KIMYOVIY TARKIBI.
M.K.Nasimova, Sanakulov A.L.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat universiteti,
Samarqand, maftunakurbanbayevna@gmail.com
Jahon dehqonchiligida Plaseolus vulgaris
27 mln gektar maydonga ekib
kelinmoqda. Urug' hosildorligi 20-40 s/ga.
yillarda butun jahon mamlakatlarida
loviya ishlab chiqarish 23,6 million tonnani tashkil qilmoqda. Hindiston, Braziliya,
308
Myanma, Xitoy va AQSh keng maydonlarga loviya yetishtirish
yetakchi
hisoblanadi. Ushbu birinchi beshtalikdagi ishlab chiqaruvchi davlatlar jahon ishlab
chiqarishining 60% dan ortig'ini
23,6 million tonnasidan 18,7 million tonnasini
tashkil qiladi.
[1].
Mamlakatimiz qishloq xo'jaligida amalga oshirilgan keng miqyosli iqtisodiy
islohotlar unumdor ekin maydonlari tarkibining bozor munosabatlari talablaridan kelib
chiqib o'zgartirilishi sabzavot, kartoshka mahsulotlari miqdorining ko'payishi bilan bir
qatorda, don va dukkakli o'simliklar, sabzavot, poliz, meva va uzum mahsulotlarining
turlari hamda assortimenti kengayishiga asos bo'lib xizmat qilmoqda. Bu borada fasol
yetishtirishda biofaol moddalardan foydalanishning fiziologik va biokimyoviy asoslarini
ishlab chiqish dolzarb masalalardan biridir. Respublikamizda bugungi kunda 40 gektar
maydonga fasol ekib kelinmoqda. Dukkakli ekinlarini yetishtirish qishloq
uchta asosiy muammoni hal qilishga imkon beradi:
1) don yetishtirishni ko'paytirish; 2) o'simlik oqsili muammosini hal etish; 3)
tuproq unumdorligini oshirish.
Oddiy loviya qimmatli oziq-ovqat, tibbiyotda
kasalliklarni oldini oluvchi va davolashda foydalaniladigan va chorva mollari uchun
yem-xashak ekinidir. Tarkibi bo'yicha loviya oqsillari go'sht oqsillariga yaqin
va organizm tomonidan 75% ga so'riladi [2].
Loviya
oqsillar (ba'zi navlarda 31% gacha), 50-60% uglevodlar (mono-
va oligosakkaridlar, kraxmal), 3,6% gacha yog'li yog'lar, karotin, kaliy, fosfor, mis va
sinkning katta miqdori mavjud, azotli moddalar (jumladan, muhim aminokislotalar),
flavonoidlar (quercituron), sterollar (b- va g-sitosterollar, stigmasterol) va organik
kislotalar (molik, malon, limon), Piridoksin, tiamin, pantotenik va askorbin kislota kabi
vitaminlarni o'z ichiga oladi:
Flavonoidlar (kaempferol-3-glyukozid, kempferol-3-glyukoksilozid, miritsetin-3-
glyukozid), leykoantosianidlar (leykodelfinidin, leykotsiyanidin, leykopelaargonidin) va
antosiyaninlar (siyanidin, pelyukozid, malsidin, pelyukozidin) aniqlangan.
[3].
Loviva urug'larida oqsil,
energiya, oqsil
qimmatligining saqlanishi
(Posipanov
quyidagicha: Oqsil, 30 % AQM hisobida, Oqsilni
qimmatligi,
85 %,
3 % AQM hisobida, Energiya, MJ 1kg
da 19,2 Oqsil 1 EOB da 163 g,
almashtirilmaydigan aminokislotalar miqdori esa quruq modda hisobida, g/kg hisobida
(Posipanov
quyidagicha: O'nta almashtirilmaydigan aminokislotalar umimiy
144 Lizin 23,3, Metionin 1,5, Sistin 6,2, Arginin 16,3, Leysin 44,0, Fenilalanin 14,6,
Treonin 11,0, Valin 16,0, Triptofan 4,4, Gistidin 6,5
tashkil etadi,
bundan tashqari, Vitaminlardan A, Bp B2, PP, B6, E, unib chiqayotgan unig'larda S va
moddalar, mikroelementlar ko'p
.
Suyak unida 8,2 %, soyada 7,6 %, lizin
(oqsilda) bor.
