Temag’a tiyisli ma’seleler
1.Adam boyı uzınlıǵı bir neshe jup allel emes genler tárepinen belgilenedi, bul genler polimeriya tipinde óz-ara munasábette boladı. Eger úsh jup polimer genlerdiń hámmesi retsessiv jaǵdayda genotipda ushirassa, boy uzınlıǵı 150 sm, hámme genler dominant jaǵdayda bolsa, 180 sm átirapında boladı. Úsh jup genler boyınsha geterozigotali bolǵan adam boyiniń uzınlıǵın anıqlań.
Sheshiliwi: 150:6=25 sm recessiv(a) 180:6=30sm dominant (A)
A1a1A2a2A3a3 = 30+25+30+25+30+25=165 sm
Juwap:165sm
2. Adam terisinin’ pigmentatsiyasi u’sh allel emes dominant genler tárepinen belgilenedi. Dominant genler genotipde qansha kóp ushrassa teri reńi sonsha qara boladı. Negrlarda genotip A1 A1 A2 A2 A3 A3, aq adamlarda bolsa a1 a1 a2 a2 a3 a3 boladı. Negr hám aq tanlilar áwladı mulatlar dep ataladı.Eger eki mulatning nekesinden aq tanli bala tuwılǵan bolsa, hámme shańaraqta ata ananıń genotipin ham organizm sanin anıqlań.
Sheshiliwi: Ata-ana genotipi birdey trigeterezigota A1a1A2a2A3a3
64 organizm shigadi
3. Jaq-jaq ósimlikleriniń mıywesi úshmúyeshli hám súyir-sopaq formasında boladı. Miywenin’ forması eki jup birikpegen, allel bolmaǵan genler menen ańlatıladı. Eki ósimlikti óz-ara shaǵılıstırıw nátiyjesinde áwladta ajıralıw kórinetuǵın bolıp, olardıń 15 bólegi úshmúyeshlik hám 1 bólegi súyri-sopaq formalı miywelerge iye boladı. Ata-ana hám alınǵan gibridlerdiń genotipini anıqlań.
Sheshiliwi: 15+1=16 organizm bul degeni ata ana digeterezigota
Ata ana A1a1A2a2 x A1a1A2a2
Dominant belgi u’shmuyesh boliwin ta’miyinleydi
Recessiv belgi su’yir-sopaq boliwin ta’miyinleydi
A1A1A2A2 A1a1A2a2;(4ew) a1a1A2A2
A1A1A2a2; (2ew) A1A1a2a2 a1a1A2a2;(2ew)
A1a1A2A2;(2ew ) A1a1a2a2;(2ew) a1a1a2a2
4. Ju’n aliw xojalıǵında kóbeytiriletuǵın norka ju’nlerınıń reńi eki jup birikpegen, noallel genler menen ańlatıladı. Eki juptin’ dominant genleri ju’nnıń gúńgirt reńin, olardıń retsessiv allellari bolsa ju’nnıń gúmis reńde bolıwın belgileydi.
a) Eki jup genler boyınsha geterozigotali norkalardi óz-ara shaǵılıstırıwı nátiyjesinde qanday áwlad payda boliwin anıqlań. Juwap : 16 organizm
15:1 qatnas
b) Ata-analar genotipi qanday bolǵanda tek gúńgirt ju’nlı gibridler payda boladı? Juwap:1) 1jup belgisi geterezigota bolsa
2)digomozigota bolsa
5. Biyday da’ninin’ reńi eki jup birikpegen, noallel genler menen ańlatıladı hám bunda dominant genler qızıl reńdi, retsessiv genler reńsizlikti támiyinleydi.
