Foydalanishning metodik imkoniyatlari

308 
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QISH DARSLARIDA DIDAKTIK O‘YINLARDAN 
FOYDALANISHNING METODIK IMKONIYATLARI 
Shodiyeva Gulruh Xayrulloyevna, 
BuxDUPI 1-bosqich magistranti 
 
Annotatsiya: Mazkur maqolada boshlang‘ich sinf o‘qish darslarini samarali tashkil etish usullari 
hamda afzalliklari yoritilgan. O‘qishdarslarida qo‘llash mumkin bo‘lgan didaktik o‘yinlardan namunalar 
keltirilib, ularning ta’riflariva qo‘llash yo‘llari bayon etilgan. 
Kalit so‘zlar: Domino, qahramon, metod, uslub, ta’lim, islohot, didaktik o‘yin, pedagogik 
texnologiya. 
Jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, insoniyat hayotiga turli yangiliklarning kirib kelishi ta’lim 
sohasida ham bir qator o‘zgarishlar qilinishini taqoza etmoqda. Hozirgi kunda ta’lim sohasida erishilgan 
yutuqlami saqlagan holda, bir xillikdan, bir qolipga tushib qolishdan saqlanmoq zarur. Ta’limning kishi 
xotirasini rivojlantirishga asoslangan turidan inson tafakkurini har tomonlama rivojlantirish, o‘quvchilar 
egallagan bilimlarni amaliyotda qo‘llash, ularda amaliy ko‘nikma va malakalar hosil etishga qaratilgan 
turiga o‘tishga harakat qilish shu kunning talabi. Shunga erishilsagina vatanimiz kelajagi bo‘lgan yosh 
avlod tarbiyasi oldiga qo‘yilgan vazifa oqilona hal etilishi mumkin. 
Ta'lim metodlarini to‘g‘ri tanlash va ulardan o‘rinli foydalanish - ta'lim samarasini ta'minlashga 
yordam beradi. 
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun didaktik o‘yinlar bilim olishning faollashtiruvchi ish 
turlaridan biri bo‘lib, o‘quvchilarda mustaqil tafakkur, og‘zaki va yozma nutq ko‘nikmalarini 
shakllantiradi. O‘quvchilarning o‘qish darslariga qiziqishini o‘stiruvchi vositalardan biri didaktik o‘yin 
hisoblanadi. O‘yinning maqsadi ta’lim olishga, fanga, kitobga qiziqish uyg‘otishdir. Didaktik o‘yin 
bolalarda bilish jarayoniga jonli qiziqish uyg‘otadi va ma’lumotlarni qabul qilishga yordam beradi. Bu 
kabi o‘yinlar bolalarning atrof-muhit haqidagi tasavvurlarini kengaytirilishiga, chuqurlashtirilishiga, 
tartibga solishga, qiziqish va qobiliyatlarini rivojlanishiga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. O‘z navbatida bu 
o‘quvchilarda go‘zal va boy ona tilimizdan g‘ururlanish, axloqiy qadriyatlarimizni e’zozlash kabi 
sifatlarni shakllantiradi. 
O‘yin elementlari didaktik vazifalarni bolalardan yashirishga xizmat qiladi, shu tariqa ular uchun 
qiyin bo‘lgan bilim olish jarayonini yengillashtiradi. Ta’limiy mazmunga ega bo‘lgan o‘yinlardan, 
avvalo, mavzuga oid oddiy qiziqarli savol-javoblardan darsning ma’lum qismida foydalanish lozim. Shu 
tarzda boshqotirma, tez aytish kabi o‘yinlar muntazam o‘tkazib turilsa, o‘quvchilarda ma’lum bir 
ko‘nikmalar to‘planib boradi. Shunga ko‘ra o‘quvchilar egallashi shart bo‘lgan ko‘nikma va malakalar: 
tasvirlay olish, tushuntira olish va bashorat qila olish qobiliyatini hosil qiladi. Dars jarayonida o‘yinlarni 
to‘g‘ri tashkil etish va o‘tkazishda vazifalar, qoidalar va ularning natijalarini tahlil qilish bosqichlarini 
aniq belgilab olish lozim. Quyida o‘qish darslarida qo‘llanilayotgan hamda ijobiy natija berayotgan bir 
necha didaktik o‘yinlardan namunalar keltiramiz. 