Loviya oqsilining asosiy qismi havodagi azotni tuganak bakteriyalar
yordamida
hisobiga erishiladi. O
sug'oriladigan yerlarida
dukkakli don ekinlari va tuganak bakteriyalarning faoliyati uchun yetarli sharoit
yaratilganda simbioz faoliyati natijasida azotli
solinmasa-da, urug' hosildorligi
3-4 t/ga azot
Simbioz sodir bo'lmaganda solingan 30 kg/ga azot hosilni
1,5-2,0 s/ga oshiradi. Solingan
azot simbiozni 6-10 kunga kechiktiradi. Ayrim
olimlar esa solingan
azot
natijasida simbioz umuman sodir bo'lmaydi va
dukkakli ekinlar hosili sezilarli darajada kamayadi, tuproqda azot to'planmaydi deb
Dukkakli ekinlarni yetishtirishda tuproqda rizobium bakteriyalari
309
bo'lmagan holda,
azot gektariga 100-150 kg qo'llaniladi. Dukkakli don
ekinlaridan keyin tuproqda organik moddalar miqdori ortadi, tuproqning suv-fizik
xossalari yaxshilanadi. Loviya tuproq muhiti pH 6,5-7 bo'lganda yaxshi o'sadi, unumdor,
begona o'tlardan toza tuproqlarda yuqori hosil beradi. [2].
Inson organizmi uchun fasolning bir qancha foydali xususiyatlari bor masalan:
toksinlar tanasini tozalaydi, ichaklarning ishlashiga yordam beradi, yomon xolesterin
darajasini pasaytiradi, yurak mushaklarini kuchaytiradi, charchoqni ketkazadi va uyquni
normallashtiradi, astma alomatlarini yengillashtiradi, artrit bilan yordam beradi,
immunitetni oshiradi, qariyalarda Altsgeymer kasalligi xavfini kamaytiradi,
osteoporozning oldini oladi. [4].
Fasol
texnologiyasi, ekinning biologiyasini, fiziologik va biokimyoviy
xususiyatlarini
ilmiy tadqiqotlar
D. Salinas, A. Iturbide, C.
Azurdia, C. Lopez, J. Contreras,
M. Shipareva, A.
O. Poltoradneva, R.
Nasibov, Z. Aliyeva
lar
tomonidan
, lekin ushbu fasolning Ravot va
Mahsuldor navlari va ularning fiziologik va biokimyoviy xususiyatlari va ularga iqlim
va agrotexnik sharoitlarga
holda yetarlicha tadqiqotlar amalga oshirilmagan.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.UN Food & Agriculture Organisation.
: 11
2017.
12
2016
.
2. R.O. Oripov, N X. Xalilov 0 SIMLIKSHUN0SLIK O'ZBEKISTON
FAYLASUFLARI MILLIY JAMIYATI NASHRIYOTI TOSHKENT-2007
3.
/
-
1974.- 186-187. -336
4.https://uz.healthy-food-near-me.com/the-benefits-and-harms-of-beans-for-the-
body-sprouted-beans/
-
-
-
-
-
-
2020
10-
4670-
,
310
[1].
Rosaceae
Rubus L.
[2].
.
150
19-
-
,
1990-
Rubus L.
400
90
(Rubus
caesius L.)
[2,4].
.
-
1
1,5
,
8-10%
[3].
Djambo, Tornfree, Chester,
Cacansca Bestrana, Brzezina, Karaka black, Brazos
-
1-2
1-2
30
2-3
.
.
311
2
2.5
1.5
10-15
20-25
2-3
.
30
0
(1-
Djambo, Tornfree, Chester, Cacansca Bestrana, Brzezina, Karaka black,
Brazos
3-6
20- 60
2-4
125
.
1-
1 Djambo
5-6
60
4
125
2 Tornfree
3-4
36
3
70
3 Chester
3-4
24
2
30
4
Cacansca
Bestrana
3-4
20
2
40
5 Brzezina
3-4
30
2
60
6 Karaka black
4-5
54
4
100
7 Brazos
4-5
48
4
80
Djambo,
Karaka black, Brazos
Cacansca Bestrana
-
312
1.
-4670-
-
2020
10
2.
-
-
2008. - 42-44.
3.
2016.
280.
4.
.
, 2018. - C. 81-89.
O ZBEKISTON
(ARANEAE) FAUNASINING BUGINGI
HOLATI
Shodmonov F.A.
