Haroratni o‘lchash. Haroratni o‘lchash hakida
asosiy ma’lumotlar va o‘lchov asboblarining
klassifikatsiyasi.
REJA:
Umumiy ma’lumotlar
Shishali termometrlar
Qarshilik termoo‘zgartkichlari
Termoelektrikli o‘zgartgichlar
Harorat-sanoatda texnologik jarayonlarni nazorat qilish va
tartibga solishning eng muhim parametrlaridan biri (masalan,
kolbasa mahsulotlarini issiqlik bilan ishlov berish, sutni
pasterlash, konservalarni sterillash va boshqalar.) hisoblanadi.
Mahsulot qayta ishlanadigan haroratni o‘lchash oralig‘i -60
dan 300
°С gacha bo‘ladi. Sanoatdagi texnologik jarayonlar,
issiqlik
va
issiqlik
massa
almashinuvini
uzatish
jarayonlarining
xilma-xilligi,
shuningdek
mikrobiologik
jarayonlar
haroratni
o‘lchash uchun turli xil texnik
vositalardan foydalanishni talab qiladi.
Ishlash prinsipiga qarab haroratni o‘lchash qurilmalari
quyidagicha
tasniflanadi:
kengaytirish
termometrlari
(suyuqlik, dilatometrik, bimetallik); manometrik termometrlar;
termoelektrik
o‘zgartirgichlar;
qarshilik
termometrlari,
pirometrlar.
Harorat deganda
Issiq organlar
(jism, tana) har
xil intuitiv
tushunchasini
ifodolovchi fizik
miqdor
tushuniladi
Termodinamik
tizimni tavsiflovch
har xil intuitiv
tushunchasini
ifodolovchi fizik
miqdor tushuniladi
Temperaturaga – tegishli muhit
haroratining fizik miqdori
Harorat deganda (temperaturaga – tegishli muhit harorati)
termodinamik tizimni tavsiflovchi va issiq organlar (jism,
tana) miqdor darajalarini har xil intuitiv tushunchasini
ifodolovchi fizik miqdor tushuniladi.
Harorat texnologik jarayonlarning muhim parametrlaridan
biri bo‘lib, amalda past yoki yuqori haroratlarning qiymatlari
bilan ish ko‘rishga to‘g‘ri keladi.
Harorat o‘lchaydigan asbobni 1598 yilda Galiley birinchi
bo‘lib tavsiya etgan. So‘ngra M.V.Lomonosov, Farengeytlar
termometr ishlab chiqishgan.
O‘lchov va vaznlar bo‘yicha 1960-yilda o‘tkazilgan XI
xalqaro konferensiya qarorlarida ikki harorat shkalasi: Kelvin
gradusi (K) o‘lchov birligi bilan o‘lchanadigan termodinamik
shkala
va
Selsiy
gradusi
(°С)
o‘lchov birligi bilan
o‘lchanadigan xalqaro amaliy shkalalarning qo‘llanishi ko‘zda
tutilgan.
Kelvin
termodinamik
shkalasidagi
pastki
nuqta
–
absolyut nol nuqta (K) bo‘lib, yagona eksperimental asosiy
nuqta esa suvning yuqori nuqtasidir. Bu nuqtaning son qiymati
273,15 K. Suvning muz, suyuq, gaz fazalaridagi muvozanat
nuqtasi bo‘lgan suvning yuqori nuqtasi muzning erish
nuqtasidan 0,01 K yuqoriroq turadi. Termodinamik harorat T
harfi bilan, son qiymatlari esa °K bilan ifodalanadi.
Amaliy
o‘lchashlarda ishlatiladigan xalqaro amaliy
harorat (harorat) shkalasi termodinamik shkala ko‘rinishida
ishlangan. Bu shkala kimyoviy toza moddalarning bir qadar
oson tiklanadigan o‘zgarmas qaynash va erish nuqtalari
asosida tuzilgan. Ularning sonli qiymati gazli termometrlar
orqali aniqlangan bo‘lib, Xalqaro amaliy harorat shkalasi
o‘lchov va vaznlar bo‘yicha o‘tkazilgan XI umumiy
konferensiyada qabul qilingan.
Xalqaro amaliy shkala bo‘yicha o‘lchanadigan harorat t
harfi bilan, sonli qiymati esa °С belgisi bilan ifodalanadi.
Absalyut termodinamik shkala bo‘yicha ifodalangan harorat
bilan shu haroratning xalqaro shkala bo‘yicha ifodasi orasidagi
munosabat quyidagi tenglama orqali aniqlanadi:
T=t+273,15
Bu yerda T-absolyut termodinamik shkaladagi K harorat;
t-xalqaro amaliy shkaladagi °С harorat.
Angliya va AQSH da 1715 – yilda taklif qilingan
Farengeyt shkalasi (°F) qo‘llaniladi. Bu shkalada ikki nuqta:
muzning erish nuqtasi (32°F) va suvning qaynash nuqtasi
(212°F) asos qilib olingan. Xalqaro amaliy shkala, absalyut
(mutloq) termodinamik shkala va Farengeyt shkalasi bo‘yicha
hisoblangan harorat munosabati quyidagicha:
t
0
C=T
0
K-273,15=0,556 (n
0
F-32)
Oldin 1968 – yilda qabul qilingan va 1971 – yil, 1 –
yanvardan majburiy joriy etilgan Xalqaro amaliy harorat
shkalasi (XAHSH – 68) qo‘llaniladi. XAHSH – 68
haroratni 13,81 dan 6300 K gacha oraliqda o‘lchashni
ta’minlaydi.
Zamonaviy harorat (termometr) o‘lchashning turli usul
va vositalariga ega. Har bir usul o‘ziga xos bo‘lib,
universallik xususiyatiga ega emas. Berilgan sharoitda
optimal o‘lchash usuli o‘lchashga qo‘yilgan aniqlik sharti
va o‘lchashning davomiyligi sharti, haroratni qayd qilish va
avtomatik boshqarish zarurati yordamida belgilanadi.
Nazorat
qilinadigan
muhitlar
tashqi
sharoitni
o‘zgartirganda fizik xossalarining agressivligi va turg‘unligi
darajasi bilan suyuq, sochiluvchan, gazsimon yoki qattiq
bo‘lishi mumkin.
|
