|
Mahmud G‘iyosiddin Koshiy (1402-1474)
|
| bet | 17/18 | | Sana | 05.12.2023 | | Hajmi | 0,85 Mb. | | #111372 |
Bog'liq Chizmachilik va chizma geometriya fanlaridan faoliyat olib borganMahmud G‘iyosiddin Koshiy (1402-1474)
Xalq me’morchiligida «Muhandislar sultoni» nomli unvonga sazovor bo‘lgan atoqli matematik, astronom Jamshid ibn Mas’ud ibn Mahmud G‘iyosiddin Koshiy XV asrda ham fanning ko‘p sohalari bilan, shu jumladan, grafika bilan ham shug‘ullangan. Al-Koshiy o‘z asarlarida o‘zidan avvalgi XI-XIII asrlarda matematik va geometriklarning kashfiyotlaridan foydalandi va o‘zi matematika sohasida buyuk kashfiyotlar qildi. U birinchi bo‘lib, o‘nli kasrlarni kashf qildi. Uning ikkinchi kashfiyoti sonlardan II darajali ildiz chiqarish amali edi. Al-Koshiyning «Aylana haqida risola» asari aylana uzunligining o‘z diametriga nisbati, ya’ni «π» sonini hisoblashga bag‘ishlangan. U «π» sonining 17 ta xonali qiymatini shu sohadagi Evropa olimlaridan 200 yil ilgari topgan. Uning asarlari shuni ko‘rsatadiki, o‘rta asrlarda Markaziy Osiyodagi fanning rivojlanish darajasi o‘sha davrdagi G‘arbiy Evropadan bir necha yuz yillar o‘tib ketgan.
Al-Koshiy o‘zining «Hisob kaliti» va «Aylana haqida risola» asarida geometriya fanining ayrim qoidalari haqida umumiy ma’lumatlarni beradi. Unda o‘zi tomonidan va o‘zidan avvalgi XI-XIII asrlarga o‘tgan mashhur matematik va geometrlarning kashfiyotlaridan foydala-niladi. Uning «Hisob kaliti» asari kirish qismidan tashqari 5 ta kitobdan tashkil topgan. Bu asarda ko‘p burchaklar haqida shunday deydi: «Ko‘pburchak» bu shunday sirtdan iboratki, to‘rttadan ortiq, to‘g‘ri chiziqlar bilan chizilgan. Masalan, beshburchak, oltiburchak, ettiburchak, sakkizburchak va hokazo. Ular teng tomonli va teng burchakli yoki har xil tomonli yoxud bir xillari teng, ayrimlari esa har xil yo‘nalgan. Teng tomonli ko‘pburchaklarga tomonlariga urinma bo‘lgan doira chizish mumkin.
Al-Koshiyning «Hisob kaliti» asarida bayon qilinishicha, to‘g‘ri burchakli uchburchak va muntazam ko‘pburchaklarni, shu jumladan, qavariq va yulduzcha ko‘rinishidagi shakllarni yasash aylanani 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 bo‘lishidan kelib chiqadi. Aniq yasash mumkin bo‘lgan ko‘pburchaklar qo‘yidagilardir: 3, 4, 5, 6, 8, 10, 12, 15, 16, 17, 20, 24 va hokazo. Aniqlikda yasalishi uchun qoidasi bo‘lmagani ko‘pburchaklar qo‘yidagilar: 7, 9, 11, 13, 14, 19, 21, 22, 23 va hokazo. Al-Koshiy me’morlar va duradgorlarga bu shakllarni qurilish ishlarida ko‘plab tadbiq qilishni dalil qilib ko‘rsatadi. Uning geometrik shakllarning yuzasini hisoblash usuli bino devorlarini suvash ishlarida muhim bo‘lib, «Qobusnoma» XI-asrda aytilgan, istalgan shaklni uchburchaklarga bo‘lib, yuzasini aniqlash qoidasiga mos keladi.
Al-Koshiy astronomik kuzatishlarda ham qatnashib, astronomik jadvalni tuzish bilan ham shug‘ullangan. Bundan tashqari u zamonasining etuk me’mori va muhandisi sifatida arxitektura nazariyasi haqida kitob yozdi.
Koshiyning grafikaning rivojlanishidagi mehnatlari beqiyosdir. CHunki me’morchilik san’ati grafikasiz bo‘lmaganday, grafikaning asosi hisoblangan geometriyaning taraqqiyoti o‘z o‘rnida katta ahamiyatga molikdir. Ayrim tarixiy manbalardan ma’lum bo‘lishicha, Al-Koshiy Samarkand rasadxonasining qurilishi davrida qatnashgan va rasadxonaning astronomik jihatlarini hal qilishda o‘zi shaxsan muttasaddilik qilgan.
|
| |
