Keywords: physics, creative thinking, integrative technology, non-standard task.
O‘quvchi va talabalarning shaxsiy ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish muammosi bugungi
kunda ta’lim tizimining markaziy muammolaridan biridir. Ijod qilish nafaqat madaniyat
sohasida, balki inson faoliyatining barcha sohalarida - fan va san'atda, texnologiya sohasida ,
menejment sohasida, siyosiy sohalarda ham inson mavjudligining me’yori va shakliga aylanib
bormoqda va hamisha inson borki, o‘z ijodiy qobiliyatlarini shakllantirishga intilib keladi.
Ijodkor bo‘lish, yangi narsalarni idrok etish va o‘zlashtirish qobiliyati sivilizatsiya rivojlanishiga,
jamiyatning yangi talablarini, odamlar faoliyatining tabiatiga bo‘lgan talablarini o‘zgartirishga
olib keladi.
Hozirgi kunga kelib insoniyat har jabhada paydo bo‘lgan muammolarni hal qilishning
samarali usullarini topa oladigan, malakali shaxslarga muhtojligicha qolmoqda. Shunday ekan,
harbiy-akademik litseylar ta’lim jarayonida o‘quvchilarga mustaqil ijodiy faoliyat yuritishni
o‘rgata oladigan, uslubiy yondashuv va metodikalarni ishlab chiqish dolzarb vazifalardan biri
hisoblanadi. Bular sirasiga ijodiy masalalarni hal qilish, bilishni o‘rganish, o‘z bilimlarini
rivojlantirish qobiliyatlari kiradi.
An’anaviy metodikalarga tayanib o‘qitilayotgan fizika darslarida o‘qitishning an’anaviy
shakllari odatda takrorlashga, moddiy va reproduktiv o‘quv faoliyatini yodlashga
SCIENCE AND INNOVATION
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8
UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
589
yo‘naltirilganligi ijodiy fikrlashni rivojlantirishni ta’minlamasligi ayon bo‘lib qoldi . Shunday
ekan, fizika o‘qitishda ijodiy shaxsni shakllantirishga xizmat qiluvchi yangi samarali
yondashuvlarni aniqlash muhim ahamiyatga ega.
O‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish vositalariga materialni muammoli
taqdim etish, tadqiqot ishlarini bajarish, talabalarning izlanish faolligi, ijodiy muammolarni hal
qilish kabilarni misol qilish mumkin. Ko'p sonli tadqiqotlarga ko'ra, o‘quvchilarning o‘quv va
kognitiv ijodiy faoliyatini tashkil etishning eng samarali usuli bu har xil turdagi maxsus
nostandart vazifalarni hal qilishdir. Tadqiqotlarda (G.S.Altshuller, G.L.Ball, D.Poya,
L.M.Fridman va boshqalar) evristik, tadqiqot, loyihalash masalalarini yechish jarayonida ijodiy
fikrlash rivojlanib borishi, ijodiy xarakterdagi vazifalarning o‘ziga xos xususiyatlari aniqlangan.
Fizika oʻqitish metodikasida ijodiy masalalarni yechish masalasiga katta eʼtibor berildi,
ularning pedagogik ahamiyati taʼkidlandi (B.Izbosarov,T.Rizaev, B.Ibragimov, X.Maxmudova,
B.Nurillaev, V.I.Lukashik, A.S.Kondratiev, S.M.Kozel, S.V.Bublikov va boshqalar). Bunday
muammolarni hal qilishning umumiy yondashuvlari ishlab chiqilgan, ammo o‘quvchilarning
ijodiy tafakkurini bir butun sifatida va uning individual jihatlarini rivojlantirishga qaratilgan
funksiyalar doirasi ko‘rib chiqilmagan. Harbiy-akademik litseylar uchun mazmunni yaratish va
ijodiy, nostandart vazifalarni hal qilish yo‘llari ko‘p jihatdan oshkor etilmagan. Evristik ,
kognitiv doirasidagi tadqiqotlarda muayyan turdagi ijodiy muammolarni hal qilish bo‘yicha
tavsiyalar ishlab chiqilgan (G.S.Altshuller, Yu.S.Murashevskiy va boshqalar), Biroq, bu turli xil
ta’lim tizimlarining ortib borayotgan ehtiyojlarini qondirish uchun etarli emas.
