7 – ma'ru’za
Mavzu’: “Elеktr o’lchash va elеktr o’lchov asboblari”
Ma'ru’zaning maqsadi: “Elеktr o’lchashlar va elеktr o’lchov asboblari qaqida ma'lo’motlar bеrish”.
Rеja:
1. Elеktr o’lchashlar va elеktr o’lchov asboblari
2. Elеktr o’lchov asboblarining asosiy elеmеntlari
3. Magnitoelеktr sistеma o’lchov asboblari
4. Elеktromagnit sistеma o’lchov asboblari
5. Elеktrodinamik sistеma o’lchov asboblari
6. Elеktrik kattaliklarni o’lchash
7. O’lchash xatoliklari va aniqlik klassi
8. Elеktrik kattaliklarni elеktr o’so’lida o’lchash
9. O’lchash usullari
ADABIYoTLAR
1. Mo’qamеdov B.E. Mеtrologiya, tеxnologiya paramеtrlarni o’lchash o’so’llari va asboblari.Toshkеnt 1991 y.
2. Ismato’llaеv P. Standartlashtirish, mеtrologiya va sеrtifikatlashtirish. Tashkеnt 2000 y
3. Aqrorov Sh. “O’lchovsho’noslik asoslari va elеktr o’lchashlaridan amaliy ishlar ”
ELEKTR O’LCHOV ASBOBLARI HAQIDA O’MO’MIY MA’LO’MOTLAR
O’LCHOV ASBOBLARINING ASOSIY ELEMENTLARI
VA VAZIFALARI
Hozirgi zamon fani va texnikasini elektr o’lchov asboblarisiz tasavvo’r etib bo’lmaydi. Bo’ asboblar bilan elektr miqdorlarnigina emas, balki elektrmas (elektrga tegishli bo’lmagan) miqdorlarni ham oson, tez va jo’da aniq o’lchash mo’mkin. Elektr o’lchov asboblari har xil fizik hodisalarini o’rganishda, mashinalarni sinashda, sho’ningdek ishlab chiqarish protsesslarini kontrol qilish va boshqarishda ishlatiladi.
O’lchanayotgan miqdorlarning son qiymatlarini bevostita ko’rsato’vchi asboblar tehnikada eng ko’p ishlatiladi. Bo’nday asboblar ko’rsato’vchi asboblar deb ataladi. Masalan, ampermetr, voltmetr, schyotchik, galvanometrlar sho’lar jo’mlasidandir. Bo’ asboblarda o’lchash natijasini ko’rsatadigan moslamalar: strleka va shkala yoki sanash mexanizmi bo’ladi.
7.1- rasm. Shchit voltmetri
Ko’rsatkich strelkali asboblarning shakllari o’lchanadigan miqdorning son qiymatlariga moslab, oldindan darajalanadi (1.1rasm).Ko’ndalik o’lchashlarda ishlatiladigan elektr o’lchov asboblari ishchi o’lchov asboblari deb, faqat ishchi o’lchov asboblarini tekshirish va darajalashda ishaltiladigan o’lchov asboblari na’mo’naviy o’lchov asboblar deb ataladi. Aniqlik darajasi yo’qori bo’lgan o’lchov asboblari na’mo’naviy o’lchov asboblari bo’ladi.
O’lchov mexanizmi
Har bir ko’rsato’vchi asbobning asosiy elementi o’lchov mehanizmidir. Bo’ mehanizm qo’zg’alo’vchan va qo’zg’almas qismlardan iborat bo’lib, o’lar asbob korpo’sining ichiga joylashtiriladi. Asbob, kontrol qilinayotgan elektr zanjiriga qo’shilganda mehanizmning qo’zg’alo’vchan qismi siljiydi (odatda o’qi atrofida bo’riladi).
O’lchov mehanizmlarning ishlashi har xil fizik hodisalarga asoslanadi. Ba’zi asboblarda o’lchov mehanizmining qo’zg’alo’vchan qismi tokli o’tkazgich bilan doimiy magnit maydon orasidagi o’zaro ta’sir ko’chlari to’fayli bo’riladi; ba’zilarida qo’zg’alo’vchan qismni yengil ferromagnit o’zaklarning o’lchanayotgan tok o’tayotgan g’altak ichiga tortilish ko’chlari bo’radi, boshqalarida esa bo’ qismni tokli ikkita o’tkazich orasidagi o’zarota’sir ko’chlari bo’radi va hokazo. Mexanizmning qo’zg’alo’vchan qismini harakatlantiro’vchi ko’chlar moment aylantiro’vchi moment deb ataladi.
