Tajribadan olingan natijalar

1. 
   Yorug’lik difraksiyasi hodisasini tushuntiring.
   
2. 
   Frenel va Fraungofer difraksiyalarining farqi nimada?
   
3. 
   Bir tirqishdan bo’ladigan difraksiya hodisasini tushuntiring.
   
4. 
   Ko’p tirqishdan bo’ladigan difraksiya hodisasini tushuntiring.
   
5. 
   Difraksion panjara formulasini keltirib chiqaring.
   
6. 
   Difraksion panjaraning ishlash prinsipini tushuntirib bering.
   
7. 
   Bitta yorug’lik manbaining difraksion panjarada va prizmada hosil bo’ladigan spektrlari orasida qanday farq bor?
   
8. 
   Difraksion panjaraning spektral xarakteristikalarini tushuntiring.
   
9. 
   Gonnometr qanday tuzilgan?
   
10. 
    Difraksion hodisasidan yana qayerlarda foydalaniladi?
    
11. 
    Rentgen nurlarining difraksiyasini difraksion panjara yordamida o’rganish mumkin.
    

Ishning maqsadi:

Yig’uvchi va sochuvchi linzalarning fokus masofalarini o’lchash usullarini o’rganish. Linzalarda har xil tasvirlarni hosil qilish.

Kerakli asboblar:

Optik taglik, yorug’lik manbai, ekran, yig’uvchi va sochuvchi linzalar, sirpanuvchi tirgaklar, santimetrli shkala, to’r chiziqli tiniq plastinka.

Linza ikkita sindiruvchi sferik sirtlardan tashkil topgan optik tizimdir. Agar sirtlarning uchlari orasidagi masofani chegaralovchi sirtlar egrilik radiuslari _ va _ ga nisbattan hisobga olmaslik mumkin bo’lsa qalin linza, agar hisobga olmaslik darajada kichik bo’lmasa yupqa linza deyiladi.

Yupqa linzaning fokus masofalari linzalarni chegaralovchi sferik sirtlarining egrilik radiuslariga linza materialining va tashqi muhitning sindirish ko’rsatgichiga bog’liq bo’ladi:

_ (1)

Bu yerda: d va f lar mos ravishda linzadan buyumgacha va tasvirgacha bo’lgan masofalar n va _ lar linza materiali va muhitining sindirish ko’rsatgichlari, _ va _ lar linzani chegaralovchi birinchi va ikkinchi sferik sirtlarning egrilik radiuslari.

Linzaning fokus masofasini quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

yoki

Tajriba qurilamasi optik taglikka yig’iladi.Yorug’lik manbai vazifasini maxsus g’iloflar, cho’g’lanma lampa, buyum vazifasini esa chizilgan shisha plastinka yoki plyonka bajaradi.

1. 
   Ekranni buyumdan uzoqroq masofada o’rnatib,ular orasiga linza qo’yiladi va ekranda to’rning tasviri aniq ko’rungunga qadar linza harakatlantiriladi.
   
2. 
   Aniq tasvir hosil qilingach, linzadan tasvirgacha va buyumgacha bo’lgan masofalaro’lchaniladi, ekranni ozgina siljitib, yana aniq masofalar aniq o’lchanadi. Bunday o’lchashlar bir necha marotaba takrorlanadi. O’lchashlar ikki holatda olib boriladi.
   

• 
  Kattalashtirilgan tasvir hosil qilingan holatda.
  
• 
  Kichraytirilgan tasvir hosil qilingan holatda.
  

3. 
   Har bir o’lchashda aniqlangan d vaf masofalarning qiymatlarini (3) formulaga qo’yib, linzaning bosh fokus masofasi F ning qiymati topiladi.
   
4. 
   Turli o’lchashlardan hisoblangan F ning o’rtacha qiymatini olib absolyut va nisbiy xatoliklar topiladi.
   
5. 
   Hamma o’lchangan va hisoblangan natijalar jadvalga yoziladi.
   

№	d	F	F	F			()
1	38 sm	66 sm	24.11		0.6		1.2
2	35 sm	35 sm	22.75		0.15
3	40 sm	70 sm	24.65		0.15
...

Buyum kattaligini h va tasvir kattaligini H bilan belgilaylik. Bu kattaliklar bilan linzadan buyumgacha va tasvirgacha bo’lgan masofalar orasida quyidagicha bog’lanishlar mavjud:

_

yoki

Bu ifodani (3) formulaga qo’yib, linzaning bosh fokus oralig’ini topamiz:

_ (5

1. 
   Linza yordamida ekranda to’rning aniq tasviri hosil qilinadi.
   
2. 
   O’lchagich yordamida to’rning va uning ekrandagi tasvirining kattaliklari h va H o’lchanadi.
   
3. 
   Tasvir va linza orasidagi masofa f ni o’lchab, (5) formula yordamida linzaning bosh fokus oralig’i hisoblanadi.
   
4. 
   Bu tajriba bir necha bor o’tkaziladi va F ning o’rtacha qiymati olinadi.
   
5. 
   O’lchangan va hisoblangan natijalar jadvalga yoziladi.
   

Agar buyum bilan ekran orasidagi masofa L linzaning to’rtlangan fokus oralig’I 4F dan katta bo’lsa, linzaning ikki xil holatida buyumning aniq tasviri hosil qilinadi, ammo 1-holatda tasvir kattalashgan bo’lsa, ikkinchi holatda kichraygan bo’ladi(1-rasm).