Samarqand davlat universiteti tayanch doktaranti
yerda taxminan 400 million yil davomida yashab kelayotgan va
bugungi kunda quruqlikdagi keng tarqalgan va yuqori xilma-xillika ega turkumdir [9].
deyarli hamma quruqlik mintaqalarida, tropik
qutb
barcha biotoplarida va hatto chuchuk suv havzalarida ham yashaydi
[6,7].
yirtqich hayot tarziga ega va
navbatida boshqa hayvonlar uchun
ozuqa
oziq zanjirida muhim ahamyatga ega. Qolaversa, qishloq
zararkunandalari bilan oziqlanganligi sababli zararkunadalarga qarshi kurash usullarini
ishlab chiqishda ham muhim amaliy ahamyatga ega [18,26,30]. Bundan tashqari,
turlari zaharli
sababli, ayrim mamlakatlarda ular
bilan
jiddiy muammolar vujudga keladi [3,29].
taksanomik va morfologik xilma-xilligi
yuqori darajadagi
guruhdir. Bir qator olimlarning 2015-yilgacha olib olib brogan tadqiqotlarida dunyo
faunasida
114 oiladan iborat 45 mingdan ortiq tur mavjudligi
takidlangan [15,33]. Bugungi kunga kelib xalqaro
gimchaklar katalogi 132 oila 4310
avlodga mansub 50947 ta turni
ichiga oladi [31].
Respublikamiz hududida gidrotermik tavsifi jihatidan keskin farqlanadigan turli-
tuman biotsenozlar mavjud va bu holat
faunasining ham xilma-xil
sabab
Mamlakatimizda
bir qator ilmiy tadqiqotlar
olib borilgan, lekin olingan
mamlakatimiz hududi
faunasini
tavsiflash uchun yetarli emas [10].
Ayrim olimlarning
iston hududida
700
ga yaqin turlari uchrashi mumkin [35]. B.Xasanovnaning
hududida 32 oila 118 avlod 221 ta tur
uchraydi [10].
E.Ergashev (1990) va I.Xafizov (1986)
tabiiy biotsenozlarida 15
turdan ortiq zaxarli
qayd etishadi [34,35]. Muallif tomonidan ilk bor
zaharli
tarqalishi, biologiyasi, ekologiyasi, xatti-
313
harakatlari
keltirilgan, qoraqurtning bioekologik xususiyatlari
va laboratoriya sharoitida
ommaviy etishtirish usuli taklif
etilgan [35].
Samarqand viloyati hududida olib borgan tadqiqotlari
natijalariga
G.Bronshteyn, B.Murtazaevlar tomonidan 204 ta
turlari
namunalari
Aniqlangan turlarning 142 tasi D.E.Xaritonov tomonidan
tasdiqlangan va shu sababli
qilingan
turlar soni 142 tani tashkil etadi.
Ularning 78 tasi viloyat araneofaunasi uchun birinchi marta, 54 tasi
faunasi
uchun yangi, 6 turi
Osiyo va 1 ta tur sobiq Sovet Ittifoqining araneofaunasi uchun
yangi tur ekanligi takidlanadi [32].
Surxandaryoning
shaxri va uning atrofidagi
hudididan
oilaga mansub 21 tur
mchaklar uchraydi [1].
yillarda olib borilgan tadqiqotlar natijalariga
faunasini haqida bir qancha yangi
qilingan. Xususan:
V.Logunov tomonidan olib borilgan izlanishlar natijasida Salticidae oilasi mansub
Mogrus avlodining uchta turi [13], Synageles avlodining bitta tur [17], Oculicosa
avlodining bitta turi [14], Yellenus avlodining beshta turi
faunasi uchun
yangi turlar sifatida birinchi marta tariflangan [16]. Muallifning keyingi tadqiqotlarida
Lycosidae oilasiga mansub Zyuzicosa avlodining
turini
faunasi
uchun ilk bor qayd etiladi [11,12].
N.Azarkina olib brogan tadqiqotlar natijasida
faunasidan Aelurillus
avlodiga mansub ikkita fan uchun yangi turni topiladi va tavsif beriladi [2].
alohida turlarining bioekologiyasini
oid bir
qancha tadqoqotlar ham olib borilgan. Jumladan, L.Esyunin, V.Ponomarevlar (2018)
tomonidan Bogdocosa avlodi tipik vakili Bogdocosa kronebergi (Andreeva, 1976)
tarqalishi, yashash sharoitlari va morfologiyasini
tavsiflab berilgan [4], Y.Marusik
va K.Mikhailovlar tomonidan
.
