Buyuk fizik allomalar
|
10
|
20
|
30
|
40
|
50
|
Kuch va bosim
|
10
|
20
|
30
|
40
|
50
|
Qiziqarli savollar
|
10
|
20
|
30
|
40
|
50
|
Topishmoqlar
|
10
|
20
|
30
|
40
|
50
|
Har xil savollar
|
10
|
20
|
30
|
40
|
50
|
Buyuk fizik allomalar bo‘limida savollar jadval ko‘rinishida berilgan bo‘lib, bu jadval 2 qismdan iborat. 1-qismda mavzuni mustahkamlashga doir savollar berilgan. Bu savollarning javobi jadvalning ikkinchi qismida berilgan. Agar savollarga javob topilsa, savolning qarshisidagi harflar javoblar tagidagi katakchalarga yozilsa buyuk allomalarning nomi kelib chiqadi. Bu allomalarning fizika faniga qo‘shgan hissasini savol javob asosida o‘quvchilar fikrini so‘rash orqali ularning fanga bo‘lgan qiziqishini yanada orttirish mumkin.
1-guruhga savol 1-jadval
Kuchlanishning o‘lchov birligi
E
|
Kuchlanishning o‘lchov birligi
|
I
|
Voltmetr zanjirga … ulanadi
|
U
|
Transformatsiya koeffitsiyentining o‘lchov birligi
| |
Y
|
Ampermetr zanjirga … ulanadi.
|
N
|
Ampermetr bilan o‘lchanadi
|
R
|
Kuchlanishni o‘lchaydigan asbob
|
B
|
Tok kuchi va kuchlanishni o‘zgartirib beradigan qurilma
|
|
|
|
|
2-jadval
Reostat
|
Volt
|
Voltmetr
|
birliksiz
|
Tok kuchi
|
parallel
|
Ketma-ket
| |
|
B
|
E
|
R
|
U
|
N
|
I
|
Y
|
2-guruhga savol 1-jadval
N
|
Induksion tokni kashf qilgan olim
|
S
|
Yoqilg‘isi ko‘mir, neft va hokazo bo‘lgan elektrostansiya
|
O
|
Transformatsiyalash koeffitsiyentining belgilanishi
| |
|
B
|
Transformatsiyalash so‘zining ma’nosi
|
N
|
Shamol yordamida ishlaydigan elektrostansiya
|
I
|
Suvning mexanik energiyasini elektr energiyaga aylantirib beradi
|
|
|
I
|
AES yoqilg‘isi
|
|
|
2-jadval
uran
|
O‘zgartiraman
|
SHES
|
|
IES
|
GES
|
Maykl Faradey
|
k
| |
|
I
|
B
|
N
|
|
S
|
I
|
N
|
O
|
3-guruhga savol 1-jadval
G‘
|
Galvanik elementda …energiya elektr energiyaga ayanadi
|
A
|
Ossillograf so‘zining ma’nosi
|
I
|
Transformatorning maksimal foydali ish koeffitsiyenti
| |
|
I
|
Elektr tebranishni tovushga aylantiradigan qurilma
|
Ch
|
Pasaytiruvchi transformatorda k ning qiymati
|
N
|
Tovush tebranishini elektr tebranishiga aylantirib beradi
|
M
|
GES yoqilg‘isi
|
|
|
|
|
2-jadval
K>1
|
Tebranaman,yozaman
|
kimyoviy
|
suv
|
99,5%
|
mikrofon
|
Ovoz karnayi
|
AES
| |
|
CH
|
A
|
G‘
|
M
|
I
|
N
|
I
|
Y
|
V. Rag‘batlantirish (3 minut).
G‘olib bo‘lgan guruhni aniqlash hamda faol qatnashgan o‘quvchilarni rag‘batlantirish.
VI. Uyga vazifa (2 minut).
Darslikdan VI-bobni takrolashga doir masalalar bo‘limidan transformator mavzusiga doir 10 va 11 masalalarni ishlash, mavzuni takrorlash, shuningdek transformatorning kundalik hayotimizda ishlatilishi haqida ma’lumotlar yig‘ib kelish.
Yu.Matchanov
Qibray tumani 27-maktab
fizika fani o‘qituvchisi
Fizika, 8-sinf, 4 – chorak 55 –dars.
Mavzu: Elektromagnit rele. Elektromagnit relening ishlashini o‘rganish.
Darsning texnologik xaritasi.
Mavzu
|
Elektromagnit rele. Elektromagnit relening ishlashini o‘rganish.
|
Maqsad
|
O‘quvchilarda elektromagnit rele, elektromagnit relening tuzilishi va ishlatilishi haqida ,bilim, ko‘nikma va malakalar qilish.
|
Vazifalar
|
O‘quvchilarga elektromagnit relelarning tuzilishi va qo‘llanilishi haqida ma'lumotlar berish. Elektromagnit releni qo‘lda yasashni o‘rgatib, elektromagnitning turmushda va texnikada qo‘llanilishini tushuntirish orqali fanga va texnikaga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish.
|
Jarayonining mazmuni
|
Elektromagnit rele, rele turlari, ularni qo‘lda yasay olish va texnikada qo‘llanilishini o‘rganish.
|
O‘quv jarayonining amalga oshirish texnologiyasi
|
Metod: Tajribalar va xulosalar, amaliy mashg‘ulot,
guruhlar bilan ishlash.
Vosita: 9-sinf fizika darsligi, 5 ta savoldan iborat test banklari, kompyuter, proyektor, videoglaz, radiopalatalar, karkaslar va simlar, o‘zaklar, elektromagnit rele va qo‘lda yasalgan elektron relelar, namoyish dinamometri, slaydlar, namoyish transformatori g‘altagi va mis halqa.
