22
II BOB. FIZIKADA OPTIK JARAYONLAR HAQIDA UMUMIY
TUSHUNCHALAR
Optika deganda hammamiz yorug’lik nurini ko’z oldimizga keltiramiz.
Yorug’likning eng ajoyib xossalaridan biri shundan iboratki, yorug’lik turli
tomonlardan, hatto qarama -qarshi tomonlardan kelganda uning nurlari bir - biriga
hech qanday halaqt bermasdan bir-birini kesib o’tib , o’z ta’sirini ko’rsata beradi.
Tabiatda optik hodisalar bisyor shulardan bir qanchasini misol sifatida fanga
qanday bog’liqligini ko’rishimiz mumkin. Masalan: kamalak , muz haloslari,
auroralar, shimoliy yog’du va hokazo. Atmosferada ranglarning paydo bo’lishi
aslida oq nurning tarkibiy qismarga – qizil, to’q sariq , sariq , yashil, ko’k,
indigo va binafsha atmosferadagi materiallar bilan o’zaro ta’siri paytida
buzilganligi bilan bog’liq. Ushbu o’zaro ta’sirlar uchta umumiy shakldan birini
oladi: ko’zgu, sinishi va difraksiyasi.
2.1. Optik fizikaviy jarayonlar
Ko’zgu yorug’lik nurlari tekis yuzaga tushganda paydo bo’ladi va tushgan
nurlarning burchagiga teng burchakda qaytadi. Ko’zgu ba’zi holatlarda rangning
kelib chiqishini tushuntirishi mumkin, chunki oq yorug’likning ba’zi qismlari
boshqalardan ko’ra osonroq qabul qilinadi yoki aks ettiriladi. Misol uchun , yashil
rangda ko’ringan ob’yekt , bu oq ob’yekt oq rangning barcha to’lqin uzunliklarini
yutadigan , yashil istisno bo’lgan , bu aks ettirilganligi sababli qiladi. insonlar
tabiatdagi optik hodisalarni “mo’jiza” deb o‘ylashadi. Quyosh nurlarining
sinmasining eng yorqin misollaridan biri – yashil chiroq . Bu atama quyosh
botishi yoki quyosh botishidan keying vaqtga to’g’ri keladi. Quyoshning yuqori
qismidagi ufqda ba’zan bir soniyadan ko’proq vaqt davom etadigan yashil
chirog’i ko’rinadi.
Optik hodisalarni ketma – ketlik asosida ko’rib chiqsak va biz chiqarishimiz
mumkin bo’lgan xulosani isbotidir. Shulardan biri “ shimoliy yog’du’’.
23
Quyosh juda beqaror. Ba’zida uning yuzasida kuchli portlashlar bo’ladi,
shundan keyin elementlarining eng kichik zarralari (quyosh shamoli) yerga
nisbatan katta tezlikda yo’naltiradi. Sayyoramizni magnit maydoni bu zarralarning
qutblarga qaratib turadi, natijada yerda magnit bo’ronlari boshlanadi. Proton va
elektronlar kosmosdan ionosferaga kirib o’zaro ta’sirlashadi. Atmosferdagi juda
kam qatlamlari portlashni boshlaydi, natijada butun osmon rangli dinamik
naqshlar bo’yalgan : yoy, chiroyli chiziqlar, kronlar va dog’lar hosil bo’lishini
ko’zamiz. Har bir yarimsharning yuqori kengliklarida shimoliy chiroqlarni
kuzatish mumkin.
Havo odatda tuproqdan isitiladi, quyosh nurining energiyasini singdiradi.
Shuning uchun havo harorati balandlik bilan pasayadi. Bundan tashqari, havo
zichligi balandligi bilan kamayib borishi ham ma'lum. Bu balandlikning oshishi
bilan sinishi indisi pasayadi, shuning uchun atmosfera orqali o'tadigan nurlar
Yerga egilib, egilib qoladi. Ushbu hodisa odatdagi atmosfera sinishi deb ataladi.
Samoviy jismlarning sinishi tufayli bizga ufqning yuqorisida "ko'tarilgan" (uning
haqiqiy balandligidan yuqorida) tuyuladi.
Fata Morgana - bu murakkab optik atmosfera hodisasidir. Juda kamdan-kam
kuzatiladi. Darhaqiqat, Fata Morgana "turli xil mo''jizalar shakllaridan iborat",
chunki uzoq ob'ektlar buzilgan va kuzatuvchi uchun "bo'linadi".
2.1.1-rasm Fata Morgana
24
Atmosferaning pastki qatlamida har xil zichlikka ega bo'lgan bir qator
muqobil qatlamlar (odatda, harorat farqi bilan) hosil bo'ladigan bo'lsa, phata
morgana paydo bo'lishi ma'lum. Muayyan sharoitlarda ular ko'zgu tasvirlari
beradi.
Yorug'lik nurlarining aks etishi va sinishi tufayli real hayot ob'ektlari ufqda
yoki hatto uning ustida ham birdaniga bir-biriga qisman bir-birining ustiga
yopishib, vaqt bilan tez o'zgarib turadigan bir nechta buzuq tasvirlarni yaratishi
va shu bilan parda ortida ajoyib ko'rinish hosil qilishi mumkin
|