Corinnidae oilasi Castianeira avlodiga tegishli
Castianeira arnoldii Charitonov, 1946 turining voyaga yetgan vakillari va yashash
mintaqalari haqida
sharoiti uchun birichi marta
[19,21].
Shuningdek, Gnaphosidae oilasi Synaphosus avlodiga mansub Synaphosus
palearcticus Ovtsharenko, Levy et Platnick, 1994 va Synaphosus turanicus
Ovtsharenko, Levy et Platnick, 1994 turlarining tarqalishi va morfologik tuzilishi
tasiflangan [20,27,28]. Y.M.Marusik,
va K.B.Kuntlar (1986) olib borgan
tadqiqotlarida Liocranidae oilasi Orthohula avlodiga mansub
Orthobula
charitonovi (Michailov, 1986) turining populyatsiyasi, morfologik xususiyatlar,
kopulyativ organlari
tavsiflangan [22].
A.Fomichev va M.Marusik tomonidan
hududi uchun Dysderidae
oilasi Dysdera avlodiga mansub
uchta turning tarqalishi, morfologik tuzilishi
haqidagi
ilk bor keltiriladi [5]. B.A. Huber va H.K. El-Hennawy (2007)
tomonidan Pholcidae oilasi Nita avlodiga kiruvchi Nita elsaff Huber & El-Hennawy,
2007 turiga
uchun birinchi marta qayd etiladi [8].
Mavjud adabiyotlar tahlili shuni
klar faunasini
olib borilgan tadqiqotlar fragmentar tavsifga ega, aksariat
ancha eskirgan, yangi qaydlar esa, asosan, ancha oldin
va
muzeylarda saqlanayotgan namunalar asosida keltirilgan. Bundan tashqari,
314
klar
faunasining
xilma-xilligini
ishlar
umumlashtirilmagan va Respublika
faunasining
tuzilmagan.
Mavjud kataloglar [23,24,25] tahlili shuni
Respublikamiz hududida
tarqalgan
xilma-xilligi 34 ta oila va 148 avlodga mansub 379 turdan
iborat.
Aytish mumkinki, mavjud
faunasining zamoniy
holatini tavsiflash imkonini bermaydi va yangi tadqiqotlarning
zaruriyati
mavjud.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Andeeva E.M. Distribution and ecology of spiders (Aranei) in Tadjikistan.
Polska akademia nauk instytut zoologii fragmenta faunistica Tom XX Warszawa, 15 X I
1975 Nr 19. 323-352
2. Azarkina G.N. Aelurillus ater (Kroneberg, 1875) and related species of
jumping spiders in the fauna of Middle Asia and the Caucasus (Aranei: Salticidae).
January 2003. Arthropoda Selecta 11(1):89-107
3. Emara A.G., Aboshady A.A., Aboshady O.A., Shawqi M.M. Reversible
myocarditis following Black widow spider (Latrodectus spp.) bite in Egypt A case
report. Sultan Qaboos University medical journal February 2022 DOI:
10.18295/squmj.2.2022.017
4. Esyunin S.L., Ponomarev A.V. Taxonomic remarks on the genus Bogdocosa
Ponomarev et Belosludtsev, 2008 (Aranei: Lycosidae) Arthropoda selecta, 2018
Arthropoda Selecta 27(1): 61 68
5. Fomichev A.A., Marusik Y.M. Notes on the spider genus Dysdera Latreille,
1804 (Araneae: Dysderidae) in Central Asia Zootaxa 5006 (1): 073 089 5 29 Jul. 2021
6. Graham A.K., Buddle Ch.M., Spence J. R. Habitat affinities of spiders living
near a freshwater pond The Journal of Arachnology January 2009 31:78 89
7. Holec M. Spiders (araneae) of the fishpond eulittoral zone Ekologia
(Bratislava) Vol. 19, 2000 Supplement 4, 51-54.
8. Huber B.A., El-Hennawy H.K. On old world ninetine spiders (Araneae:
Pholcidae), with a new genus and species and the first record for Madagascar. November
2007 Zootaxa 1635(1635):45-53
9.
R., Dippenaar-Schoeman A.S. Spider families of the world Royal
Museum for Central Africa 2007 3-9
10. Khasanovna B.B. The brief history of the study of spiders (arachnida: araneae)
in Fergana valley European Sciences Review. Volum 1 9-10. 2018. 16-18.