a) Da’ni qızıl reńli eki biydaydı óz-ara shag’ilisitirip áwladta ajıralıw baqlanǵan. Gibridlerdiń 15 bóleginde da’ni reńli, 1 bóleginde — reńsiz bolǵan. Boyalǵan dánlerdiń reńi birdey bolmaǵan. Shaǵılıstırıwda qatnasqan ósimliklerdiń genotipin anıqlań.juwap:
A1a1A2a2 x A1a1A2a2
6. Qoyanlardıń bir parodasinin’ genotipi A 1A1 A2 A2 bolıp, olar qulaq sıpırasınıń uzınlıǵı 28 sm ga teń, ekinshi paroda genotipi a1 a1 a2 a2 bolıp, olar qulaq sıpırasınıń uzınlıǵı 12 sm ga teń. Bunday zatlardı óz-ara shag’ilistirilsa birinshi áwlad gibridleriniń qulaq sıpırası uzınlıǵı neshe sm boladı? Juwap:20sm
7. Mákkeniń sotasi 24 hám 12 sm uzınlıqta bolǵan eki sortı shag’ilistirilg’an. Eger hár bir dominant gen sotanin’ 6 sm, retsessiv gen 3 sm uzınlıǵın kórinetuǵın qilsa, ol halda birinshi áwlad gibridlerde sotanin’ uzınlıǵı qansha boladı? Juwap:18sm
2-Tema:Pleyetropiyag’a baylanisli ma’sele ha’m shinig’iwlar
Genlerdiń pleyotrop tásiri birinshi márte G. Mendel tárepinen anıqlanǵan, bunda ol toq qızıl gúlli ósimliklerdiń japıraq qoltıǵında qızıl daqlardı, tuqım qabıǵı bolsa kúlreń yaki qońır reńde bolıwın baqlaǵan. Bunday belgilerdiń rawajlanıwı bir násillik faktor (gen) tásirinde ámelge asadı. Adamda recessiv násillik kesellik – oraq tárizli anemiya ushıraydı. Gemoglobin molekulasında aminokislotalardan biriniń orın almasıp qalıwı eritrocit formasınıń ózgeriwine alıp keledi. Sonıń menen bir waqıtta júrek–qan tamır, nerv, as sińiriw, bólip shıǵarıw sistemalarında tereń ózgerisler júzege shıǵadı. Bul kesellik boyınsha gomozigota organizm balalıqta nabıt boladı. Sonday qılıp «Gen belginiń rawajlanıwın belgileydi» degen anıqlama málim dárejede shártli bolıp tabıladı, sebebi genniń tásiri basqa genlerge baylanıslı.
Genlerdiń óz – ara tásiri júzege shıǵıwına sırtqı ortalıq faktorları da tásir kórsetedi.
BIOXIMIYALIQ REAKCIYALAR IZBE-IZLIGI
GEN
BELOK-FERMENT
A BELGISI
B BELGISI
C BELGISI
BELOK-FERMENT
GEN
EKILEMSHI PLEYOTROPIYA
A BELGISI
B BELGISI
C BELGISI
BIOXIMIYALIQ REAKCIYALAR IZBE-IZLIGI
BIRLEMSHI PLEYOTROPIYA
Genotip óz –ara tásirlesetuǵın genler sisteması bolıp esaplanadı. túrde bir qansha belgiler júzege shıǵadı.
Tema boyinsha ma’seleler
1. Qarako'l qoyda A geni pleyotrop ózgeshelikine iye. Bul dominant gen ju’nnin’ kúlreńligin belgileydi, gomozigota jaǵdayda (AA) asqazannıń sút rawajlanıwına da tásir etedi. AA genotipli qózilar ana sútin emiwin toqtatilg’annan keyin nabit boladı. Retsessiv a geni gomozigota jaǵdayında qara reńdi keltirip shıǵaradı. Geterozigota (Aa) genotipli qozilarda asqazan normal rawajlanadı hám qozilar tiri qaladı. Sol bilimlerge ámel etip tómendegi máselelerdi sheshiń.
