|
Grafika tushunchasi keng ma’noli bo‘lib, unga muhandislik, gravyur, kompyuter, badiiy, miniatyura va boshqa turli fan sohalari grafikalari kiradi
|
| bet | 14/18 | | Sana | 05.12.2023 | | Hajmi | 0,85 Mb. | | #111372 |
Bog'liq Chizmachilik va chizma geometriya fanlaridan faoliyat olib borganAbu ali ibn Sino (980-1037)
Abu Ali al-Husayin ibn Abdulloh ibn al-Hasan ibn Ali (980.8, Afshona qishlog‘i - 1037.18.6, Hamadon sh., Eron) –jahon fani taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan O‘rta Osiyolik buyuk qomusiy olim. U g‘arbda Avitsenna nomi bilan mashhur.
Xusayn 5 yoshidaligida, Ibn Sinolar oilasi poytaxt-Buxoroga ko‘chib keladi va uni o‘qishga beradilar. 10 yoshga etar-etmas Ibn Sino Qur’on va adab darslarini to‘la o‘zlashtiradi. Ayni vaqtda u hisob va aljabr bilan ham shug‘ullanadi, arab tili va adabiyotini mukammal egallaydi. U musiqa, optika, kimyo, fiqh kabi fanlarni o‘qidi, xususan, tabobatni sevib o‘rgandi va bu ilmda tez kamol topa boshladi.
Ibn Sino 17 yoshdayoq Buhoro halqi orasida mohir tabib sifatida tanildi. U yunon mualliflarining, xususan, Aristotelning «Metafizika» asarini mutolaa qildi. Yosh olim Ibn Sinoning qo‘liga Abu Nasr Farobiyning “Metafizika” kitobini o‘qib chiqganidan so‘ng metafizikani o‘zlashtirishga muvaffaq bo‘ladi. SHunday qilib, Ibn Sino zaruriy bilimlarning barchasini Buxoroda oladi.
Qoraxoniylar 999 yilda Buxoroni bosib olib, samoniylar davlatini ag‘darganidan keyin Ibn Sino hayotida tashvishli damlar boshlandi.
Xorazmshohlar Ali ibn Ma’mun (997-1009) va Ma’mun ibn Ma’mun (1009-1017) ilm-fanga e’tiborli xukmdorlar bo‘lib, olimlarga ilmiy ijod uchun qulay sharoit yaratib bergan edilar. SHu bois bu davrda Xarazmning poytaxti Gurganj (Urganch)da zamonasining ko‘pgina taniqli olimlari to‘plandi. Yirik matematik va astronom Abu nasr ibn Iroq (1034 y.), atoqli tabib va faylasuflar Abu Sahl Masihiy (1010 y.), Abu-l-Xayr Xammor (942-1030) va buyuk olim Abu Rayxon Beruniy shular jumlasidan.
Ana shu ilmiy davraga 1005 y. Ibn Sino ham kelib qo‘shildi. Xorazmda Ibn Sino, asosan, matematika va astronomiya bilan shug‘ullandi. Bu sohalardagi bilimlarining chuqurlashib, ilmiy dunyoqarashining shakllanishida Ibn Iroq va Beruniy bilan bo‘lgan ilmiy muloqotlar katta ahamiyat kasb etdi.
Zamondoshlari Ibn Sinoni “Shayx arrais” (“donishmandlar sardori, allomalar boshlig‘i”); “Xakim Al-vazir” (“donishmand, tadbirkor vazir”) deb ataganlar. Jahon fani tarixida Ibn Sino qomusiy olim sifatida tan olingan, chunki u o‘z davridagi mavjud fanlarning qariyb barchasi bilan shug‘ullangan va ularga oid asarlar yozgan. Turli manbalarda uning 450dan ortiq asar yozganligi qayd etilgan, lekin bizgacha ularning 242 tasi etib kelgan. SHulardan 80 tasi falsafaga, 43 tasi tabobatga oid bo‘lib, qolganlari mantiq, psixologiya, tibbiyot, astranomiya, musiqa, kimyo, axloq, adabiyot va tilshunosilikka bag‘ishlangan.