Harbiy-akademik litseylarida ijodiy muammolarni hal qilish qobiliyatini rivojlantirish
darajasida o‘quvchilarning ijodiy faoliyatini tashkil etishning samarali usullariga bo‘lgan talab
va fizikadagi bunday muammolarni loyihalash va yechish usullariga nazariy yondashuvlarning
etarli darajada rivojlanmaganligi o‘rtasida ziddiyat mavjud. O‘quvchilar ijodiy tafakkurining
turli tomonlarini rivojlantirish nuqtai nazaridan samarali bo‘ladigan bunday vazifalar sinfini
aniqlash ham muhim uslubiy muammodir. Bunday muammolarni hal qilish jarayoni faol va
integrativ asosda qurilishi kerak.
Bugungi kunda inson faoliyatining turli sohalarida integratsiya jarayonlari faol
rivojlanmoqda. Fanlar integratsiyasi ta’lim tizimida ham o‘z ifodasini topmoqda. Integrativ
kurslar, ta’lim mavzulari, darslar, maxsus kurslar va tanlov kurslari, tanlash fanlari ishlab
chiqilmoqda. Ayrim rus olimlarning tadqiqotlarida (G.A.Bordovskiy, V.N.Maksimova,
I.I.Sokolova, V.P.Solomin va boshqalar) yangi, tizimli-integratsion fikrlash qobiliyatiga ega
boʻlgan mutaxassislarga boʻlgan ehtiyojning ortishi bilan bogʻliq holda zamonaviy taʼlimda
integrativ taʼlimning ahamiyati qayd etilgan. Tabiatshunoslik fanlarisiz, ayniqsa fizika ta’limisiz
umumiy o‘rta maxsus ta’limning fundamentalligi va yaxlitligini, qadriyatlar tizimini, shu
jumladan ekologik tarbiyani shakllantirishni, bitiruvchilarning uslubiy va axborot malakasiga
erishishini, tanqidiylik va mantiqiy fikrlashni, har tomonlama va ko‘p tomonlama rivojlanishini
ta'minlash mumkin emas. Talabaning shaxsiyatini to‘g‘ri shakllantirish va tarbiyalash mumkin
emas. Zamonaviy, raqobatbardosh kadr uchun integrativ bilim va harakat usullarini talab
qiladigan amaliy muhim vazifalarni hal qila olish muhimdir.
Fizikani o‘rganish uchun o‘qish vaqtining qisqarishi sharoitida talabalarning ijodiy
faolligini oshirish yo‘llarini izlash ayniqsa muhimdir. Integrativ xarakterdagi vazifalar axborot
maydonini kengaytirishni, bilimlarni yangi sharoitlarda qo‘llash ko‘nikmalarini shakllantirishni,
o‘quvchilar ongida dunyoning yaxlit tabiiy-ilmiy tasvirini shakllantirishni, ijodiy fikrlashni
SCIENCE AND INNOVATION
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8
UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
590
rivojlantirishni ta’minlaydi. Bizning tadqiqotimiz harbiy bilim yurtlarida fizikani o`qitishda
integrativ ta`lim xususiyatlari va funksiyalarini aniqlashga bag‘ishlangan bo‘lib, ularni hal qilish
talabalarning ijodiy tafakkurining turli tomonlarini rivojlantirishga, fizika kursida ularni
loyihalash va yechish bo'yicha uslubiy tavsiyalarni ishlab chiqishga qaratilgan. Tarkibi integrativ
asosda qurilgan va talabaning yaxlit ijodiy faoliyatini bosqichma-bosqich, kengaytirilgan
shaklda tashkil qilish jarayoniga jalb qilingan bunday vazifalarni biz integrativ faoliyat deb
atadik va quyidagi vazifalarni o`z oldimizga maqsad qilib oldik:
1. Ijodiy tafakkurning mohiyati, tarkibiy qismlari, rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar
haqidagi psixologik-pedagogik fikrlarni tahlil qilish.
2. “O‘quv topshirig‘i” tushunchasini o‘rganish, o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini
rivojlantirish uchun fizika o‘qitish jarayonida masalalar yechishning rolini aniqlash.
3. O‘quvchilarning ijodiy tafakkurini rivojlantirish uchun samarali masalalarni loyihalash
va yechishning psixologik, pedagogik va uslubiy asoslarini aniqlash.
4. Fizikadan masalani yechish jarayoni mazmunida integrativlik xossasining roli va
ma’nosini aniqlash.
5. Yechish (integratsion vazifalar) jarayonida ijodiy faoliyatni tashkil qilishni eng to'liq
va samarali ta'minlovchi vazifalar sinfining mazmuni, belgilari, didaktik funksiyalarining
xususiyatlarini aniqlash.