A) Eki kúlreń qoydıń shaǵılıstırıw nátiyjesinde qanday fenotipli qozilardı alıw múmkin?juwap: Aa ; aa
b) Hámme qozilar jetik jaǵdayıǵa shekem rawajlanıwın támiyinlew ushın kúlreń urǵashı qoydı qanday qoshqar menen shaǵılıstırıw kerek? Qara qoshqar menen aa
2. Tawıqlardin’ birinde ayaqları kelte boladı (bunday tawıqlar palızdı titkilemeydi). Bul belgi dominant xarakterine iye. Dominant gen tawıqlar tumsig'inin’ kelte bolıwına da tásir etedi. Gomozigota shójelerde tumsiq júdá kelte bolǵanı ushın olar máyekti jarıp shig’a almaydı hám nátiyjede nabit boladı. Tek kelte ayaqlı tawıqlardı kóbeytiwshi inkubatorda 3000 shóje ashıp shıqqan bolsa, olar arasında qanshası kelte ayaqlı shójeler ekenligin anıqlań. Juwap:2000 kelte shoje
Test tapsırmaları
1. Baslanǵısh pleyotropiya dep nege aytıladı?
A) gen tásirinde bir neshe belgiler bir waqtıniń ózinde júzege shıǵadı
B) Bir gendiń bir neshe belgilerdi baqlawı yamasa kóp tárepleme tásiri
C) Mutatsiya gen tásirinde aldın bir belgi keyin izbe-iz túrde bir qansha belgiler júzege shıǵıwı.
D) Hár túrlı dominant allel emes genlerdiń 1 belgini kúsheytiwi
2. Adamda pleyotropiyaga baylanıslı kesellik qaysı juwapda tuwri kórsetilgen?
A) Gemofiliya B) Daltonizm C) Órmekshi barmaqlılıq D) Bombey fenomeni
3. Ekilemshi pleyotropiyada qanday process júz beredi?
A) Gen tásirinde bir neshe belgiler bir waqittiń ózinde júzege shıǵadı
B) Bir gendiń bir neshe belgilerdi baqlawı yamasa kóp tárepleme tásiri
C) Mutatsiya gen tásirinde aldın bir belgi, keyin izbe-iz túrde bir qansha belgiler júzege shıǵıwı.
D) Hár túrlı dominant allel emes genlerdiń 1 belgini kúsheytiwi
4. Yadrodan tısqarı xromosomaga baylanıslı emes o 'zgeriwshen’lik dep da atalatuǵın o 'zgeriwshen’likni tabıń?
A) Gen genetikası B) Xromosoma genetikası C) Genom genetikası D) Sitoplazmatik genetika
5. Bakteriyalarda saqiynali DNK molekulalarında neler anıqlanǵan?
A) plazmidler B) rezus faktor C) gen D) xromosoma
6. Genetikanıń sitoplazmada jaylasqan faktorları ne dep ataladı?
A) Plazmon yamasa sitotip B) Plazmogen C) Plazmid D) Plastogen
7. Genetikanıń sitoplazmada jaylawmaǵan faktorların ne dep ataladı?
A) Plazmon yamasa sitotip B) Plazmogen C) Plazmid D) Plastogen
8. Qarako'l qoyinda gomozigotali dominant genge iye bolǵan qozilar qashan o 'ladi?
A) Aq sútti emizish toqtatilganda B) Tuwılmastán C) Bunday genotipli qozilar uzaq jasaydı D) Barlıq juwaplar qáte
3-Tema:Modifikator genler ta’sirine baylanisli ma’sele ha’m shinig’iwlar du’ziw
Genlerdiń modifikator tásiri. Organizm genotipinde belgige tuwrı tásir etiwshi gennen tısqarı usı genler iskerligin kúsheytiriwshi yamasa páseytiriwshi genler de boladı. Bunday genler modifikator genler dep ataladı. Qaramal júni bazıda ala – shubar reńde boladı. Bul belgi bir tiykarǵı recessiv gen hám eki modifikator genler tásirinde rawajlanadı. Onıń birewi aq reńniń payda bolıwın kúsheytiredi, ekinshisi bolsa páseytiredi. Nátiyjede birinshi halatta teride aq reńli, ekinshi halatta qara reńli daqlar kóbirek boladı. Braxidaktiliya keselliginiń barmaqlar kemirek qısqarıwınan baslap kóbirek qısqaratuǵın formaları bar. Barmaqları qısqa adamlar genotipi geterozigota (Bb), saw adamlar genotipi (bb) boladı. Usı mutaciyaǵa ushıraǵan adamlar shejiresin úyreniw sebepli bul belgi fenotipte tiykarǵı (B) geninen tısqarı modifikator genler qatnasında payda bolıwı anıqlandı. Modifikator recessiv genler (n) gomozigota halatta bolsa, barmaqlardıń keskin qısqarıwına alıp keledi. Modifikator genlerdiń dominant alleli (N) gomozigota halatta barmaqlardıń kemirek qısqarıwına alıp keledi, geterozigota halatta bolsa ortasha qısqarıwına sebepshi boladı.