Linzaning bu ikki xil holati L masofaning o’rtasiga nisbattan simmetrik joylashgan bo’ladi. Linzaning ikki holati orasidagi masofani l bilan belgilab, L masofani buyumdan linzaning l – holatgacha bo’lgan d masofa orqali quyidagicha bog’lash mumkin:

L=l+2(-d)

bundan:

Linza bilan tasvir orasidagi masofa esa

gat eng bo’ladi. d va f larning qiymatlarini (3) formulaga qo’yib quyidagicha topamiz:

F=_ (6)

1. 
   Buyumbilanekrannibir-biridanL>4Fmasofadajoylashtirib, ularorasigalinzaqo’yiladi.
   
2. 
   Linzanioptiktaglikbo’yichachapvao’ngtomongasuribbuyumninganiqkattalashtirilgantasvirihosilqilinadi.Buholatlinzaning 1-holatidebbelgilanadi.
   
3. 
   Linzaniharakatlantiribbuyumningkichraytirilgantasvirihosilqilinadivalinzaningbuholati 2-holatdebbelgilaniladi.
   
4. 
   Linzaning 1-holati va 2-holati orasidagi l masofa o’lchaniladi.
   
5. 
   O’lchangan l va L masofalarni (6) formulaga qo’yib, linzaning bosh fokus masofasi F hisoblanadi.
   
6. 
   L masofani bir necha marotaba o’zgartirilib tajriba takrorlanadi.
   
7. 
   O’lchangan va hisoblangan qiymatlar jadvalga yoziladi,
   

Sochuvchi linza bilan ekranda buyumning haqiqiy tasvirini hosil qilish uchun unga yig’uvchi linza yordamida yig’iluvchi yorug’lik dastasini yuborish kerak.Bunda oldingi mashqda foydalanilgan yig’uvchi linzadan foydalanilgan qulaydir.

Linzalar tizimida nurlar qaytuvchanli xossasiga ega, ya’ni nurlar bir tomonga qaysi yo’l bilan o’tgan bo’lsa, teskari yo’nalishda ham xuddi shu yo’l bilan tarqaladi.Bu xossaga asosan nurlarni E nuqtadan tarqalayothgan deyishimiz mumkin.Unda D nuqta bu nurlarning sochuvchi C linzada sinishi natijasida hosil bo’lgan E nuqtaning mavhum tasviri bo’ladi. EC masofani – d bilan, CD masofani – f bilan belgilab, C sochuvchi linzaning fokus masofasi (3) formula orqali aniqlanadi. Bu mashqda d va f masofalar C linzadan E nuqtadan chiqayotgan nurlarga qarama-qarshi yo’nalishda ulanadi, shuning uchun ularning son qiymatlari manfiy ishora bilan olinishi kerak.

1. 
   Yig’uvchi linza yordamida ekranda to’rning aniq tasviri hosil qilinadi (D nuqta).
   
2. 
   Ekran bilan yig’uvchi linza orasiga sochuvchi C linzani q o’yib (bunda tasvir yo’qoladi yoki xiralashadi) CD=-f masofa o’lchaniladi.
   
3. 
   Ekranni siljitib yana to’rning aniq tasviri hosil qilinadi (E nuqta).
   
4. 
   EC=-d masofa o’lchanib, (3) formuladan sochuvchi linzaning fokus masofasi F hisoblanadi.
   
5. 
   Tajriba bir necha marta takrorlanadi va olingan natijalar jadvalga yoziladi:
   

Fokus oralig’i 1-mashqda aniqlangan yig’uvchi linza bilan fokus oralig’I aniqlanishi kerak bo’lgan sochuvchi linza jipslantirilib, linzalr tizimi hosil qilinadi. Bunday tizimning optik kuchi uni tashkil qiluvchi linzalrning optik kuchlari yig’indisiga teng bo’ladi:

_

yoki

Bu yerda: _-yig’uvchi linzaning fokus masofasi.

_ - sochuvchi linzaning fokus masofasi.

F – linzalar tizimining fokus oralig’i.

1. 
   Qanday linzalar yupqa linzalar hisoblanadi?
   
2. 
   Yupqa linza formulasini keltirib chiqaring.
   
3. 
   Paraksial nurlar deb qanday nurlarga aytiladi?
   
4. 
   Linzaning fokus masofasi qanday nurlarga bog’liq bo’ladi?
   
5. 
   Yig’uvchi va sochuvchi linzalarda tasvir yasashni tushuntiring.
   
6. 
   Linzaning ko’ndalang kattalshtirishini tushuntiring.
   
7. 
   Linzalar uchun Nyuton formulasini keltirib chiqaring.
   
8. 
   Optik tizimlarning kordinal nuqtalari va tekisliklariga nimalar kiradi?
   
9. 
   Optik tizimning optik kuchi qanday aniqlanadi?
   

BMI ning ikkinchi bobi “AL va KHK larda fizika fanidan laboratoriya mashg’ulotlarini o’tkazish jarayonidan animatsiyadan foydalanish” ga bag’ishlanib, ushbu bob 2 bo’limdan iborat. Uning bo’limlari haqida to’xtalib o’tamiz.

