Termoelektrikli o‘zgartgichlar
Termometr termoelektrikli sezgir elementlar ikkita turli
xil metallardan yasalgan o‘tkazgich (sim) yoki oxirgi
nuqtalari
o‘zaro
birlashtirilgan
yarimo‘tkazgich
ko‘rinishiga ega bo‘ladi.
Termoelektrikli
o‘zgartgich Zeebek (Tomas
Iogann Zeebek – nemis fizik olimi) effekti asosida
ishlaydi ya’ni – turli haroratgacha qizdiriladigan
birlashtirilgan ikkita turli xil metallardan tashkil
topgan
konturda
termoelektr
yurutuvchi
kuch(EYUK)ni
paydo
bo‘lishiga
asoslangan.
Birlashirilgan o‘tkazgichni birini haroratini doimiy
ushlab turishida termo EYUK ni qiymati bo‘yicha
mumkin. Harorati doimiy bo‘ladigan birlashgan
simni sovuq, ikkinchi bevosita birlashtiriladigan
ulanmani esa issiq deb nomlashga kelishilgan.
Termoelektrikli
o‘zgartgichlarni
nomlashda
dastlabki o‘rinda musbat ishorali, keyin esa–
manfiy
ishorali
termoelektrodni
qo‘yishga
kelishib olingan, Termoelektrikli o‘zgartgichlar
quyidagi turlardan tayyorlanadi:
TVR – volframli termoo‘tkazgich;
TPR – platinali termoo‘zgartgich;
TPP – platina – platina termoo‘zgartgich;
TXA – xromel – alyumel termoo‘zgartgich;
TXK – xromel – kopelli termoo‘zgartgich;
TMK – mis – kopelli termoo‘zgartgich.
Termoo‘zgartgichlar farqlanadi:
-
o‘lchanadigan muhit kontakt usuliga ko‘ra –
yuklangan, yuzaki;
- ekspluatatsiya shartlariga ko‘ra – statsionar, ko‘chma,
bir
marotaba,
ko‘pmarotaba
va
qisqa
vaqt
foydalaniladigan;
- atrof muhitni ta’siridan himoyasiga ko‘ra – odatiy,
suvdan himoyalangan, agressiv muhitdan himoyalangan,
portlashga xavfsiz, va boshqa mexanik ta’sirlardan
himoyalangan;
- o‘lchanadigan atrof – muhitni germetikligiga ko‘ra –
nogermetik va germetik;
- termopara soniga ko‘ra – yakkali, juftlik va uchtalik;
- zond soniga ko‘ra – bir zondli va ko‘p zondli.
Agar sovuq spayni haroratini doimiy ta’minlab turilsa, u holda
termoEYUK faqatgina termoo‘zgartgichning ishchi oxirini
qizdirish darajasiga bog‘liq bo‘lib qoladi. Haroratning mos
birliklarida o‘lchov asbobni darajalash imkonini beradi.
Darajalangan qiymatdan erkin uchlar haroratini og‘ishi 0
0
C ga
teng, ikkilamchi asbobni ko‘rsatgichi mos to‘g‘irlashga
kiritiladi. Erkin uchlar harorati to‘g‘rilash qiymatini bilish
uchun hisobga olib boriladi.
Termoo‘zgartgichning erkin uchlarini o‘zgarmas harorat
zonasiga kiritish uchun solishtirma termoelektrodli simlar
xizmat
qiladi.
Ular
termoelektrik
termoo‘zgartgich
termoelektrodlari bir xil bo‘lishi kerak.
Kompensatsion
o‘tkazgichni tanlashni 2 usuli mavjud.
Birinchi usuli – termoEYUK ga ega bo‘lgan mos elektrodlar
juftida sim tanlanadi. U shunday hollarda qo‘llaniladiki,
aniqligi oshirilgan o‘lchash amalga oshiriladi.
Kamyob materiallar va simni qoniqtiradigan ekspluatatsion
xususiyatlar holatida shunday materiallar tayyorlanadiki unda
ular termopara bo‘lib ulanadi. Termoelektrikli o‘zgartgichlarni
5.4 – rasmda tuzilishi keltirilgan.
Termoelektrik o‘zgartgich yordamida o‘lchanadigan haroratni
aniqlash uchun quyidagi vazifalarni amalga oshirish kerak:
-
o‘zgartgich zanjirida termoEYUK ni o‘lchash;
-
erkin uchlarida (termojuftda) haroratni aniqlash;
-
o‘lchanadigan
termoEYUKni
qiymatlarida
o‘zgartirishlar kiritish mumkin;
-
haroratga
bog‘liq
ma’lum
termoEYUKga
ko‘ra
o‘lchanadigan muhit haroratini aniqlaydi.
Termoelektrodlar materialiga ko‘ra quyidagicha farqlanadi:
asl va asl bo‘lmagan metallar va qotishmalardan metal
termoparali termoo‘zgartgich; qiyin eriydigan metallar va
qotishmalardan yasalgan termoparali termoo‘zgartgichlar.
Asl metallardan yasalgan termopara, yuqori haroratlar va
muhitda agressiv bo‘lganda barqarorlikka ega, shuningdek,
doimiy termoEYUK, sanoat va tajriba sharoitlarida yuqori
haroratlarni o‘lchash uchun ishlatiladi.
Asl bo‘lmagan metallar va qotishmalardan
yasalgan
termopara, asosan 1000
o
C gacha bo‘lgan haroratlarni
o‘lchashda foydalaniladi. Bu termoparalarni afzalliklari
nisbatan
arzon
va
qo‘proq
termoEYUKni
oshirish
imkoniyatini mavjudligidir.
Termoelektrodlarni
mexanik
shikastlanishlardan
va
tajavuskor harakatlardan himoyalash maqsadida, shuningdek,
texnologik qurilmalarga o‘rnatishda qulay bo‘lishi uchun
himoya armaturalaridan foydalaniladi. Qo‘llanilish sohasiga
bog‘liq ravishda armaturalar materiali har xil bo‘lishi mumkin.
Ko‘p hollarda material sifatida yuqorilegirlangan po‘lat va
yemirilishga bordoshli, temir asosidagi issiqlikka chidamli
qotishma, nikel, xrom va alyuminiy qo‘shilgan, kremniy va
margantsdan foydalaniladi.
| 