1.Eger áke hám onada I I qan toparı bolsa, olardan I qan gruppalı
bala tuwılıwı múmkinbe?
A) Joq B) Eger olar geterozigotali bolsa múmkin
C) «Bombey fenomeni»de múmkin
D) Komplementar óz-ara tásir nátiyjesinde múmkin
E) B hám C juwaplar tuwrı
2. Qanday o 'zaro tásir formasında hár eki allel o 'z tásirin teńdey júzege shıǵaradı?
A) Oǵada dominantlik B) Shala dominantlik C) Kodominantlik
D) Komplementarlik E) Retsessiv epistaz
3. h alleli gomozigota jaǵdayında IA hám IB larni júzege shıǵarmasligi
qanday o 'zaro ta'siga mısal boladı?
A) Dominant epistazga B) Kriptomeriyaga C) Komplementarlikka D) Retsessiv episzatga E) Polimeriyaga
4.Gendiń funksional jaǵdayı qońsılas genge baylanıslı bolıwlıǵı qanday o 'zaro tásirge kiredi?
A) Epistaz B) Polimeriya C) Kodominantlik D) Jaylasıw nátiyjesi E) Komplementarlik
5.Adamdıń tómendegi belgilerinen qay-qaysısı poligen esaplanadı?
A) ABO qan gruppaları B) Braxidaktiliya C) Intellektual qábilet, dene
dúzilisi D) Fenilketanuriya E) Ońaqaylıq
6. Hár túrlı dominant allelmas genlerdiń bir belgin kúsheytiwine ne dep ataladı?
A) Gipostatik B) Epistatik C) Polimer D) Komplementarlik
7. Aqshıl qızǵılt reń reńli donli biydaydıń genotipi qaysı juwapda?
A) AiAi A2 A2 B) A A A 2 a 2 C) A A a 2 a 2 D) A ^ a 2 a 2
8. Bir gendiń bir neshe belgilerdi baqlawı yamasa kóp tárepleme tásiri qaysı juwapda berilgen?
A) Pleyotropiya B) Komplementarlik C) Polimeriya D) Kodominantlik
4-Tema: Modifikacion o’zgeriwshen’likti statistik usilda u’yreniwge baylanisli ma’sele ha’m shinig’iwlar du’ziw
Organizmler belgileriniń rawajlanıw sharayatları yamasa sırtqı ortalıq tásirinde ózgeriwi modifikatsion yamasa fenotipik ózgeriwshenlik dep ataladı. O 'zgeriwshen’liktin’ bul tu’rinde tek fenotipda ózgeris baqlanadı. Genotip ózgermegenligi ushın modifikatsion ózgeriwshenlik na’silden nasilge berilmeydi. Bir genotiptin’ sırtqı ortalıq sharayatına qaray hár túrlı fenotipti júzege shıǵara alıw shegarası — reaksiya norması dep ataladı. Modifikatsion ózgeriwshenliktiń evolutsion áhmiyeti sonnan ibarat, ol organizmlerge o 'z ontogenezinde sırtqı ortalıq faktorlarına iykemlesiw múmkinshiligin jaratadı. Reaksiya norması keń bolǵan organizmler tábiyiy tańlawda qolaylıqqa iye boladı. Organizmlerdiń boyı, massası, pigmentatsiyasi hám soǵan uqsas kóplegen belgiler modifikatsion ózgeriwshenlikke beyim bolıp tabıladı. Modifikatsiyalardıń kelip shıǵıwı organizmde bioximiyaliq hám fermentativ reaksiyalardıń ol yamasa bul ózgeriwine baylanıslı. Modifikatsion ózgeriwshenliktiń ayriqsha kórinisi uzaq dawam etiwshi modifikatsiyalar bolıp tabıladı. Bul modifikatsiyalar onı júzege shıǵarǵan faktorlar ta 'siri tawsılǵannan keyin de bir neshe áwlad dawamında gu’zetilip, az-azdan