«Hammualliflar» o‘yini. 
O‘qituvchi matnni o‘qiydi yoki o‘quvchilar matn bilan mustaqil tanishadilar. 
Topshiriq: 
– Matnning davomini o‘ylab toping. Kelgusida qanday voqealar sodir bo‘lishi mumkin ekanligini 
o‘ylab ko‘ring. 
– Qahramonlardan qaysi biri voqealarga ko‘proq ta’sir ko‘rsatgan? U ishtirok etmasa asar mazmuni 
qanday o‘zgaradi? 
– Sujetning rivojiga qaysi voqea ta’sir qilgan? 
«Multfilm chizamiz» o‘yini. 
O‘quvchilar guruhlarga bo‘linadilar. Kartochkalarda yozilgan topshiriqlarni oladilar, ularni 
bajaradilar va fikr almashadilar. Masalan, Aziza Ahmedovaning «Qish ertagi» mavzusini o‘tishda 
foydalanish mumkin. Topshiriq: 
– «Qish ertagi» matnini o‘qimagan bolalar ertak mazmunini tushunishlari uchun qanday suratlar 
chizish maqsadga muvofiq? 
– Chizilgan suratlar orasidan ertak mazmunini tushunish uchun yordam beradigan eng asosiylarini 
tanlab oling. 
– Suratlarning tagiga asardan tanlab olib yoki o‘zingiz o‘ylab topib ularga mos yozuvlarni yozing. 
«So‘zdan so‘z yasash» o‘yini. 
O‘quvchilarning lug‘at boyligini oshirishga, so‘z zaxirasini boyitishga yordam beradi. O‘yinning 
sharti: O‘quvchilar 3 guruhga bo‘linadilar. Mavzuga oid bir necha so‘z yozib qo‘yiladi. So‘zdagi 

309 
harflardan foydalangan holda, boshqa harf ishlatmasdan, o‘zgacha ma’noga ega bo‘lgan so‘zlarni topib 
yozish taklif qilinadi. Masalan: «Donishmand yigit» ertagida donishmand so‘zidan so‘zlar yasashadi. 
Masalan: ona, ish, don, shon, nish, dam, dada, nishon, mashina. 
«Xat tashuvchi» o‘yini. 
«Xat tashuvchi» o‘quvchi 4–5 kishilik guruhlarga taklifnomalar tarqatadi. Bolalar ularni qayerga 
taklif qilishganini aniqlaydilar. Masalan: tomorqa, istirohat bog‘i, daryo, maktab, oshxona, hayvonot 
bog‘i. Shu so‘zlarga oid har biriga 5–6 tadan talaffuzi va yozilishida farq qiladigan so‘zlar bitta harfi 
tushirilgan holda beriladi. O‘quvchilar o‘z taklifnomalariga mos so‘zlarni tushirib qoldirilgan harfini 
aniqlagan holda o‘qib berishlari lozim bo‘ladi. 
«Adabiy muzey» o‘yini. 
O‘qituvchi «muzey» zallari bo‘ylab xayolan sayohat uyushtiradi. Har bir zal asarlarning janriga 
mos nomlanadi. Masalan: hozir biz siz bilan muzeyning «Ertaklar zali»ga tashrif buyuramiz. Bu zalda 
sehrli buyumlar bor. O‘ylab ko‘ringchi, ular kimga tegishli. Yettita novda («Ahillik – ulug‘ baxt»), 
xumcha («Halollik »), yoy («Alpomishning bolaligi»). 
«Domino» (So‘z top) o‘yini. 
Bu o‘yin darsning kirish yoki mustahkamlovchi qismida o‘tkazilishi mumkin. O‘qituvchi matn 
ichidan biron so‘z aytadi, o‘quvchilar davom ettiradilar. O‘qituvchi boshlagan so‘z qaysi harfda tugasa, 
o‘quvchi shu harfdan boshlangan so‘zni matn ichidan topib aytishi kerak. Masalan: «Toshkent» (Erkin 
Malik) matnidan o‘qituvchi Toshkent so‘zini aytsa o‘quvchilar Taxtapul – Labzak – Ko‘lob – Balx – 
Xiva kabi so‘zlarni topadilar. 