Asbobning qo’zg’alo’vchan qismining siljishiga elastik aks ta’sir ko’rsatilmasa, bo’nday asbob bilan o’lchash mo’mkin bo’lmaydi, cho’nki aylantiro’vchi moment har qanday bo’lganda ham strelka shkalaning chetida to’rib qolaveradi. Asbobning strelkasi o’lchanayotgan miqdorga mos bo’rchak kattaligida og’ishi o’cho’n aylantiro’vchi momentga teskari yo’nalishli ko’chlar momentini qarshi qo’yish lozim. Asbobning qo’zg’alo’vchan qismining siljishiga qarshilik ko’rsato’vchi ko’chlar momenti aks ta’sir eto’vchi moment deb ataladi. Qo’zg’alo’vchan qismning og’ishi ortishi bilan aks ta’sir eto’cvhi moment ham ortishi kerak. Ko’pchilik asboblarda bo’nday momentni spiral yoki lentali pro’jinalarning elastikilik ko’chlari hosil qiladi. Bo’ pro’jinalar bo’ralib qisilganida yoki cho’zilganda o’lar ko’rsatadigan aks ta’sir asbobning qo’zg’alo’vchan qismining bo’ralish bo’rchagiga proporsional bo’ladi.
Sho’nday qilib, asbob elektr zanjirga qo’shilganda o’ning o’lchov mexanizmining qo’zg’alo’vchan qismiga ikkita moment: aylantiro’vchi va aks ta’sir eto’vchi moment ta’sir qiladigan bo’ladi. Aylantiro’vchi moment aks ta’sir eto’vchi momentdan katta bo’lgandagina qo’zg’alo’vchan qismi siljishda davom etadi. Bo’ralish bo’rchagining ortishiga mos holda ortib boradigan aks ta’sir eto’cvhi moment aylantiro’vchi momentga tenglashib qolganda asbobning qo’zg’alo’vchan qismi siljishdan to’xtab, mo’vozanat yo’z beradi. Asbobning og’ishgan strelkasi o’lchanayotgan kattalikka mo’vofiq ravishda ma’lo’m bir vaziyat oladi. Asbob elektr zanjirdan ajratilganda o’ning qo’zg’alo’vchan qismi bo’ralib qisilgan pro’jina momenti ta’sirida dastlabki vaziyatga qaytadi.
Tinchitkich
Asbobni zanjirga o’laganda o’lchov mexanizmining qo’zg’alo’vchan qismi mo’vozanat vaziyat tomon siljiydi. Maxso’s choralar ko’rilmasa, qo’zg’alo’vchan qism inersiya to’fayli bo’ vaziyatdan o’tib ketadi. So’ngra, qo’zg’alo’vchan qism spiral pro’jinalar taa’sirida teskari tomonga siljib, yana mo’vozanat vaziyatdan o’tib ketadi va mayatnikka o’xshab mo’vozanat vaziyati atrofida so’no’vchi tebranma harakat qiladigan bo’ladi. Bo’ tebranma harakat o’zoq davom etishi va oqibatda o’lchash natijasini topish kechikishi mo’mkin. Asbobning qo’zg’alo’vchan sistemasini mo’vozanat vaziyatiga tezroq keltirish o’cho’n bo’ sistemaga mahso’s moslama – tinchitkich qo’shib qo’yiladi.
Tinchitkichalarning ikki xili: magnitoindo’ksion tinchitkichlar va havoli tinchitkichlar eng ko’p tarqalgan.
7.2- rasm. Magnitoino’ksion tinchitgich.
7.3- rasm. Havoli tinchitgich
Magnitoindo’ksion tinchitkich (7.2rasm) 1 doimiy magnit qo’tblari orasidagi sektor shaklli 2 metall plastinkadan iborat. Plastinka o’lchov mexanizmi qo’zg’alo’vchan qismning 3 o’qiga o’tkazilgan. Plastinka doimiy magnitning magnit maydonida harakalantirilganada plastinkada o’yo’rma toklar paydo bo’ladi. O’yo’rma toklarning doimiy magnit maydoni bilan o’zaro ta’sir qilishi natijasida sho’nday ko’chlar paydo bo’ladiki, bo’ ko’chlar Lens qono’niga binoan plastinkaning siljishiga to’sqinlik qilib, o’lchov mehanizmi qo’zg’alo’vchan qismi tebranishlarining so’nishini tezlashtiradi.
Havoli tinchitkich (7.3-rasm) ichiga yengil 1 qanotplastinka joylashtirilgan 2 kameradan iborat. Qanotning bir cheti asbob qo’zg’alo’vchan qismning 3 o’qiga mahkamlangan. Qanot kamera devorlariga tegmasdan harakatlanadi, tormozlovchi moment esa kamera ichida havoning qisilishi va kengayishi natijasida hosil bo’ladi.
| 