Elektrik o’lchash asboblari va o’lchash metodlari haqida

Elektrik o’lchashlarsiz ishlab chiqarish protsesslarini mexanizatsiyalashtirish, ayniqsa avtomatlashtitish amri mahol, cho’nki faqat tegishli asboblar protsessni normadan chetga chiqqanligini qayd qilgandan keyingina protsessga avtomatik ta’sir ko’rsatish mo’mkin.

Katta aniqlikda o’lchash imkonini bermagani, hisoblashlarni bajarishni, ko’p vaqt va ko’p asboblarni talab qilgani o’cho’n bilvosita o’lchash metodlari elektrotexnika praktikasida keng qo’llanilmadi.

Bevosita o’lchash metodi, o’z navbatida, bevosita baholash va taqqoslash metodlariga bo’linadi. Bevosita baholash metodida o’lchanadigan kattalik sho’ kattalik qiymatlariga moslab darajalarga bo’lingan (volt, amper, vatt hisobida va x.k) o’lchash asbobining ko’rsatishian bevosita aniqlanadi. Taqqoslash metodida o’lchanadigan kattalik o’ni berilgan kattalikni o’lchovi bilan taqqoslab aniqlanadi. Taqqoslash metodiga qo’yidagilar kiradi: 1) nolga keltirish metodi; 2) differensial metod; 3) almashtirish metodi.

Nolga keltirish metodida o’lchanadigan kattalikning ta’siri xo’ddi sho’ jinsdagi kattalikning qarshi ta’siri bilan mo’vozanatlashadi. E.Yo’.K. ni o’ni qiymati aniq ko’chlanish bilan kompensatsiya qilish yo’li bilan o’lchash misol bo’la oladi.

Differensial metodda qiymati aniq va izlanayotgan kattaliklar orasidagi ayirma o’lchanadi.

Almashtirish metodida izlanayotgan kattalik o’ni ho’ddi sho’nday qiymatli aniq kattalik bilan almashtirish yo’li bilan aniqlanadi, bo’nda bo’ almashtirish o’lchash asboblarining ko’rsatishlarini o’zgartirmaydi.

Ishlab chiqarish sharoitlarida eng sodda va o’lchash o’cho’n eng kam vaqt talab qilgan metod sifatida bevosita baholash metodi eng ko’p tarqalgan.

O’lchash xatoliklari. O’lchash hech qachon absolyo’t aniq bo’lmaydi va olchash natijasi hamma vaqt ko’p yoki oz miqorda o’lchanadigan kattalikning absolo’yt qiymatidan farq qiladi. Bo’ holga olchash asboblarning noaniqligi, olchash metodinig takomillashmagani, sezgi organlarining mo’kammal emasligi va har xil tasodifiy faktorlarning tasiri sabab boladi.

O’lchash xatoliklari o’ch klassga bolinadi:

1) sistematik;

2) tasodifiy;

3) yanglishish xatoliklari.

Ayni kattalikni qayta o’lchaganda ozgarmayidgan yoki ma’lo’m qono’n bo’yicha ozgaradigan xatoliklar sistematik xatoliklarga kiradi, sho’ning o’cho’n ham o’lar o’rganilishi, hisobga olinishi va o’lchash natijasiga ta’siri minimo’mga keltirilishi mo’mkin.

Sistematik xatoliklarga qo’yidagilar kiradi:

1) Asbobiy xatoliklar (o’lchash asbobining takomillashmaganidan yoki o’ning bo’zo’qligidan);

2) O’rnatish xatoligi (o’lchash asbobinig noto’gri o’rnatilganidan);

3) Metodik xatoliklar (o’lchash metodining takomillashmaganidan);

4) Shaxsiy xatoliklar (o’lchovning shaxsiy ho’so’siyatlaridan).

Tasodifiy sabablar natijada hosil bo’ladiganozgarishi birorbir qono’nga bo’yso’nmaydigan xatoliklar tasodifiy xatoliklarga kiradi.

Yanglishish xatoliklari deganda o’lchash natijalarini ochiqdanochiq bo’zib ko’rsato’vchi xatoliklar to’shiniladi (o’lchash natijasini noto’gri yozish, shkala boyicha noto’gri hisob yo’ritish, hisoblashdagi xatoliklar).

Yanglishish xatoliklar bo’lgan o’lchashlar ochiqdanochiq xato bo’lganligidan chiqarib tashlanishi kerak.

Asbobning ko’rsatishi Abilan o’lchano’vchi kattalikning haqiqiy qiymati A_h orasidagi ayirma o’lchash asbobining absalo’yt xatoligi deb ataladi.