Nazorat: 5 ta savoldan iborat testlar.
Baholash: 5 ballik tizim asosida.
|
Kutilayotgan natijalar
|
O‘qituvchi.
Elektromagnit relelar mavzusini ,,tajribalar va xulosalar” orqali yoritish natijasida yuqori samaradorlikka erishadi. Qo‘lda yasalgan namoyish jixozlari va interfaol metodlardan foydalanish orqali o‘quvchilarning mustaqil fikrlashi, faolligi, darsga, fanga nisbatan qiziqishini orttiradi. O‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishadi.
O‘quvchi.
Yangi bilimlarni egallaydi. Jamoada ishlash ko‘nikmasi ortadi,
radioqurilmalarning ichki tuzilishi bilan tanishadi, radiodetallar bilan ishlashni, ularni qo‘lda yasashni tabiatni muhofaza qilishni o‘rganadi.
| |
Kelgusi rejalar
|
O‘qituvchi.
O‘quvchilarni fizika faniga qiziqtirish yo‘llari va pedagogik texnologiyalarni darsga tatbiq etish uchun o‘z ustida ishlash, mavzuni kundalik turmush va fan-texnikada qo‘llanilishi bo‘yicha tajribasini boyitish, fizika xonasi uchun qo‘lda yasalgan asbob uskunalarning yangi turlarini yaratish.
O‘quvchi.
Elektromagnit rele va elektron relelarning tuzilishi, ishlashi, ularni qo‘lda yasashni va texnikada qo‘llanilishini chuqur o‘rganib, fizika xonasi uchun kerakli namoyish jihozlarini yasashda fizika o‘qituvchisiga yordamlashib, o‘z bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirish ustida ishlash.
|
Mashg‘ulot bosqichlari
Bosqichlar
|
Mazmuni
|
Metodlar
|
Vaqti
|
1-bosqich: tashkiliy qism
|
Salomlashish, ozodalik va davomat nazorati
|
Og‘zaki muloqot.
|
2 minut
|
2-bosqich:
so‘rash, baholash va bo‘shliqlarni to‘ldirish
|
1. Sinfni ikki variantga bo‘lib,
kompyuterga yozilgan 5 ta savoldan iborat 2 variantli testni proyektorda ekranga proyeksiyalab, yoki qog‘oz variantida o‘quvchilarni baholanadi va bo‘shliqlar to‘ldiriladi.
2. Sinf guruhlarga bo‘linadi va elektromagnitni qo‘lda yasash
ustida ishlanadi
|
Test olish va olingan testni o‘quvchilarga tekshirtirish usuli
Guruhlarda ishlash
|
8 minut
|
3-bosqich: mavzu bayoni
|
Mavzuni o‘rgatishda tajribalar qilib, xulosalar chiqariladi.
Elektromagnit rele slayddan
foydalanib tushuntiriladi.
Tajribalar ko‘rsatiladi.
|
,,Tajribalar va xulosalar, videoglazda eski radiopalatalardan olingan elektromagnit relelarning tuzilishi ko‘rsatiladi.
Relelardan turmushda va texnikada foydalanishni qo‘lda yasalgan turli hil relelarda tajribalar qilib ko‘rsatiladi.
|
16 minut
|
4-bosqich:
Amaliy ish
|
Guruhlarda elektromagnit releni qo‘lda yasaladi va ishlash
prinsipi o‘rganiladi
|
Guuruhlarda ishlash
|
8 minut
|
5 - bosqich
|
Kompyuter, proyektor, videoglaz yordamida elektromagnit releni qo‘llanilishi tushuntiriladi
|
Kompyuter, videoglaz va proyektorda namoyish
|
2 minut
| |
6-bosqich:
Yangi mavzu bo‘yicha bo‘shliqlarni aniqlash va to‘ldirish
|
5 ta savoldan iborat 2 variantli testni kompyuter va proyektor yordamida yoki qog‘oz variantida beriladi va o‘quvchilarni o‘zlariga tekshirtirib, bo‘shliqlarni aniqlab to‘ldiriladi.
|
Qisqa muddatli test olish
|
7 minut
|
7 – bosqich.
Uyga vazifa berish.
|
O‘quvchilarni rag‘batlantirish va uyga vazifa berish
|
O‘quvchilarni rag‘batlantirish
|
2 minut
|
I. Ташкилий қисм.
а) Salomlashish, ozodalik va davomatni nazorat qilish
б) Давоматни назорат қилиш.
Jixozlar: Karkaslar ( shpritsdan tayyorlash mumkin), mis simlar (o‘quvchilar tamonidan metallalom uchun yig‘ilgan eski radioapparaturalarning drossel va transformatorlaridan olish mumkin), temir sterjenlar, dinamometr, tok manbai, taqasimon magnit, reostatlar, metall lineykalar, kompyuter, proyektor, videoglaz, slaydlar, darsdan tashqari vaqtlarda o‘quvchilar bilan birgalikda qo‘lda yasalgan elektromagnit va elektron relelar, shtativlar.
Dars uslubi: Tajribalar va xulosalar darsi.
