Таълим ва инновацион тадқиқотлар (2021 йил №3)
ISSN 2181-1709 (P)
268
Education and innovative research 2021 y. №3
3. Ishlab chiqarish jarayonlarida kasb kasalliklarini kamaytiradigan
uslubiyatlarni ishlab chiqish.
4. Fuqarolarni turli xavflardan, tabiiy ofat, avariya va halokatlardan
himoyalanish usullariga o‘rgatish.
5. Mehnat jarayonlarida baxtsiz hodisalarning oldini olish chora-
tadbirlarini o‘rganish.
6. Tabiiy, texnogen va ekologik shikastlanish o‘choqlaridagi fuqarolarni
qutqarish va tiklash ishlarini o‘tkazish.
7. Jarohatlangan insonlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishni o‘rgatish.
[2]
Faoliyat xavfsizligini ta’minlash tamoyillari
Xavfsizlikni ta’minlash tamoyillari (prinsiplari) ularni amalga oshirish
belgilariga qarab shartli ravishda 4 ta sinfga bo‘linadi:
1. Yo‘naltiruvchi (taxminiy) tamoyil
2. Texnik tamoyil
3. Tashkiliy tamoyil
4. Boshqaruv tamoyili
Taxminiy tamoyillar o‘zida xavfsiz echimlarni topuvchi yo‘nalishni
aniqlovchi metodologik va ma’lumot bazasi bo‘lib, xizmat qiluvchi,
asos soluvchi g‘oyalarni taqdim etadi. Bunga quyidagi tamoyillar kiradi:
operatorning aktivligi, faoliyatni gumanlashtirish, strukturani o‘zgartirish,
operatorni almashtirish, sinflashtirish, xavfni bartaraf qilish va kamaytirish,
tizimlilik va boshqalar.
Texnik tamoyil xavfli omillarning ta’sirini bevosita oldini olishga
yo‘naltirilgan. Texnik tamoyillar fizik qonunlarni ishlatishga asoslangan.
Bunga quyidagilar kiradi: masofadan himoyalash, ekranlashtirish, qattiqligini
oshirish, blokirovkalash (yakkalash), vakuumlashtirish, havo kirmaydigan
qilish, passiv zveno kiritish, zichlashtirish, flegmatizatsiyalash va eta olmaslik
tamoyillari.
Boshqaruv tamoyillari deb, xavfsizlikni ta’minlash jarayonining alohida
bosqich va etaplari orasida o‘zaro bog‘lanish va munosabatlarni aniqlovchi
tamoyillarga aytiladi. Ularga rejali, nazoratli, boshqarmali, majburiyli, qayta
aloqali, samarali, javobgarlik, rag‘batlantirish, ierarxik, bir ma`noli, adekvatli
tamoyillar kiradi.
Tashkiliy tamoyillarga xavfsizlik maqsadida mehnatni ilmiy tashkil
qilish qoidalarini amalga oshiruvchi tamoyillar kiradi. Ularga vaqt bo‘yicha
himoyalash, ma’lumot berish, rezervlashtirish, normallashtirish, kadrlarni
tanlash, ketma-ketlik, ergonomik. mehnatni ratsional tashkil qilish va zidlik
tamoyillari kiradi.
Bir vaqtda ayrim tamoyillar bir nechta sinflarga kiradi. Xavfsizlikni
ta’minlash tamoyillari tizimlarni xosil qiladi va bir vaqtning o‘zida har bir
Образование и инновационные исследования (2021 год №3)
ISSN 2181-1717 (E)
269
http://interscience.uz
tamoyil nisbatan mustaqillik kashf qiladi.
Xavfsizlikni ta’minlash usullari 3 xil turga bo‘linadi:
A - metodi, gomosfera bilan noksosferani bir-biridan joy yoki vaqt jihatidan
ajratish usuli. Bu usul ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish
va avtomatlashtirish, jihozlarni masofadan boshqarish, manipulyator va
robotlarni qo‘llash bilan amalga oshiriladi.
B - metodi xavfsizlik prinsiplarini qo‘llab, xavflarni yo‘q qilish va
noksosferani (ishlab chiqarish muhitini) normallashtirish, hamda noksosfera
tavsiflarini inson tavsiflariga moslashtirishga asoslanadi. Bu usul insonlarni
shovqin, chang, gaz, jarohatlanish va hokazo xavfli omillardan himoya
qilishga qaratilgan tadbirlar majmuasi hamda qisman xavfsiz texnikani
yaratish bilan amalga oshiriladi.
Agar A va B metodlarni qo‘llash bilan talab qilingan xavfsizlik darajasiga
erishish ta’minlanmaganda, С - metod qo‘llaniladi.
С - metodi tegishlicha himoya vositalari yordamida insonlarning
himoyalanish xususiyatlarini oshirishga hamda insonni noksosferaga
moslashtirishga asoslangan.
Bu usul kasbiy tanlash, o‘qitish, instruksiyalar berish, psixologik ta’sir
qilish va shaxsiy himoya vositalarini qo‘llash bilan amalga oshiriladi.
С-metodni amalga oshirishda noksosfera tavsiflarini o‘zgartirish uchun har
xil vositalar qo‘llaniladi.
Real sharoitlarda yuqorida keltirilgan usullarning bittasi yordamida
zarur xavfsizlik darajasini har doim ta’minlash mumkin bo‘lmaydi. Bunday
holatlarda yuqorida keltirilgan usullar majmuasini qo‘llash maqsadga
muvofiq bo‘ladi.[3]
Xavfsizlikni ta’minlashda psixologiyaning ahamiyati
Mehnatni muhofaza qilishda psixologiya ham muhim o‘rinni egallaydi.
Zamonaviy ishlab chiqarishda avariyalar, shikastlanishlar muammosi faqat
muhandislik uslublari bilan echilmaydi. Tajribalardan ma’lumki, avariya va
shikastlanishlar muhandis-konstruktorlik ishlaridagi kamchiliklar asosida
yuzaga keladi. Shuningdek tashkiliy-psixologik sabablar, masalan kasb
bo‘yicha xavfsizlik talablariga past darajada tayyorgarlik ko‘rilishi, etarli
bo‘lmagan tarbiya, mutaxassislarning xavfsizlik choralariga e’tiborsizligi,
xavfli ishlarga etarli malakaga ega bo‘lmagan shaxslarni jalb qilish, ishda
odamlarni toliqqan va psixologik holatda bo‘lishi ham sabab bo‘ladi.
Bular mutaxassisning faoliyatiga ishonchsizlikni (xavfsizlikni) pasaytiradi.
Xalqaro tajriba, izlanishlarning ko‘rsatishicha maishiy ishlab chiqarishdagi
shikastlanishlarning 60-90 %i zarar ko‘rgan kishilarning aybi bilan sodir
bo‘ladi. Xavfsizlik psixologiyasi faoliyat xavfsizligini ta’minlashda psixologik
bilimlarni tadbiq qilishni ifodalaydi. Bu yerda mehnat faoliyati jarayonida
ko‘rinadigan psixologik holatlar turlari to‘liq tekshiriladi, psixologik
|
