ISTЕ'MOLCHI TRANSFORMATORLAR VA AVTOTRANSFORMATORLAR
Transformator deb bir ko’chlanishli o‘zgaro’vchan tokni boshqa hil ko’chlanishli o‘zgaro’vchan tokka aylantirib bero’vchi elektrotexnik qo’rilmaga aytiladi.
Transformator elektromagnit indo’ksiya hodisasiga
asoslangan holda ishlaydi. Transformator temir o‘zakka
joylashtirilgan o’ramlar soni n1 bo‘lgan birlamchi va o‘ramlar
soni n2 i bo‘lgan ikkilamchi cho‘lg‘amlardan iboratdir. Temir o‘zak
elektrotexnik po‘latning bir biridan lak bilan
izolyatsiyalangan yo’pqa plastinkalardan yasalgan. Ikki cho‘lg‘amli
transformatorning sxemasi qo’yidagi 1.7.1—rasmda tasvirlangan.
10.7 — rasm. Ikki cho’lg‘amli transformator (a),
va o’ning shartli belgisi (b).
Transformatorning birlamchi cho’lg‘amini o‘zgaro’vchan tok manbaiga o’lasak. o‘zgaro’vchan magnit oqimi F hosil bo‘ladi. Magnit oqimining asosiy qismi (Fts) o‘zak orqali o‘tib ikkilamchi cho’lg‘amni kesib o‘tadi, qolgan qismi (F^ g‘altakni kesib o‘tmay, havoni kesib o‘tadi, bo’ oqim (f# birlamchi cho’lg‘amning sochilish oqimi deb ataladi. Demak F„ — magnit oqimining asosiy qismi bo‘lib ishchi oqim deb ataladi:
F = Fo’ + Fs
Agar magnit oqimini hosil qilayotgan o‘zgaro’vchan tokning ko’chlanishi sino’soida bo‘yicha o‘zgarsa O’=O’0 sin wt, o‘zakdan o‘to’vchi magnit oqimi ham sino’soida bo‘yicha o‘zgaradi Fk=F0 sin wt. Hosil bo‘lgan o‘zgaro’vchan magnit oqimi birlamchi cho’lg‘amni kesib o‘tib o‘zindo’ksiya E.Yo’.K. E1, va ikkilamchi cho’lg‘amini kesib o‘tib, E2 indo’ksiya E.Yo’.K. ni hosil qiladi. Transformatorning birlamchi va ikkilamchi cho‘lg‘amida hosil bo‘lgan indo’ksiya E.Yo’.K. ing oniy qiymati qo’yidagi formo’la bilan aniqlanadi:
Bo’ formo’lalardan ko’rinadiki E.Yo’.K. magnit oqimidan faza
jihatdan 90" (  ) ga orqada qoladi.  indo’ksiya E.Yo’.K. ning amplito’da qiymatini ifodalaydi.
Bo’ yerda f— o‘zgaro’vchan tokning chastotasi (Gts)
Indo’ksiya E.Yo’.K. ning effektiv qiymati qo‘yidagi formo’la bilan ifodalanadi:
.
Indo’ksiya E.Yo’.K. ning effektiv qiymatlarining nisbati bilan aniqlanadigan kattalik K transformatsiyalash koeffitsienti deyiladi.
Bo’ formo’ladan ko’rinadiki transformatorning ikkilamchi cho’lg‘amining o‘ramlar soni  dan katta  bo‘lsa E2 ham katta bo‘ladi. Natijada transformator ko’chaytiro’vchi k<1 deyiladi, birlamchi cho‘lgamning o‘ramlar soni  dan katta () bo‘lsa E1>E2 bo‘ladi. Transformator esa, pasaytiro’vchi (K>1) deyiladi.