11. Logunov D.V. A synopsis of the genus Zyuzicosa Logunov, 2010 (Aranei:
Lycosidae).
Arthropoda
Selecta
21(1):349362
December
2012
DOI:10.15298/arthsel.21.4.05 349-356
12. Logunov D.V. On new Central Asian genus and species of wolf spiders
(Araneae: Lycosidae) exhibiting a pronounced sexual size dimorphism September 2010
Proceedings of the Zoological Institute RAS 314(3):233-263 Proceedings of the
Zoological Institute RAS Vol. 314, No. 3, 2010, rr. 233 263
13. Logunov D.V. The genus Mogrus (Araneae: Salticidae) of Central Asia.
Eur.J.Entomol 92. 1995. 589-604
315
14. Logunov D.V., Gromov A.V. Notes on the distribution of Oculicosa
supermirabilis (Araneae, Lycosidae) / Arachnologische Mitteilungen 42: 48-51
Dezember 2011
15. Logunov D.V., Gromov A.V. Spiders of Kazakhsta. First Published by Siri
Scientific Press, Manchester, UK 2012
16. Logunov D.V., Marusik Y.M. A revision of the genus Yllenus Simon, 1868
(Arachnida, Araneae, Salticidae) Institute for systematic and ecology of animals,
Siberian branch of the Russian academy of sciences, Novosibirsk, Russia. The
Manchester museum, the university of Manchester, Manchester, UK. KMK Scientific
Press Ltd. M. 2003
17. Logunov D.V, Rakov S.Yu. A review of the spider genus Synageles SIMON,
1876 (Araneae, Salticidae) in the fauna of Central Asia Entomologie, 66: 65-74, 1996
65-73
18. Maloney D, Drummond F.A, Alford R. Spider Predation in Agroecosystems:
Can Spiders Effectively Control Pest Populations? Department of Biological Sciences
The University of Maine Orono ME 04469
19. Marusik Y.M. On Central Asian Castianeira arnoldii Charitonov, 1946
(Araneae, Corinnidae), earlier known from juvenile specimens Article in Zootaxa
September 2009 DOI: 10.11646/zootaxa.2226.1.6 Accepted by M. Ramirez: 31 Jul. 10
Sept. 2009 66-68
20. Marusik Y.M., Fomichev A.A. A survey of East Palaearctic Gnaphosidae
(Araneae). 5. On Synaphosus from Central Asia October 2016 Zootaxa 4178(3):428-442
26 Oct. 2016
21. Marusik Y.M., Mikhailov K.G. 2010. First description of the male of
Castianeira arnoldii Charitonov, 1946 (Aranei: Corinnidae) from Central Asia, and a
survey of Palaearctic Castianeira // Arthropoda Selecta. June 2010 Vol. 19. No. 2. P. 91-
95.
22. Marusik Y.M., zk t k R.S., Kunt K.B. On the identity and distribution of
the poorly known spider Orthobula charitonovi (Mikhailov, 1986) (Aranei: Corinnidae)
December 2013 Arthropoda Selecta 22(2):157-162
23. Mikhailov K.G. Catalogue of the spiders of the territories of the former Soviet
Union (Arachnida, Aranei). Moscow: Zoological Museum of the Moscow State
University. 1997
24. Mikhailov K.G. Catalogue of the spiders (Arachnida, Aranei) of the territories
of the former Soviet Union. Addendum 1. Moscow: KMK Scientific Press Ltd. 1998.
25. Mikhailov K.G. Catalogue of the spiders (Arachnida, Aranei) of the territories
of the former Soviet Union. Adden-dum 3. Moscow: Zoological Museum, Moscow State
University. 2000
26. Nyffeler M., Sunderland K.D. Composition, abundance and pest control
potential of spider communities in agroecosystems: a comparison of European and US
studies Agriculture, Ecosystems and Environment 95 (2003) 579 612
27. Ovtsharenko V.I., Levy G., Platnick N. A Review of the Ground Spider Genus
Synaphosus (Araneae, Gnaphosidae). American museum novitactes published by the
American museum of natural history central park west at 79th street, New York, n.y.