1-bo’lim “AL va KHK larda laboratoriya mashg’ulotlarining o’tkazish metodikasi va texnikasi” deb atalib, ushbu bo’limda fizikaviy jarayonlarni laboratoriya mashg’ulotlarida tashkillashtirish, ishning bosqichma-bosqich qay tarzda borish tartibi haqida to’xtalib o’tilgan.Talabalarning fizika fanini o’qitishdagi eksperimental tayyorgarligini sifatli bo’lishi, fizika fanini o’qitish metodikasi xonasining jihozlanishiga ko’p jihatdan bog’liq ekanligi, ular bir qancha shartlarni qanoatlantirishi kerakligi haqida chuqur to’xtalib o’tilgan.

2-bo’lim “Optika bo’limini o’qitishda animatsiyalardan foydalanish” deb ataladi.Ushbu bo’lim BMI ning asosiy masalasi hisoblanadi. Bunda namuna sifatida optika bo’limiga kiruvchi difraksion panjarani o’rganish va yorug’likning to’lqin uzunligini topish, yig’uvchi linzaning bosh masofasini aniqlash mavzulari doirasida labaratoriya mashg’ulotlari olib borilib, labaratoriya ishi natijalari ko’rsatilgan va jadvalda qayd qilib borilgan. Shu bilan birga mazkur labaratoriya ishlarining maxsus animatsiyalari bilan boyitilgan.

Malakaviy bitiruv ishimning birinchi bobi “Fizika ta’limida kompyuter texnologiyalaridan foydalanishning o’rni” ga bag’ishlanagan va u 2 bo’limdan iborat.

1-bo’lim “Fizikaviy eksperimentning pedagogik-didaktikasoslari”deb nomlanib, ushbu bo’limda bugungi kunda jadal rivojlanayotgan ilm fan haqida, zamonaviy o’quv-uslubiy ishlanmalar yaratish, darslik va o’quv qo’llanmalarning yangi avlodini ijod qilish va amalda qo’llash shu kunning talabi ekanligi ko’rsatilgan.

2-bo’lim “Ta’lim jarayonida, xususan, fizika fanini o’qitishda zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan foydalanishning o’rni” deb nomlanib, unda fizika fanini o’qitishda kompyuter texnologiyalaridan foydalanish bosqichlari,ularning imkoniyatlari haqida to’xtalib o’tilgan. Fizika kursini o’qitish jarayoniga kompyutеr tеxnologiyalarini qo’llash va ular asosidagi multimеdiya vositalardan foydalanish pеdagogik va psixologik nuqtai nazardan katta ahamiyatga ega ekanligi, muhim natijalari haqida to’xtalib o’tilgan.

BMI ning ikkinchi bobi “AL va KHK larda fizika fanidan labaratoriya mashg’ulotlarini o’tkazish jarayonidan animatsiyadan foydalanish” ga bag’ishlanib, ushbu bob 2 bo’limdan iborat. Uning bo’limlari haqida to’xtalib o’tamiz.

1-bo’lim “AL va KHK larda labaratoriya mashg’ulotlarining o’tkazish metodikasi va texnikasi” deb atalib, ushbu bo’limda fizikaviy jarayonlarni labaratoriya mashg’ulotlarida tashkillashtirish, ishning bosqichma-bosqich qay tarzda borish tartibi haqida to’xtalib o’tilgan.Talabalarning fizika fanini o’qitishdagi eksperimental tayyorgarligini sifatli bo’lishi, fizika fanini o’qitish metodikasi xonasining jihozlanishiga ko’p jihatdan bog’liq ekanligi, ular bir qancha shartlarni qanoatlantirishi kerakligi haqida chuqur to’xtalib o’tilgan.

1. 
   Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi //Prizedent I.A.Karimovning O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisining IX sessiyasida so’zlagan nutqi. -T.: Sharq. 1995.
   
2. 
   Karimov I. A.O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. –T.: O’zbekiston. 1999. – 48 b.
   
3. 
   Astanova S.J .“Pedagogik va inavatsion texnologiyalar uyg’unligi”. Ziyonet.uz,znuz_630_2015115498451314.rar.
   
4. 
   MahamatrasulDjurayev. Fizka o’qitish metodikasi.toshkent “Abu matbuot-konsalt” 2015.238-bet.
   
5. 
   K.Qurbonov. T.Jo’rayev, Sh.Ergashev “Optidan labaratoriya praktikumi”. Buxoro-2006. 8-13,36-40betlar.
   
6. 
   Phusel.ru – fizikafaniningbarchabo’limlaribo’yichao’quvmateriallariberilganaxborotlarportal.
   
7.