II. Uy vazifasini so‘rash va baholash:
Uy vazifasini so‘rash va baholash uchun kompyuterda 5 ta savoldan iborat bo‘lgan 2 ta variantli test tuziladi va ekranga proyeksiyalanadi. Oquvchilarni 2 ta variantga ajratib, testlarni yechish uchun 5 daqiqa vaqt beriladi. 5 daqiqadan keyin testlarni birinchi va ikkinchi variant o‘quvchilari o‘zaro almashishadi va ekranga o‘qituvchi tamonidan proyeksiyalangan test kaliti orqali bir – birlarining testlarini tekshirib ball qo‘yishadi. Tekshirilgan testlar analiz qilinadi. Bunday usulda barcha o‘quvchidan qisqa vaqt ichida uy vazifasini so‘rab, ball qo‘yish imkoni bo‘ladi va vaqt tejaladi.
I variant.
1. Magnit maydonining tok bilan bog‘liqligini kim aniqlagan?
A) Amper B) Gibert C) Beruniy D) Ersted
2. Magnit maydon kuch chiziqlari yo‘nalishi qanday aniqlanadi?
A) parma qoidasida B) mikroskopda C) dinamometrda D) ampermetrda
3. Tokli g‘altakning nechta qutbi bor?
A) 1 ta B) 2 ta C) 3 ta D) 4 ta
4. To‘g‘ri tokni magnit kuch chiziqlari ………………….. bilan tavsiflanadi.
A) aylanalar B) magnit strelkalar C) temir kukunlari D) molekulalar
5. Magnit maydonini to‘smaydigan moddalarni ko‘rsating.
A) mis, alyuminiy B) temir, nikel C) temir, mis D) temir, alyuminiy
II variant.
1. Moddalarning magnitlanish sababini qaysi olim tushuntirib bergan?.
A) Nyuton B) Amper C) Gilbert D) Ersted
2. Tokli o‘tkazgich atrofida magnit maydoni borligi qaysi olim aniqlangan?
A) Amper B) Gibert C) Beruniy D) Ersted
3. Magnit maydonini to‘sadigan moddalarni ko‘rsating.
A) mis, alyuminiy B) temir, nikel C) temir, mis D) temir, alyuminiy
4. Magnit maydoni kuchli bo‘lgan g‘altakni kimlar, kashf qildilar?
A) Amper va Arago B) Gibert va Beruniy C) Beruniy va Ersted D) Ersted
5. G‘altakni magnit qutblarini o‘zgartirish uchun nima qilish kerak?
A) manba qutbini o‘zgartirish B) g‘altakni burash C) o‘zakni burash D) t.j.y.
1 – variant kaliti.
2 – variant kaliti.
Baholash mezoni:
1 ta to‘g‘ri javob – 1 ball
2 ta to‘g‘ri javob – 2 ball
3 ta to‘g‘ri javob – 3 ball
4 ta to‘g‘ri javob – 4 ball
5 ta to‘g‘ri javob – 5 ball
Bo‘shliqlar ekrandagi test yordamida to‘ldiriladi va o‘tgan darsga yakun yasaladi.
Mustahkamlash bo‘yicha amaliy mashg‘ulot.
( Bu mashg‘ulotni o‘tkazishdan maqsad ,,Muammoli vaziyat”hosil qilib, o‘quvchilar diqqatini jalb qilib, qiziqish uyg‘otib,induktivlik g‘altagi va elektromagnit mavzusida malaka hosil qilish)
Sinf guruhlarga bo‘linadi.
1 – guruh ,,Араго”
2 – guruh ,,Стержен”
3 – guruh ,,Генри”
1. Har bir guruh o‘z nomini izohlaydi. Bunda olimning tug‘ilgan yili, joyi va elektromagnitlar mavzusiga qo‘shgan hissasi izohlanadi.
2 O‘quvchilarga o‘tgan darsda uylariga yasab kelish uchun berilgan karkaslari topshiriladi.
3. Barcha guruhlarga karkaslarining uzunligini 5 sm qilib olish topshiriladi.
4. G‘altakni qanday yasalishi haqida tushuntirilib, sifatiga baho qo‘yilishi uqtiriladi va har bir guruh uchun quyidagicha o‘ramli g‘altak yasash topshirilib, 5 daqiqa vaqt ajratiladi.
Tayyor bo‘lgan g‘altaklar 1 – rasmdagi ko‘rinishda bo‘ladi.
,,Arago” guruhi - 40 o‘ram
,,Sterjen” guruhi - 80 o‘ram
,,Genri” guruhi - 120 o‘ram
1 – расм.
3. O‘quvchilar g‘altak yasayotganda, o‘qituvchi kompyuterda yoki sinf taxtasida quyidagi
jadvalni chizadi:
-
Guruh nomi
|
Karkas uzunligi, sm
|
O‘ramlar soni, n
|
Tortish kuchi, mN
|
Arago
|
5
|
40
|
1,4
|
Sterjen
|
5
|
80
|
2,6
|
Genri
|
5
|
120
|
?
|
3. O‘qituvchi eng ko‘p o‘ram o‘rashi lozim bo‘lgan ,,Genri” guruhiga yordam berish bahonasida sim o‘ralib karkas oxiriga yetganda o‘quvchilarga sezdirmay o‘ram yo‘nalishini teskari qilib beradi va o‘rashni davom qildirishni taklif qiladi.
4. Amaliy ish uchun ajratilgan vaqt tugagach guruhlarda yasalgan eng yaxshi g‘altaklardan bittadan yig‘ib olinadi va sxemada ko‘rsatilganidek tok manbaiga ulab, quyidagi rasmdagidek tajriba o‘tkazib, g‘altaklardagi tortish kuchi Arximed chelagi majmuasidagi namoyish dinamometri yordamida navbati bilan o‘lchanib, jadvalga yoziladi va tahlil qilinadi.