10024 Number 3095, 27 pp., 90 figures, 4 maps May 19, 1994
316
28. Ovtsharenko V.I., Platnick N.I., Song D.X. A Review of The North Asian
Ground Spiders of The Genus Gnaphosa (Araneae, Gnaphosidae). bulletin of the
American museum of natural history Number 212, Issued May 20, 1992
29. Rahmani F., Khojasteh S.M.B., Bakhtavar H.E., Rahmani F., Shahsavari Nia
K., Faridaalaee G. Poisonous Spiders: Bites, Symptoms, and Treatment; an Educational
Review.Emergency (2014); 2 (2): 54-58
30. Sarma S., Pujari D., Rahman Z. Role of spiders in regulating insect pests in
the agricultural ecosystem -an overview Journal of International Academic Reseach for
Multidisciplianary volume 1 issue 5 (june 2013) issn : 2320 5083
31. World Spider Catalog 2023 https://wsc.nmbe.ch/
32.
. .,
. . 1974.
-
143)
33.
-
2015.
34.
-
Latrodectus pallidus pavlovski Charit
//
1986. 258-259.
35.
-
1990.
PHLOMOIDES SOGDIANA (PAZIJ & VVED) SALMAKI NING
MORFOMETRIK TAVSIFI
Jizzax Politexnika instituti akademik litseyi
dida tabiatdan foydalanar
atini kuchli
xilligiga hamda
hayotning barqarorligiga jiddiy havf soladi.
turuvchi Lamiaceae oilasiga mansub 40 turkum, 206 ta turi mamlakatimiz hududida
Phlomoides turkumiga oid manzarali hamda guli asalshiraga boy
ko p yillik o t o simlik Phlomoides sogdiana (Pazij & Vved) Salmaki - s
flomoidesi
19-25 sm
, uzun va bezli
tukchalar bilan qalin qoplangan. Poyasi tik, shoxlangan, asosiy va yon ildizi
sholg omsimon
-rasm). Ildiz bo g zi barglari
tuxumsimon
317
shaklda 6,5-7 sm, eni 5-6 sm, barg bandi mavjud, yirik to mtoq tishli, uzun ko p
hujayrali va bezli tukchalar bilan qoplangan. Poyada joylashgan barglari 2 tadan
joylashgan, uzunligi 3-7 sm, tuxumsimon
juda kalta bandli yoki bandsiz.
Poyasi 3-5 ta novdaga shoxlangan, yon novdalari biroz yo
novdalarining uzunligi 14-
har birida ingichka
bigizsimon guloldibargchalari mavjud. Guloldi bargchalarining qo
ib, har bitta novdada 2-4 ta halqa
mavjud, bir halqada 3-
-32 ta, bir
50-
Gulkosacha naychasimon-
qo ng iroqsimon, uzunligi 18-23 mm, eni 10-15 mm, tukchalar bilan qoplangan.
Gulyonbarglari 15 - 16 mm, ingichka bigizsimon, ko p hujayrali va bezli tukchalar
bilan qoplangan (1-rasm).
1-rasm. Phlomoides sogdiana ning gullash davrining boshlanishi (A), yalpi gullash davri
(B), yer uski va ostki or
318
Gultoji rangi sariq, uzunligi 13-15 mm, eni esa 8-9 mm, tuklar bilan qoplangan.
Gultoj naychasining uzunligi 12-15
uzunligi 10-14 mm, eni esa 8-9 mm
. Changchi iplari bitta gulda 4 ta, uzunligi
10-11
uzunligi 23-25 mm, eni 0,5 mm. Urug lari tukli, uzunligi 6-7 mm; eni 2-3 mm atrofida
.
Phl. sogdiana
oxirida tugaydi. Hashorotlar yordamida chetdan changlanadi. Mevasi
-
Xulosa. Phlomoides sogdiana
chiqish muhim ilmiy
amaliy ahamiyatga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Labiatae
-
-416.
2.
Paraeremostachys
-82.
21- .
4. Beshko N.Yu. Flora Nuratinskogo zapovednika: Dis. ...kand. biol. nauk.
Tashkent: 1999. 70,78,90 b
5. Plants of the World Online, 2020.
URL:
https://powo.science.kew.org/
QUYI ZARAVSHON BOTANIK- GEOGRAFIK RAYONINING
JANUBI-
Esanov H.Q.
Buxoro davlat universiteti
Janubi-
botanik-geografik rayonlashtirish
sxemasiga
Turon provinsiyasi, Qizilqum va Buxoro okruglari tarkibiga kiradi [6].