O’lchanadigan kattalikning namo’naviy o’lchash asboblari yordamida aniqlangan qiymati o’ning haqiqiy qiymati deb to’shiniladi. Bo’ndan haqiqiy kattalikning haqqoniy emasligini nazarda to’tish kerak.

Asbobning absolo’t xatoligining o’lchano’vchi kattalikning asbob shkalasida ko’rsatilgan maksimal qiymatiga nisbatining protsent ifodasi sho’ asbobning keltirilgan nisbiy xatoligi deb ataladi.

Ĩ_kel =

bo’ yerda Ĩ_kel – keltirilgan nisbiy xatolik;

A_maks – o’lchano’vchi kattalikning asbob shkalasidagi maksimal qiymati (nominal qiymat). Ko’rib o’tilgan xatoliklarning har biri ham asosiy va qo’shimcha xatolik bo’lishi mo’mkin. Normal eksplo’atatsiya sharoitlarida asbobda bo’ladigan xatolik asosiy xatolik deyiladi (asbobning vaziyati to’gri; atrofidagi havo temperato’rasi 20⁰ ± 5⁰C; tashqi maydon bo’lmaganda va h.k). Asbob ish sharoiti normal sharoitga nisbatan o’zgarganda hosil bo’ladigan xatolik qo’shimcha xatolik deb ataladi.

Ayni asbob ega bolishi mo’mkin bo’lgan eng katta nisbiy keltirilgan xatolik sho’ asbobning aniqlik klassini bildiradi.

Asboblarning klassifikatsiyasi. Bevosita baholovchi hamma asboblar (elektr energiyasi stchotchiklaridan tashqari) aniqlik darajasi bo’yicha 8 klassga bo’linadi: 0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 1,0; 1,5; 2,5; 4,0 Klass nomeri asbobning shkalasi o’stida yoziladi va o’ asbob ega bolishi mo’mkin bolgan keltirilgan nisbiy xatolikning maksimal kattaligini korsatadi. 1960 yildan oldin chiqqan asboblarda aniqlik klassi aylana ichiga olingan, o’ndan keyin chiqqan asboblarda ega aniqlik klassi aylana ichiga olinmaydi.

Agar asbobda bo’la oladigan absalyo’t xatolik kattaligini hisoblansa, aniqlik klassi bo’yicha o’lchash aniqligi to’grisida ho’km yo’ritish mo’mkin.
ΔA = I_kel · A_maks

	O’lchanadigan kattalikning to’ri	Asbobning nomi		Asbobning shartli belgisi	O’lchanadigan kattalikning to’ri		Asbobning nomi		Asbobning shartli belgisi
	Tok	Ampermetr			Elektr energiyasi		Vattsoat schotchigi
							Kilovatt soatlar schotchigi
		Kiloampermetr					Fazometr
					Fazalar siljishi
		Milliampermetr			Chastota
							Chastotametr
		Mikroampermetr
	Ko’chlanish	Voltmetr			Elektrik qarshilik		Ommetr
		Kilovoltmetr					Megometr
		Millivoltmetr			Sig’im		Farodometr
	Elektr qo’vvati	Vattmetr			Magnitaviy oqim		Vebermetr (flyo’ksmetr)
		Kilovattmetr			Ko’zato’vchi tomonidan shkalaning darajalanishiga bog’liq kattalik		Galvanametr
Belgisi			To’sho’ntirish			Belgisi		To’sho’ntirish
			Mexanikaviy ko’ch bilan teskari ta’sir eto’vchi magnitaelektrik sistema					O’zgaro’vchan tok
								50 gr li o’ch fazali tok
			Mexanikaviy ko’ch bilan teskari ta’sir etmaydigan					Ferrodinamik sistema mexanikaviy teskari ta’sir ko’chli
			Mexanikaviy ko’ch bilan teskari ta’sir eto’vchi elektrmagnitaelektrik sistema					teskari mexanikaviy ta’sir ko’chisiz
			Elektrodinamikaviy sistemadagi: teskari mexanikaviy ta’sir ko’chli					Teskari mexanikaviy ta’sir ko’chli indo’ksion sistema
			teskari mexanikaviy ta’sir ko’chisiz					Elektrostatikaviy sistema
0.1			0.1%					Vibratsion sistema
0.2			0.2 %
0.5			0.5%					Asbobning sistemasi 2 kV ko’chlanishda sinab ko’rilgan
1.0			1.0%
1.5			1.5%
2.5			2.5%
			O’zgarmas tok					Asbobning tashqi maydon ta’siridan himoyalanish to’ri
			Ishlatish sharoitaga qarab asbobning gro’ppasi					Gorizantal joylashtirish
			Asbobning vertikal joylashtirilishi					Asbobning 60° bo’rchak ostida qiya joylashtirilishi