Olimning falsafaga doir yirik va muhim asari «Kitob ash-shifo» dir. U 4 qisimdan iborat:
1) Mantiq-9 bo‘limga bo‘lingan:
2) Tabiiyot. Bu erda minerallar, o‘simliklar, hayvonot olami va insonlar haqida alohida–alohida bo‘limlarda bayon etiladi;
3) Riyozat-4 fanga bo‘lingan hisob - arifmetika, handasa - geometriya, astranomiya va musiqa;
4) Metafizika yoki ilohiyot. Bu asarning ayrim qismlari lotin, nemis, ingliz, fransuz, rus, fors va o‘zbek tillarida nashr etilgan.
Ibn Sinoning dunyo qarashi Aristotel ta’limoti va Farobiy asarlari ta’sirida shakllanadi. Materiyaning eng sodda bo‘linmas shakli 4 unsur: havo, olov, suv, tuproqdan iborat. Ularning turlicha o‘zaro birikuv natijasida murakkab moddiy narsalar tashkil topadi. Murakkab narsalar shaklan o‘zgarish mumkin, lekin ularning moddiy asosi bulgan 4 unsur yo‘qolmaydi, abadiy saqlanadi. Ibn Sinoning fikricha, avval tog‘u-toshlar, so‘ng o‘simlik, hayvonot va taraqqiyotning yakuni sifatida boshqa jonzotlardan aqli, tafakkur qilish qobiliyati va tili bilan farq qiluvchi inson vujudga kelgan.
«Mantiq-deb yozadi Ibn Sino–insonga shunday bir qoida beradiki, bu qoida yordamida inson xulosa chiqarishda xatolardan saqlanadi». U mantiqiy usullar, ta’riflash, xukm, xulosa chiqarish, isbotlash masalalarini chuqur o‘rgandi, mantiq fanini Farobiydan so‘ng bilishning to‘g‘ri metodi sifatida rivojlantirdi.
Uningcha, vulqonlar aslida tog‘ paydo bo‘lishi va zilzilalar bilan bog‘liq. Tog‘ paydo bo‘lishining o‘zi esa 2 yul bilan bo‘ladi:
1) kuchli er qimirlashi vaqtida er qobig‘ining ko‘tarilishi;
2) suv orqali va havoning asta-sekin ta’siri natijasida chuqur jarliklar paydo bo‘lib, natijada ularning yonida balandlik hosil bo‘lib qolishi. Zilzilaning paydo bo‘lishiga ham bir necha sabablar bor.
Ibn Sino yoshligidan astronomiyaga qiziqqan va bu qiziqish umrining oxirigacha saqlangan. U 8ta mustaqil risola hamda “Kitob ash-shifo” va “Donnishnoma” ning riyoziyot qisimlarida astronomiyaga alohida boblarni bag‘ishlagan. Ptolemeyning “Almagest”ini qayta ishlab, shuning asosida amaliy astronomiya bo‘yicha qo‘llanma yaratgan. Ibn Sino Jurjon shaharining geografik uzunligini o‘z davri uchun butunlay yangi bo‘lgan usul-Oyning eng baland nuqtasini kuzatish orqali aniqlab bergan. Beruniy “Geodeziya”asarida bu usulning to‘g‘riligi haqida gapirib, uni faqat Ibn Sino nomi bilan bog‘laydi. Bu usul Evropada 500 yildan keyin (1514 yil) astronom Verner tomonidan yangidan kashf qilindi.
Matematika sohasida Ibn Sino Evklidning “Negizlar” kitobini qayta ishlab, unga sharh va to‘ldirishlar kiritdi, geometrik o‘lchamlarga arifmetik terminologiya qo‘lladi.
Evropada allomaning asarlari XII-asrdan boshlab lotin tiliga tarjima qilinib, o‘qitila boshlandi. Evropaning mashhur faylasuf va tabiatshunos olimlaridan Jordano Bruno, Gundisvalvo, Vilgelm Overnskiy, Aleksandr Gelskiy, Albert fon Bolshtedt, Foma Akvinskiy, Rojer Bekon, Dante va boshqalar Ibn Sinoning ilg‘or fikrlaridan o‘z ijodlarida foydalandilar va uning nomini zo‘r hurmat bilan tilga oldilar. Ibn Sinoning barcha tadqiqotlarining natijalari chizmalar, grafiklar asosida berilgan.
O‘zbekiston FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida ham alloma qalamiga mansub 50 asarning 60 ta kulyozmasi mavjud.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Grafika tushunchasi keng ma’noli bo‘lib, unga muhandislik, gravyur, kompyuter, badiiy, miniatyura va boshqa turli fan sohalari grafikalari kiradi
|