2 - расм
Bu tajribada ,,Genri” guruhi yasagan elektromagnitda magnit maydoni mavjud emasligiga e’tibor qaratiladi.
Sinfda muammoli vaziyat yaratiladi?
!,,Genri guruhining elektromagnitini o‘ramlar soni ko‘p bo‘lsa ham tortish
xususiyatiga ega emas. Sabab nima?”
O‘quvchilar javobi: 1. Sim uzilgan.
2. Tok yo‘q.
3. Boshqa o‘zak kiritish kerak.
O‘quvchilar javobi tahlil qilinadi.
1. Aniqlagich yordamida g‘altak simining butunligi isbotlanadi.
2. Lampochkani ketma – ket ulab tok borligi isbotlanadi.
3. Boshqa o‘zakda tajriba takrorlanadi.
! Unda sabab nima?
1. Buning sababini tushuntirish uchun birinchi navbatda ikkita yassi magnitni bir
birining ustiga qarama – qarshi qutblari bilan qo‘yiladi va temir buyumga
yaqinlashtirib, uning magnit xususiyati yo‘qolganining sababi tushuntiriladi.
2. Sinf taxtasiga elektromagnit g‘altagining chulg‘amini chiziladi va qarama - qarshi yo‘nalishdagi toklar hosil qilgan turli qutbdagi magnit maydoni bir – birini
susaytirishi tushuntiriladi.
! O‘tgan darsni mustahkamlash bo‘yicha qiziqarli tajribalar:
1. 220V ga mo‘ljallangan elektromagnit tokka ulanadi va alyuminiy halqaning
harakati kuzatilib, xulosa qilinadi va uning texnika va turmushda foydalanishiga misollar topiladi.
Xulosa qilinadi:
Zamonaviy magnit yostiqchali poyezdlar, magnit pushkalardan kelajakda
foydalanish o‘rgatiladi.
2. Elektr qo‘ng‘iroq, elektromagnit kran, elektrodvigatellar kabi ko‘plab qurilmalarda elektromagnitlar qo‘llanilishi takrorlanadi.
O‘tgan dars bilan yangi mavzuni bog‘lash:
Siz o‘tgan darsda elektromagnitlar, ularning tuzilishi, yasalishi va ulardan foydalanishni magnit yostiqchali poyezdlar, magnit pushka va boshqa misollar yordamida qisman o‘rgandingiz. Bugungi darsimizda esa elektromagnitdan elektr tokini ajratib ulash uchun qo‘llaniladigan elektromagnit relelar va ularning turlarini, zarur bo‘lib qolganda ularni qo‘lda yasashni o‘rganib olasiz.
III. Yangi mavzuni tushuntirish.
Reja:
1). Rele nima?
2). Elektromagnit relening tuzilishi
3). Relelarning turlari: fotorele, vaqt relesi, issiqlik relesi, suv relesi
1. Rele nima?
1 – slayd yordamida tushuntiriladi.
,,Rele” so‘zi fransuzcha bo‘lib, ,,almashtirib qo‘shish” degan ma’noni bildiradi.
Kichik kuchlanish yordamida katta kuchlanishda ishlovchi jixozlarni masofadan turib boshqarish imkonini beruvchi qurilmaga rele deyiladi.
2. Elektromagnit relening tuzilishi.
a) 2 – slayd yordamida relelarning rasmlari namoyish qilinadi.
B). Qo‘lda yasalgan quyidagi 3 va 4 - rasmdagi rele qismlarga ajratiladi va tahlil qilinadi.
3 – расм. 4 – расм.
c). Kompyuter, proyektor, videoglaz yordamida relelarning tuzilishi ekranga
proyeksiyalab, ularning qismlari bilan tanishtiriladi.
d). Releni tokka ulab, kalitni uzib ulash orqli ishlashi o‘rganiladi.
3. Relelarning turlari.
a). Fotorele.
Sinfda muammoli vaziyat yuzaga keltiriladi:
1. Shahar ko‘chalaridagi simyog‘ochlardagi yoritqichlar qanday yoqib o‘chiriladi?
O‘quvchilarning javobi tahlil qilinadi. Quyidagi qo‘lda yasalgan fotorele va
shahar ko‘chalaridagi simyog‘ochlarga o‘rnatilgan yoritkichlar maketi ( 5 va 6 – rasmlar ) tokka ulanadi. Fotoelement oldiga globus o‘rnatiladi. Yorug‘lik manbaini globus atrofida aylantirib, kun va tunning almashishi tushuntiriladi.
Bunda fotorelening ishga tushishi kuzatiladi va xulosa chiqariladi.
5 – расм. 6 – расм.
2. Samolyot, kosmik kema va boshqa apparatlar qanday uchuvchisiz boshqariladi?
Quyidagi palatalar bir biriga ulanadi va lazer nurini fotoelementga yo‘naltirganda
elektrodvigatellarning navbati bilan ishga tushishi ya’ni ularni lazer nuri yordamida masofadan boshqarish mumkinligi tajriba qilib ko‘rsatiladi.
Bu tajribada lazer nuri yoki elektromagnit to‘lqin yordamida, samolyot, kosmik kema, dronlar kabi texnika vositalarini masofadan boshqarish mumkinligini elektromagnit rele bilan bog‘lanadi.
7 – расм. 8 – расм.
3. Метро йўлакларидан ўтиш қандай назорат қилинади?