6. Integrativ masalalarni loyihalash va yechish bo‘yicha ko‘rsatmalar ishlab chiqish.
7. Harbiy-akademik litseylar fizika kursi uchun integrativ topshiriqlarning aniq
misollarini ishlab chiqish.
8. Integrativ masalalarni yechishning o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini
rivojlantirishga ta’sirini aniqlash.
Integrativ maslalarni o'quv jarayoniga kiritish samaradorligi mezonlari sifatida
quyidagilar ko'rib chiqildi:
- fizika fanidan o‘quvchilarning bilim va malakalarining sifati;
- talabalarning bilim va kognitiv faoliyat usullarini tusunish qobiliyati;
- talabalarning kognitiv qiziqishini rivojlantirishning ijobiy dinamikasi;
- talabalarning ijodiy tafakkurining rivojlanish darajasi;
- taklif etilayotgan metodikaga amaliyotchi o‘qituvchilarning qiziqishi;
- o‘qituvchilarning ta’lim jarayonida integrativ vazifalardan foydalanishga tayyorligi.
Tadqiqotimiz shuni ko‘rsatmoqdaki, bir tomondan, hatto juda ko‘p miqdordagi integrativ
masalalarni hal qilish o‘quvchilarda murakkab muammoli vaziyatlarni hal qilish qobiliyatini
shakllantira olmaydi, ularni ijodiy faoliyatiga to‘laligicha kirita olmaydi. Boshqa tomondan,
ijodiy fikrlashni rivojlantirish ko‘pincha fan olimpiadalaridagi ijodiy masalalarni yechishda
yordam beradi, ammo ular hamma uchun ham qiziq emas, chunki har bir o‘quvchini fan
olimpiadalariga tayyorlash qiyin vazifa. Quyidagicha muammo yuzaga keladi, ya’ni fizikani
o‘qitish metodikasida bilim olishga qiziqqan har bir o‘quvchi va talabaning ijodiy tafakkurini
rivojlantirish vositasi sifatida qaysi klassifikatsiyadagi ijodiy masalalardan foydalanish mumkin.
Bir qancha yillik izlanishlarimiz shuni ko‘rsatdiki, yechish jarayoni bosqichma-bosqich,
kengaytirilgan shaklda yaxlit ijodiy faoliyat sifatida hal qilinadigan fizik masalalar ijodiy
fikrlashni eng samarali rivojlantirar ekan.
Masala yechih jarayonini bosqichma-bosqich, kengaytirilgan shaklda ta'minlash uchun
masalalarni yechish barcha metodikaviy bosqichlarini o'z ichiga olishi kerak, xususan:
SCIENCE AND INNOVATION
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8
UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
591
motivatsiya, maslani ayrim mazmunli qismlarga taqsimlash, masalani yechish usulini izlash va
tanlash (maqsadni belgilash), jismoniy hodisaning modelini yaratish, masalani yechish jarayoni
(agar kerak bo'lsa, matematik hisob-kitoblar bilan), natijalarni tahlil qilish kabilardan iborat.
Xulosa qilib quyidagilarni ta’kidlash lozim :
Fizikaga doir integrativ masalalar ijodiy fikrlashni rivojlantirishning samarali
vositasi bo'lib, uni hal qilish jarayoni kengaytirilgan shaklda yaxlit ijodiy faoliyatni o'z ichiga
oladi. Integrativ masalaninging belgilari: evristik mazmundagi, fanlararo mazmundagi, axborotli
masalalar va qiziqarli masalalardir.
Fizikaga doir integrativ masalalarni hal qilish jarayoni motivatsion, axborotlilik,
analitik-sintetik, tadqiqotchilik, dunyoqarash va diagnostika funksiyalarini bajaradi.
Fizikaga doir integrativ masalalarni yechish o’qitish metodikasining faoliyat
modeliga asoslanadi. Fizikaga doir integrativ masalalarni yechush quyidagi bosqichlarni o'z
ichiga oladi: motivatsiya, izlash va yechim usulini tanlash (maqsadni belgilash), fizik hodisa
yoki jarayonning modelini yaratish, natijalarni olish, tahlil qilish va tuzatish, shuningdek har bir
bosqichda ijodkorlikni aks ettirish.
Fizika o‘qitish jarayonida integrativ topshiriqlardan foydalanish o‘quvchilar bilimini
tizimlashtirishga, ularda dunyoning yaxlit tasavvurini shakllantirishga yordam beradi. Ijodiy
tafakkurni shakllantirish metodikasining samaradorligi o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarning
muammolarni yechishdagi faoliyatini malakali va to‘g‘ri tashkil etishiga o‘rgatadi.
|