Ushbu okruglar
navbatida
botanik-geografik rayonlaridan (BGR) tashkil
topgan: Qizilqum, Qizilqum qoldiq
, Quyi Zaravshon va Qarshi-
.
Ushbu botanik-geografik rayonlarning hudud florasining shakllanishida
xos
mavjud. Ular orasida florasi antropogen omillar bilan
shakllanayotgan va
florasining xilmaxilligi bilan ajralib turadigan Quyi Zaravshon botanik-geografik
rayonining
juda katta. Mazkur maqolada shu haqda
.
Quyi Zaravshon botanik-geografik rayoni Zaravshon daryosining quyi qismida
Xazora
chiqishda joylashgan. Uning umumiy maydoni 2870 km
2
. Shimol va
shimoli-
Qizilqum
janubiy qismiga tutashadi.
platosi, janubda
, janubi-sharq va sharqda Quyimozor, Avtobachin va
Qiziltepa balandliklari bilan chegaralangan [4].
jihatdan Buxoro va qisman
319
Navoiy viloyatlari tarkibiga kiradi. Ushbu hudud asosan
dehqonchilik
qiladigan yerlar, urbanlashgan markazlar, tabiiy va
maydonlardan tashkil
topgan.
Ilgari Quyi Zaravshon florasini inventarizatsiya qilishga qaratilgan tadqiqotlar
[7]. Biroq, mazkur hududni turli darajada qamrab olgan bir qator ishlar
mavjud. Ularning asosiylari orasida K.Z. Zokirov [2], X. X. Guzairov [1], J. K. Saidov
va boshqalar [5] ishlarini keltirish mumkin. Ushbu nashrlarda Quyi Zarafshon florasi
ni qisman
ichiga olgan turlar
keltirilgan. Mazkur manbalar
orasida X.X. Guzairovning
[1] asarini alohida
zarur, unda muallif dehqonchilik qilinadigan
maydonlarda uchraydigan
219 turini keltiradi. K.Z. Zokirov
monografiyasining ikkinchi qismida [2] Quyi Zarafshon daryosi havzasi florasi haqida
qisqacha
berib
. Shuningdek, ushbu hududning ayrim turlari
Qizilqum hududida botanik ekskursiyalari natijalari asosida tuzilgan turlar
kiritilgan [5].
Umuman olganda, hudud florasi odatdagi
turlari bilan birga
,
botqoqlar va ikkilamchi yashash
iborat. Bu
yerda antropogen omillar kuchli namoyon
dehqonchilik rivojlangan.
Ushbu hudud florasi haqida eng
va ishonchli
H.Q.Esanov
tomonidan berilgan [8]. Unda hudud florasi uchun 59 oila, 294 turkumga mansub 528
tur keltirilgan. Shundan 89 tur chetdan kirib kelgan adventiv turlar hisoblanadi.
2018-2022 yillarda olib borgan tadqiqotlar Quyi Zaravshon BGR 60 oila, 292 turkumga
mansub 603 turdan tashkil topganligini
.
Olib borilgan tadqiqot natijalari Janubi-
florasi vakillarining
asosiy qismi (603 tur) Quyi Zarafshon BGR da uchrashini qayd etdi. Bu esa tadqiqot
hududining antropogen omillar
yuqori
maydonlarda
xilma-
xilligi yuqori ekanligidan dalolat beradi. Shuningdek, turlarning BGR larda
biomorfologik, ekologik va geografik xususiyatlari tahlil qilindi (1-jadval).
Turlarning BGR larda biomorfologik xususiyatiga
tarqalishida bir va ikki
yilliklar yetakchilik qildi. Mazkur hayotiy shakllar Quyi Zaravshon BGR da eng
348 tur yoki 81.31 % ni (florada jami 428 tur) tashkil qildi.
Buni Quyi Zaravshon BGR
hududining
(
xos turlarning
mavjudligi) va sinantrop geografik tarqalishi keng
turlarning
bilan
izohlash mumkin. Mazkur hayotiy shakl vakillari asosan Amaranthaceae (72 tur),
Asteraceae (53), Poaceae (46), Brassicaceae (41), Fabaceae (20), Boraginaceae (18),
Caryophyllaceae (12) va Apiaceae (11) oilalari tarkibida
aniqlandi.
yashash muhitlari
tahlil qilinganda psammofit va begona
keng tarqalganligi namoyon
. Shundan Quyi Zaravshon BGR da 256
tur (96.24%; jami begona
266 tur) bilan begona
ustunlik qildi (1-rasm).