3. Metro yo‘laklaridagi o‘tish qanday nazorat qilinadi?
Metroning o‘tish joyidagi avtomatik nazorat qiluvchi qurilmani ishlash printsipini tushuntirish uchun 9 va 10 – rasmdagi qurilmalar tok manbaiga ulanadi va 10 – rasmdagi qurilmaga o‘rnatilgan lazer nuri 9 – rasmdagi fotoelementga yo‘naltirib, 11 – rasmdagidek joylashtiriladi. Bunda lazer va fotoelement orasiga
oldindan tayyorlab qo‘yilgan qo‘g‘irchoq yoki biror jism kirib qolganda rasmdagi sterjen avtomatik yopilishi namoyish qilinadi va vaqt relesi ham tushuntirib o‘tiladi.
9 – расм. 10 – расм. 11 – расм.
b). Issiqlik relesi.
Quyidagi rasmdagi tajribani o‘tkaziladi. Bunda bimetall plastinka ostiga olov
yoqqanda unga ulangan elektr qo‘ng‘rog‘ining chalinishidan yong‘inga qarshi
kurashda, muzlatkichlarda foydalanish tushuntiriladi. ( 12 – rasm )
12 – расм.
c). Suv relesi.
Quyidagi rasmda ko‘rsatilgan tajriba o‘tkaziladi va suv minoralarini suv bilan
to‘ldirishda suv relesining ahamiyati tushuntiriladi. ( 13 – rasm )
Bu tajribada shtativga ilingan releli baklashkaga suv quyilganda suv relesi elektrodvigatelni tokdan ajratadi. Jo‘mrak ochilganda baklashkadagi suv sathi pasayib, rele kontaktlari qo‘shiladi va dvigatel harakatga kelib, jarayon doimiy davom qilishi tushuntiriladi.
13 – расм.
Amaliy mashg‘ulot
( Sinfdan tashqari vaqtda o‘tkazish ham mumkin)
O‘quvchilarda mavzu bo‘yicha to‘liq BKM shakllantirish uchun amaliy mashg‘ulot
o‘tkaziladi. Bunda mashg‘ulot frontal laboratoriya ishi ko‘rinishida bo‘ladi.
Buning uchun har bir partaga bittadan qo‘lda yasalgan elektromagnit rele
tarqatiladi. ( Bu elektromagnit relelarning bir qismi 14 – rasmda ko‘rsatilgan)
14 – расм.
Kerakli jixozlar:
Relelar, kalitlar, o‘tkazgichlar, lampochkalar, elektr qo‘ng‘iroqlar, elektr dvigatellari, tok manbalari.
1. Sinf guruhlarga bo‘linadi.
2. O‘quvchilarga elektromagnit relelar va kerakli jixozlar tarqatiladi.
3. Elektromagnit rele qismlarga ajratiladi va o‘rganiladi.
4. Har bir guruh o‘zi yig‘moqchi bo‘lgan zanjir sxemasini chizadi.
5. Chizilgan sxema asosida zanjir yig‘iladi.
,,Arago“ guruhi yig‘adigan zanjir chizmasi:
Л1
4В
-
+ + 4В
к Л2
,,Sterjen“ guruhi yig‘adigan zanjir chizmasi:
4В
-
+ + 4В
к Л2
,,Genri“ guruhi yig‘adigan zanjir chizmasi:
4В
-
+ + 4В
к Л2
6. Xulosa yoziladi.
IV. Mustahkamlash.
1 - variant.
1. Rele so‘zi qaysi tildan olingan?
A) Nemis B) Ispan C) Rus D) Fransuz
2. Metrolarning o‘tish yo‘lagida qanday rele o‘rnatilgan?
A) fotorele B) issiqlik relesi C) suv relesi D) A,B,C javobdagilar
3. Suv minorasida qanday rele qo‘llaniladi?
A) suv relesi B) elektromagnit rele C) fotorele D) issiqlik relesi
4. Elektromagnit rele qayerlarda ishlatiladi?
A) avtomobillarda B) trolleybuslarda C) tramvaylarda D) barchasida
5. Metrolarda qanday rele ishlatiladi?
A) suv relesi B) elektromagnit rele C) fotorele D) issiqlik relesi
2 – variant.
1. Rele so‘zining ma’nosi nima?
A) almashtirib qo‘shish B) uzish C) ulash D) ajratish
2. Avtomobillarda qanday rele o‘rnatilgan?
A) elektromagnit rele B) issiqlik relesi C) suv relesi D) fotorele
3. Shahardagi yoritish chroqlarini qanday rele o‘chirib yoqadi?
A) fotorele B) issiqlik relesi C) elektromagnit rele D) suv relesi
4. Elektromagnit qayerlarda ishlatiladi?
A) elektrofor mashinasida B) elektroskopda C) elektrometrda D) relelarda
5. Fotorele nimaning ta’sirida ishga tushadi?
A) issiqlik B) yorug‘lik C) shamol D) yomg‘ir
2 – variant kaliti.
2 – variant kaliti.
Baholash mezoni:
1 ta to‘g‘ri javob – 1 ball
2 ta to‘g‘ri javob – 2 ball
3 ta to‘g‘ri javob – 3 ball
4 ta to‘g‘ri javob – 4 ball
5 ta to‘g‘ri javob – 5 ball
B.B.B uslubida o‘quvchilarning o‘zlashtirishi va bilimidagi bo‘shliqlar aniqlanadi.