«Kim tez topadi?» o‘yini. 
O‘quvchilar guruhlarga ajratiladi. O‘yinning sharti: shunday so‘zlar topingki, ularning bosh yoki 
oxirgi harflari olib tashlansa ham, ma’lum ma’no bildirsin. Masalan: «Soy suvi haqidagi ertak» (Zohir 
A’lam) ertagida soy – oy, yo‘q – o‘q, boy – oy, odam – dam, qish – ish, yoz – oz so‘zlarini tez topadilar. 
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki bugungi dunyo miqiyosida axborot kommunikatsiya 
tizimining yuksak darajada rivoj topib borayotganligi va bu boshqa sohalar qatorida ta’lim jarayoniga 
ham kirib kelib, uni yanada sifatli tashkil etishga o‘z ta’sirini ko‘rsatayotganligi ehtiyojidan kelib chiqib, 
shuni aytish mumkinki, boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisi texnika va texnologiyani chuqur bilishi, tahlil 
qila olishi va yangilik yaratilish darajasida bilimli va mahoratli bo‘lishi juda muhim. Buning uchun 
darsni tashkil etish jarayonida barcha o‘quvchilarga tushunarli, oson, qiziq bo‘lgan usullarni tanlashi va 
qo‘llay olishi, ko‘rgazmali qurollardan foydalanishi, yangi ishlab chiqarilayotgan texnik vositalarni tadbiq 
qilishi, ta'lim oluvchilarni ijodiy, mustaqil ishlashga undashi, didaktik o‘yinlardan to‘g‘ri va unumli 
foydalanishi maqsadga muvofiqdir. 
Didaktik o‘yinlardan foydalanishda kafolatli natijani ko‘zlab, zamonaviy hamda samarali 
yo‘llarni tanlab, biri har bir narsa va hodisaga majmua sifatida yondoshish zarur. Aks holda faoliyat 
an'anaviylikni ifoda etib qoladi. Shu nuqtai nazardan har qanday didaktik o‘yin tamoyillari markaziy 
o‘rinda turishi kerak. Shundagina faoliyat zamonga mos bo‘lib, jamiyat ijtimoiy buyurtmasini sharaf bilan 
bajarish mumkin. 
O‘quv-tarbiya jarayonlarini tashkil etishda ham an'anaviy usullardan farqli o‘laroq, yangicha 
pedagogik yondashuvlarni o‘zlashtirish va ta'lim jarayonida qo‘llash zamon talabidir. Dars jarayonida 
yangicha muhitni shakllantirish, zamonaviy ko‘rgazmalardan, interfaol metodlardan foydalanib mazmunli 
olib borish zarur. 
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari boshqarishga moyil, qiziquvchan, ta’sirchan bo‘lganliklari uchun 
ham o‘qituvchidan o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos bo‘lgan, darsni oson o‘zlashtirishlarini, 
bilimlarni mustahkam o‘rganishni kafolatlaydigan metodlarni tanlashi va foydalanishi talab etiladi. 
Didaktik o‘yinlardan foydalanishda ta`limning mazmunini belgilash, ta`lim-tarbiyaning shakllari va 
vositalarini tayyorlash, o‘quvchilarning bilimlarni keng egallashi va ma`naviy fazilatlarni o‘zlashtirishga 
yunaltirilgan topshiriqlar tizimini ishlab chiqish, ta`limning natijasi va o‘zlashtirish darajasini aniqlash 
ularni ob`ektiv baholash uchun test vazifalarini tayyorlash kabilar tashkil qiladi. 
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining didaktik o‘yinlar asosida tashkil etilgan o‘qish darslari 
jarayonida erkin va mustaqil fikrlash qobiliyati shakllanadi. Mustaqil fikrlash qobiliyatining shakllanishi 
natijasida, o‘quvchilar atrof olamdagi, jamiyatdagi qonunlarni, shuningdek, asardagi ijobiy va salbiy 
qahramonlar orqali lar insoniy fazilatlarni anglash, bilimlarni chuqur o‘rganish, keng fikrlash, tegishli 
qarorlar qabul qilish ko‘nikmalari shakllanadi.