joǵaladı. Óytkeni sitoplazmatik genetikaǵa baylanıslı dep esaplanadı. Modifikatsion ózgeriwshenliktiń bir kórinisi bolatin fenokopiyalar da bólek áhmiyetke iye esaplanadı. Fenokopiyalar — ortalıq faktorları ta 'sirinde kelip shıǵıwi málim genotipik ózgeriwshen’likke uqsas modifikatsiyalar bolıp tabıladı. Ma’selen, talidomid preparati bópediń fekomeliya (qoldıń rawajlanbaslig’i) menen tuwılıwına alıp keliwi múmkin. Tap sonday o'zgeriwin mutant allellar da júzege shıǵarıwı múmkin. Fenokopiyalardin’ bar ekenligi kesellikti anıqlawdı qıyınlastıradı. Modifikatsion ózgeriwshen’lik medicina páninde úlken áhmiyetine iye. Hár bir kesellik hár túrlı shaxsda hár túrlı keshiwi múmkin (óytkeni reaksiya normasınıń hár túrlılıǵı bolıp tabıladı). Bunday jaǵdaylar shıpakerlik ámeliyatında júdá kóp ushraydı.
Test tapsırmaları :
1. Noplastik belgiler:
A) Hár qanday ortalıq sharayatında da ózgermeydi
B) Olarǵa kóz reńi, qan gruppaları mısal boladı
C) Ortalıq sharayatına baylanıslı halda ózgeredi
D) Olarǵa alpinistlarda eritrotsitlar sanı ózgeriwi mısal boladı
E) A hám B juwaplar tuwrı
2. Modifikatsion o 'zgeriwshen’likde ne baqlanadı?
A) Fenotip ózgeriwi B) Fenotip hám genotip ózgerisleri
C) Ortalıq ózgeriwine organizmlerdiń adaptiv reaksiyaları
D) A hám B juwaplar tuwrı E) A hám C juwaplar tuwrı
3. Fenotip qáliplesiwi nege baylanıslı?
A) Genotipge B) Genlerdiń óz-ara tásirine
C) Sırtqı ortalıq parametrlerine
D) Hámme juwaplar bir-birin toldıradı
E) Tuwrı juwap berilmegen
4. Fenokopiya bul:
A) Mutant gen fenotipine uqsas belgi
B) Násillik keselliklerdiń hár túrlı kórinisleri
C) Fenotipik ózgeriwshenlik
D) Mayıp -jaradarlıqǵa sebep boliwshi ózgerisler
E) Hámme juwaplar bir-birin toldıradı
5. Uzaq dawam etiwshi modifikatsiyalar :
A) Násillik ózgeriwshenliktiń bir túri
B) Partenogenez kóbeytiliwshilerde ushraydı
C) vegetativ kóbeytiliwshilerde ushiraydı
D) A hám B juwaplar tuwri
E) B hám C juwaplar tuwrı
6. Qanday organizmler jaqsı maslasiwshan’ boladı?
A) Reaksiya norması tar organizmler
B) Reaksiya norması keń bolǵan organizmler
C) Maslaniwshanliq reaksiya normasına baylanıslı emes
D) Dominant gomozigota organizmler
E) Resessiv gomozigota organizmler
5-Tema: Xromosoma mutatsiyalarina baylanisli ma’sele ha’m shinig’iwlar du’ziw
Xromosoma mutatsiyalari — xromosomalardin’ dúzilisinin’ ózgeriwi nátiyjesinde kelip shıǵadı. Olar xromosoma aberratsiyalari dep te ataladı. Bul mutatsiyalarda xromosomalarda genler sanı hám lokalizatsiyasi (jaylasıwı ) ózgeredi. Olar xromosoma ishi hám xromosomalar araliq mutatsiyalarg’a bólinedi. Xromosomalar ishi mutatsiyalarina, inversiya, duplikatsiya hám deletsiya mısal boladı , xromosomalar araliq mutatsiyalarga bolsa — translokatsiya mısal boladı .
|