V. O‘quvchilarni rag‘batlantirish.
VI. Uyga vazifa.
1. Mavzuni o‘qib kelish.
2. Elektromagnit yasab kelish yoki eski radiopalatalarni yig‘ib kelish.
F.Adilova
Toshkent shahar Yashnabod tumani
212- maktab fizika fani o‘qituvchisi
Fizika 7-sinf
IV chorak 62-dars
Mavzu: Energiyaning saqlanish qonunini o‘rganish
(Laboratoriya ishi)
DARSNING TEXNOLOGIK XARITASI
|
Darsning maqsadi
|
O‘quvchilarga laboratoriya ishini o‘tkazishda prujinaga osilgan jism pastga harakatlanganda prujina va jism potensial energiyalarining o‘zgarishi orqali mexanik energiyaning saqlanishini o‘rganish, xavfsizlik texnikasi qoidalarini tanishtirish, energiyaning saqlanish qonunining kundalik hayotda katta ahamiyatga ega ekanligini tushuntirish bilan birga nazariyani amaliyot bilan bog‘lash.
| |
Vazifalari
|
O‘quvchilarning mavzuga oid berilgan savollarga javob berishini, laboratoriya ishining bajarilishini nazorat qilish, mavzu asosida energiyaga doir bilimlar berish bilan birga ijodiy qobilyatini shakllantirish, fanga qiziqishini oshirish.
|
O‘quv jarayoning mazmuni
|
Energiyaning saqlanish qonunini o‘quv laboratoriya jihozlari yordamida amalda bajarib, natijalarni olish.
|
O‘quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi
|
Metod: “Tafakkur” usulida “ Fizloto” o‘yini, “Guruhlarda ishlash”.
Forma: Yakka tartibda va jamoada ishlash.
Dars turi: “Ko‘rgazmali-amaliy”
Dars tipi: Yangi bilim beruvchi
Vosita: 7-sinf “Fizika” darsligi, tarqatma materiallar, darsda qo‘llaniladigan metodga asosan savol, javoblar yozilgan kartochkalar, videorolik, slaydlar, kompyuter, elektron darslik, videoproyektor, ekran, shtativ, prujinasining bikirligi 40-100 N/m orasida bo‘lgan dinamometr,o‘lchov chizg‘ichi, yuklar to‘plami.
Nazorat: Yozma, og‘zaki.
Baholash: Rag‘batlantirish, 5 balli reyting tizimi asosida
| |
Kutilayotgan natijalar
|
O‘qituvchi
Mavzuni o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirishiga erishadi, o‘quvchilar o‘rtasida hamkorlik muhitini yaratadi. Darsda qo‘yilgan maqsadlarga erishadi. O‘quvchilarda fanga nisbatan qiziqish uyg‘otadi.
|
O‘quvchi
Yangi bilimlar egallaydi. Mustaqil va erkin fikrlaydi. Guruhlarda va o‘z ustida ishlashni o‘rganadi. Og‘zaki nutqi va ijodiy tafakkuri rivojlanadi. Mavzudan xulosa chiqarish malaka va ko‘nikmasini egallaydi.
| |
Kelgusi rejalar
|
O‘qituvchi
Darsda o‘quvchilarni fanga qiziqtirish, bilimlarini oshirish uchun ilg‘or pedagogik texnologiyalarini qo‘llaydi. Pedagogik mahoratini oshirish uchun o‘z ustida ishlaydi. Axborot kommunikatsion texnologiyalarni darsda qo‘llashni takomillashtiradi.
|
O‘quvchi
Mustaqil ishlashni o‘rganadi. Mavzu uchun qo‘shimcha ma’lumotlar topishga harakat qiladi. Mazkur laboratoriya ishiga oid materiallarni kompyuter texnikasida kuzatib natija olishni o‘rganadi. Nazariy bilimlarini amaliyotda qo‘llaydi.
|
DARSNING BLOK-CHIZMASI:
T/r
|
Dars bosqichlari
|
Vaqti
|
1
|
Tashkiliy qism.
|
3 minut
|
2
|
O‘tilgan mavzuni so‘rash.
“Energiyaning saqlanish qonuni” haqidagi videolavhani namoyish qilish.
|
12 minut
|
3
|
Yangi mavzu bayoni:
Laboratoriya ishini bajarish uchun “Virtual laboratoriya ishi”dan foydalanish va amalda guruhlarda ishni bajarish
|
20 minut
|
4
|
Darsni mustahkamlash:
O‘quvchilarning bilimini test orqali nazorat qilish
|
5 minut
|
5
|
O‘quvchilarni rag‘batlantirish.
|
3 minut
|
6
|
Uyga vazifa.
|
2 minut
|
Darsning borishi:
Darsning shiori:
O‘qidim – o‘rgandim,
Bajardim – bilib oldim.
(Arastu)
I. Tashkiliy qism (3 minut).
a) Salomlashish, navbatchi hisobotini tinglash, o‘quvchilarning darsga hozirligini ko‘rib chiqish.
b) O‘quvchilarni guruhlarga ajratish.
1.“Ish” 2. “Quvvat” 3.“Energiya”
c) “Oltin qoidalar”:
1. O‘zaro hurmat.
2. O‘zgalar fikrini hurmat qilish.
3. Intizomlilik.
4. Topqirlik.
5. Hozirjavoblik.
6. Ijodkorlik.
II. O‘tilgan mavzuni so‘rash (12 minut).
“Energiyaning saqlanish qonuni” haqidagi videolavhani namoyish qilish.
O‘qituvchi: Biz o‘tgan darsimizda “Energiyaning saqlanish qonuni” ni o‘rganganmiz. Energiya so‘zi yunonchadan faollik degan ma’noni bildiradi va jismlarning ish bajara olish qobilyatini ifodalaydi. Tabiatda turli energiyalar mavjud, bu energiyalar bir-biriga aylanadi. Energiya bordan yo‘q bo‘lmaydi, yo‘qdan bor bo‘lmaydi, ya’ni miqdor jihatdan saqlanadi. Bugungi darsimizda.“Energiyaning saqlanish qonuni ” mavzusini amalda bajarish orqali nazariy bilimlarni mustahkamlaymiz.