Qizilqum BGR da psammofit turlarning yetakchiligi hududning
muhitiga, Eron-
Turon zaminiga xosligi va Quyi Zaravshon BGR da begona
ustunligi
antropogen muhitlar bilan asoslanadi. Antropogen muhitlarda sinantrop flora
shakllangan va u doimiy dinamik holatda
turadi. Sinantrop flora geterogen
xususiyatli
, antropogen
ostida yoki tasodifan chetdan kirib kelgan
320
begona, adventiv va mahalliy turlardan tashkil topgan [3]. Shuning uchun antropogen
muhitlarning flora tarkibi doimiy
namoyon qilib turadi.
1-jadval
Janubi-
botanik-geografik rayonlarida turlar tahlili
Botanik-geografik xususiyatlar
Botanik-geografik rayonlar
Qizil-
qum
Quyi
Zaravshon
Qarshi-
Qizilqum
Turlar soni
H
ay
ot
iy
s
ha
kl
i
1-2 yilliklar
259
348
243
170
yilliklar
149
178
110
110
Yarimbuta-yarimbutacha
30
28
21
27
Buta-butacha
50
40
31
22
Daraxt
9
9
9
1
E
ko
lo
gi
k
gu
ru
hi
Psammofit
263
235
199
172
Galofit
132
151
110
73
Gipsofit
85
80
75
74
Potamofit
63
74
50
16
Petrofit
49
52
49
123
Begona
136
256
151
59
Suv
9
14
7
1
G
eo
gr
af
ik
el
em
en
tla
ri
Mahalliy turlar
13
13
7
16
Eron-Turon turlari
241
234
178
178
-dengizi turlari
109
118
97
72
Keng tarqalgan turlar
134
238
132
61
1-rasm. BGR larda turlarning ekologik tahlili
Turlarning BGR lar
tarqalishining eng muhim jihati ularning geografik
elementlari bilan
.
BGR lar
tarqalishda Quyi Zaravshon
BGR da tarqalish diapozoni keng turlar 238 tur (florada jami 257 tur) yoki keng
tarqalgan turlarning 92.61% va Eron-Turon turlari 234 tur (67.24%; florada jami 348
tur) ni tashkil qildi. Geografik diapozoni keng
turlar tarqalishida Palearktika (54
tur), Plyuregional (50), Golarktika (35) va Eron-Turon turlarining tarqalishida Turon
(67), Eron-
Osiyo (63), Eron-Turon (53) areal tiplari muhim
egalladi.
Demak, BGR larning faqat
Zaravshon
florasi 121 tur (jami 603 tur)
. Ushbu turlar
321
(Cyperus fuscus, Digitaria sanguinalis, Medicago polymorpha, Oxalis corniculata,
Gypsophila vaccaria va boshq.) Palearktik, Golarktik va Plyuregional tarqalishga ega
ekanligi aniqlandi. Keltirilgan mazkur holat ham Janubi-
Qizilqum florasining asosini antropogen
maydonlarda tarqalgan begona
tashkil qilishini
.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
90.
2.
-
3.
.
102
4.
4).
5.
6.
-
-
-
-
-
1132.
7.
81). DOI:10.14258/turczaninowia.19.2.10.
8.
-
-
322
4-
:
MUASSASALARIDA BIOLOGIYA FANLARINI
ZAMONAVIY PEDAGOGIK INNOVATSION
TEXNOLOGIYALARI
.
-
-
-
-
-
-
-
-
-
.
-
-
[3]
.
[2].
-
[2].
:
1)
323
2)
-
3)
-
;
4)
-
.
-
[1].
.
-
-
-
[1].
(1-
-
-
-
1-
324
:
1.
-,
-,
-
-
-
-
;
,
,
-
2.
-
1)
-
2)
-
-
3)
-
-
-
-
-
-
-
-
-
(2-
-
-
1)
2)
3)
4)
5)
6)
325
1.
//
1998, 5,
-17.
2.
.
//
2019, 2 (73). 50-54-
3.
60000
//
2
- -
1981. -
455-
-
-
2-
-
-
-
,
326
-
[1,3].
[2,4].
-
327
-
-
-
,
328
-
-
-
-
329
1.
5-11
2007.
2.
5-11
2004.
3.
1989.
4.
2009.
330
-
1.
(2019).
(29), 24-26.
2.
(2018).
(12), 18-21.
Download 87.66 Mb. |