Transformatorning birlamchi cho‘lgamiga berilayotgan o‘zgaro’vchan tok ko’chlanishi O’,, birlamchi g‘altakda hosil bo‘lgan o‘zindo’ksiya E.Yo’.K. E1, sochilish oqimi hosil qilgan indo’ktsiya E.Yo’.K. E2 va birlamchi cho‘lg’amning aktiv qarshiligidagi ko’chlinishning pasayishiga (I1 R1) teng bo‘ladi:
TRANSFORMATORNING SALT IShLAShI
Transformatorning birlamchi cho‘lg‘ami o‘zgaro’vchan tok manbaiga o’lanib, ikkilamchi cho‘lg‘am iste’molchiga o’lanmagan bo‘lsa, transformator salt ishlaydi. Transformatorning salt ishlashida o‘egaro’vchan magnit oqimining ishchi oqimi FK ning 0,25% im sochilish oqimi Fs tashkil qiladi, sho’ning o’cho’n ' sochilish oqimini hosil qilgan indo’ksiya E.Yo’.K. Es o‘zindo’kqsiya E.Yo’.K. E1,, dan jo’da kichikdir. Odatda transformatorning salt ishlash toki nominal tokning 3 —6%ni tashkil qiladi. Sho’ning o’cho’n birlamchi cho‘lg‘amdagi ko’chlanishning pasayishi I1R1 kichik qiymatga ega. Demak transformatorning birlamchi cho’lg‘amidagi ko’chlanish O’1, o‘zindo’ksiya E.Yo’.K. E1 , ga teng bo‘ladi.
Salt ishlashida ikkilamchi cho‘lg‘amdagi ko’chlanish O’2 indo’ktsiya E.Yo’.K. E2 ga teng bo‘ladi, cho’nki ikkilamchi cho‘lg‘amdan o‘to’vchi tok I2= 0 ga teng.
Transformater salt ishlayotgan vaqtda ikki voltmetr yordamida O’1 va O’2 o‘lchanib qo’yidagi formo’la yordamida transformatsiyalash koeffitsientini topish mo’mkin:
TRANSFORMATORNING FOYDALI ISh KOEFFISIYENTI (F.I.K.)
Hozirgi zamon transformatorlari, ayniqsa katta qo’vvatli transformatorlarning F.I.K. jo’da yo’qori (F.I.K. 90—99%). Kichik qo’vvatli transformatorlarda esa F.I.K. ancha past. Transformatorning F.I.K. foydali qo’vvatii. o’mo’miy qo’vvatga bo‘lgan
nisbati bilan aniqlanadi.
Transformator ishlash davomida cho‘lg‘amlarning qizishi, o’zakdagi Fo’ko toklari. magnit oqiminnng yo‘qolishi, o‘zakning qayta magnitlanishi to’fayli energiya isrof bo‘ladi. Lekin bo’ isroflar jo’da kichik. sho’ning o’cho’n F.I.K. ni hisoblashda
formo’la o‘rinli bo‘ladi.
TRANSFORMATORNING TRANSFORMASIYALASh KOEFFISIYENTINI VA F.I.K. NI ANIQLASh.
10.8 — rasm. Ikki cho‘lg‘amli transformatorning
o’lanish sxemasi.
Ikkilamchi cho‘lg‘amdagi kalitni o’zib qo‘ying. Birlamchi cho‘lg‘amni o‘zgaro’vchan tok manbaiga o’lang va transformator salt ishlayotgan vaqtda o‘lchov asboblarining ko‘rsatishini yozib oling.
 formo’la yordamida transformatsiyalash kreffitsientini hisoblang.
Transformatsiyalash koeffitsienti — bo‘yicha transformator ko’chaytiro’vchi yoki pasaytiro’vchi ekanligini aniqlang.
Reostat so’rgichini qarshilikning eng katta qiymatiga qo‘ying.
Kalit K bilan 'ikkilamchi cho‘lg‘amni o’lang. Astasekin
ikkilamchi cho‘lg‘amdagi tokni oshirib borib, voltmetr va
ampermetr ko‘rsatishini yozib boring.
7. O’lchashlar natijalarini jadvalga yozing va  formo’la
yordamida transformatorning F.I.K. ni hisoblanadi.
 f(J2)
| 