“Tafakkur” metodida “Fizloto” o‘yini orqali o‘quvchilar bilimi nazorat qilish uchun guruhlarga vazifalar beriladi.
Har bir guruhga 6 bo‘lakka bo‘lingan, bo‘laklarga tushadigan savollarning javoblari yozilgan kartochkalar beriladi.
“Ish” guruhi
1.Massaga va tezlikka
|
3. Energiya (yunonchadan energiya – faollik) – materiya (modda va maydon ) turli harakatining miqdoriy o‘lchovi
|
5. Ha. Kishi vagonetkaga kinetik energiya berdi
|
2.Bajarilgan ish kuchining shu kuch yo‘nalishida bosib o‘tgan yo‘lning ko‘paytmasiga teng
|
4. Ep=mgh
|
6. h balandlikdan erkin tushayotgan jism yerga urilish paytida uning potensial energiyasi nolga, kinetik energiyasi esa maksimal qiymatga teng bo‘ladi
|
“Quvvat” guruhi
1.Velosipedda
|
3. Jism massasining uning tezligi kvadratiga ko‘paytmasi yarmisi shu jismning kinetik energiyasi deyiladi
|
5.Ep1+ E´p1 = Ep2+ E´p2
|
2. Joul (J)
megajoul (MJ)
kilojoul (kJ)
millijoul (mJ)
mikrojoul (μJ)
|
4. A=F·s
|
6. Yopiq sistemaning to‘liq mexanik energiyasi sistema qismlarining har qanday harakatida o‘zgarmay qoladi
|
“Energiya” guruhi
1. F=A/s
|
3. Kinetik energiya, potensial energiya
|
5. Ek=kυ2/2
|
2. O‘zaro ta’sir qiluvchi jismlarning yoki jism qismlarining bir-biriga nisbatan vaziyatiga bog‘liq energiya potensial energiya deb ataladi
|
4. Joul (J)
|
6. Yerdan h balandlikda turgan jismning potensial energiyasi maksimal qiyamtga, kinetik energiyasi esa nolga teng bo‘ladi.
|
O‘qituvchining qo‘lidagi qutichada quyidagi savollar yozilgan kartochkalar bo‘ladi:
1. Kinetik energiya qanday kattaliklarga bog‘liq?
2. Energiyaning saqlanish qonuni qanday ifodalanadi?
3. Potensial energiya deb nimaga aytiladi?
4. Energiyaning asosiy o‘lchov birligi nima?
5. Mexanik ish formulasi qanday ifodalanadi?
6. Kinetik energiya qanday ifodalanadi?
7. Energiya nima?
8. Yer sirtidan h balandlikda m massali jismning potensial energiyasi qanday ifodalanadi?
9. O‘quvchi qachon ko‘p energiya sarflaydi: piyoda yurganidami yoki velosipedda yurgandami?
10. Yerdan h balandlikda tinch turgan jismning potensial va kinetik energiyasi qanday bo‘ladi?
11. h balandlikdan erkin tushayotgan jism yerga urilish paytida uning potensial va kinetik energiyasi qanday o‘zgaradi?
12. A=F·s formuladan F ni topish formulasi.
13. Energiyaning saqlanish qonuni ta’rifi.
14. Kishi vagonetkani turtib yubordi. Vagonetka gorizontal yo‘lda harakatga keldi. Bu holda kishi mexanik ish bajaradimi?
15. Mexanik energiyaning qanday turlari mavjud?
16. Kinetik energiya qanday ta’riflanadi?
17. Mexanik ish ta’rifi.
18. Mexanik ishning asosiy va hosilaviy birliklari.
O‘qituvchi o‘quvchilarni guruhlardan navbat bilan chaqirib qutichadan savol olish uchun taklif qiladi. O‘quvchi qutichadan olgan savolni o‘qiydi va javobi qaysi guruhning kartochkasida bo‘lsa o‘sha guruh savolni javobi bo‘lgan kartochkaga berkitadi. Qaysi guruhning kartochkasi oldin to‘lsa o‘sha guruh g‘olib hisoblanadi.
Savollarga javoblarni topishda faol qatnashgan guruh o‘quvchilari rag‘batlantiriladi.
2.“Energiyaning saqlanish qonuni ” haqidagi videolavhani namoyish qilish.
Videolavha namoyishidan so‘ng, o‘quvchilarning fikrlari tinglanadi.
III.Yangi mavzu bayoni (20 minut).
( Laboratoriya ishini o‘tkazish)
Reja:
1.Energiyaning saqlanish qonuni mavzusi yuzasidan laboratoriya ishining bajarilish ketma-ketligini tushuntirish.
2.Xavfsizlik texnikasi qoidalari bilan tanishtirish.
3.Ishni bajarish uchun zarur bo‘lgan jihozlarni tayyorlash.
4.Laboratoriya ishini bajarish uchun “Virtual laboratoriya ishi”dan foydalanish va amalda guruhlarda ishni bajarish va natijalarni tahlil qilish.
5.Energiyaning saqlanish qonuni energiyalarning bir turdan ikkinchi turga aylanishi natijasi ekanligini tushuntirish.
O‘qituvchi tomonidan Energiyaning saqlanish qonuni laboratoriya ishining bajarilish ketma-ketligi o‘quvchilarga tanishtiriladi.
Ishdan maqsad: Prujinaga osilgan jism pastga harakatlanganda prujina va jism potensial energiyalarining o‘zgarishi,mexanik energiyaning saqlanishini o‘rganish.
Xavfsizlik texnikasi qoidalari:
-
Laboratoriya ishini bajarishda qurilmani to‘g‘ri yig‘sh.
-
Yuklar to‘plami bilan ishlaganda toshlarni qo‘l bilan ushlamasdan, pensit bilan ishlash kerak.
-
Tanlangan yukni prujina ilgagiga ilganda prujina cho‘zilmasligiga e’tibor berilishi lozim.
Laboratoriya ishini bajarish uchun “Virtual laboratoriya ishi” dan foydalanish va amalda guruhlarda ishni bajarish
Ishni bajarish tartibi:
1) Rasmda ko‘rsatilgan qurilmani yig‘ing.
2) Yuklar to‘plamidan shunday yukni tanlab olingki, uni prujinaga osganda prujina taxminan 5-10 sm ga cho‘zilsin.
3) Tanlangan yukni prujina ilgagiga iling va prujina
cho‘zilmasligi uchun uni ushlab turing. Bu holatda prujinaning potensial energiyasi E´p1=0 bo‘ladi. Ushbu holatda yukning yerdan balandligi h1 ni o‘lchang.
O‘lchash natijalarini jadvalga yozib boring.
4) Yukni asta-sekin qo‘yib yuboring. Prujina cho‘zilgan holatda h2 ni o‘lchang.
5) x=h1-h2 formuladan prujinaning cho‘zilish masofasi x ni hisoblang.
6) Ep1=mgh1 va Ep2=mgh2 formulalar yordamida yukning h1 va h2 balandlikdagi potensial energiyalarini hisoblang.
7) E´p2=kx2/2 formula yordamida cho‘zilgan prujinaning potensial energiyasini (prujinaning bikirligini bilgan holda) hisoblang.
8) Ep1+ E´p1 va Ep2+ E´p2 yig‘indilarni hisoblang.
9) Ep1+ E´p1 = Ep2+ E´p2 tenglik, ya’ni mexanik energiyaning saqlanish qonuni qanchalik bajarilishiga e’tibor bering. Bu tenglikning chap va o‘ng tomonidagi natijalar qanchalik bir-biriga yaqin chiqsa, tajriba shunchalik aniq bajarilgan bo‘ladi.
10) Tajribani turli massali yuklar olib 3 marta takrorlang.
№
|
h1, m
|
h2, m
|
x, m
|
Ep1, J
|
Ep2, J
|
E´p2 , J
|
Ep1+ E´p1, J
|
Ep2+ E´p2, J
|
1
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3
|
|
|
|
|
|
|
|
|
IV. Darsni mustahkamlash (5 minut).
1.Mavzu oxirida keltirilgan savollar asosida o‘quvchilarning o‘zaro fikr almashishlarini tashkil qilish.
1) Elastiklik kuchining ishi va potensial energiya orasida qanday bog‘ lanishlar bor?
2) Tajribada Ep1+ E´p1 = Ep2+ E´p2 tenglikning bajarilishi nimani bildiradi?
3) Yuk osilganda prujinaning potensial energiyasi qanchaga ortadi?
4) Yuk osilganda uning potensial energiyasi qanchaga kamayadi?
5) Tajriba natijalari asosida tahliliy xulosa chiqaring.
2. O‘zingizni sinab ko‘ring.
Guruhlarga test savollari beriladi.
“Ish” guruhi
1.Tik ravishda pastga tushayotgan jism energiyasi qanday bo‘ladi?
A) Tushayotgan jismning kinetik energiyasi ortadi, potensial energiyasi kamayadi
B) Tushayotgan jismning kinetik energiyasi kamayadi potensial energiyasi ortadi
C) Tushayotgan jismning potensial va kinetik energiyasi o‘zgarmaydi
D) Tushayotgan jismning potensial va kinetik energiyasi kamayib boradi.
“Quvvat” guruhi
1. Biror tezlik bilan harakatlanayotgan avtomobil qanday energiyaga ega.
A) Potensial energiyaga
B) Kinetik energiyaga.
C) Potensial va kinetik energiyalarga
D) Ichki energiyaga
“Energiya” guruhi
1.Aynan bitta jismning potensial va kinetik energiyasi o‘zaro teng bo‘lishi mumkinmi?
A) Mumkin emas, jismning kinetik energiyasi har doim uning potensial energiyasidan katta bo‘ladi.
B) Mumkin emas, har doim jismning potensial energiyasi kinetik energiyasidan katta bo‘ladi
C) Jismning potensial va kinetik energiyasi har doim bir xil bo‘ladi
D) Mumkin, agar jism tinch holatda, yer sirtida joylashgan bo‘lsa.
V. O‘quvchilarni rag‘batlantirish (3 minut).
Darsda g‘olib bo‘lgan guruhlarni va faol qatnashgan o‘quvchilarni baholash va rag‘batlantirish.
O‘quvchilarning bergan javoblari tahlil etilib, “Barakalla, ofarin”, “Harakat qiling”, “Yetib oling” kartochkalari yordamida rag‘batlantiriladi.
VI. Uyga vazifa (2 minut).
1. Laboratoriya ishiga xulosa yozib kelish.
2. “Energiya” so‘ziga boshqotirma tuzish.
3. Fizikaga qiziquvchi o‘quvchilar uchun qo‘shimcha elektron laboratoriya ishi www.uzedu.uz (virtual laboratoriya) da ishni bajarib ko‘rish.
| 