M itoxondrial matriks.
M itoxondrialarda k o ‘pgina fermebtlarga qo‘shimcha ribosoma-
lar ham uchraydi. Lekin ular sitoplazmani ribosomalariga qaraganda
maydaroq. Sho‘tni o ‘zida. bir necha DNK xalqa malekulalari ham
uchraydi. 0 ‘simlk va hayvonlarda u yumaloq (xalqasimon) bo‘Iadi.
Demek mitoxondriyalarda o'zini genetok materiali bor va RNK ni
hosil qiluvchi mexanizmi hisoblanadi. Xiromosomadan tashqari DNK
irsiy axborotni saqlashda katta rol o‘yniydi masalan odam organizimi-
da 13 ta po‘lipeptidni sinteziga javob beradi. Odam mitoxondriyasini
DNK si 2 ta ribosom RNK ga va 22 ta t-RNK ga javob beradi. Mi
toxondrial DNK (mt-DNK) bu qadimigi tarixiy noyob malekula hi-
soblanadi.Olimlaming fikri bo‘yicha bu bir aerob bakteriyani merosi
deb qabul qilingan va kelajakda bulardan eukariotik hujayralar kelib
chiqqan. Shu qadimiy ko'pchilik genlari yoki yo'qolib ketgan, yoki
evolyutsiya jarayonida ho‘jayin hujayra yadrosiga ko'chib ketgan
va o‘zida qolgan bir necha geniar - gidrofob oqsillami ko‘dliydigan
genlar. mt- DNK odam migratsiyasini va evolyutsiyasini o ‘rganish
uchun juda qulay narsa. Bir qancha kompaniyalar mt-DNK ni nuk-
leotid ketma-ketligini oTganadi o'zlarini o crganish uchun
[1] (page
182).
199
5.3 rasnLMitoxondriyaning strukturasi. (a) Skaner elektron
mikroskopda mitoxondriyalarni ко ‘rinishi. (b) Yog ‘ to ‘qomasidagi
uch о ‘Ichamli mitoxondrianing modelii. (c) mitoxondriyani sxem atik
chizmasi (Ho ‘kiz yuragi to ‘qimasida olingan yupqa kesima).
Mitoxondriyalarning ultrastrukturasi
Mitoxondriyalar ikki qavat membrana bilan chegaralangan bo ‘lib,
tashqi membrana uni gialoplazmadan ajratib turib o ‘z-o‘zida birik-
ish hosil qiladi, ichki membranasi mitoxondriya ichki matriksi yoki
mitoplazmasini ajratadi, mem bran alararo bo‘shliq 10-20 nm tashkil
qiladi. Ichki membrana mitoxondriya matriksi tomonga ichki burma-
lami kristalarni (cmfcr-lot.”taroqcha”) hosil qi!adi(13rasm).
Kristalar mitoxondriya uzunligiga ko'ndalang yoki perpendiku-
lyar ravishda joylashishi mumkin. Kristalaming shoxlanish va egilish
hosil qilish turiga qarab: plastinkasimon, perforatsiyali, naysimon va
toMqinsimon turlari farqlanadi. Kristalar ichki membrana maydonini
kattal ashtiradi (13 rasm).
Tashqi va ichki membranalarida mayda donachalar bo‘lib, tashqi
mem branada silindr shaklida, ichki membranada- qo‘ziqorin shakii-
dagi - oksiosomalar yoki ATF- somalardir.
200
Mitoxondriyalar matriksi gomogen tuzilishga ega bo4lib unda
2-3nm kattalikdagi ipsimon DNK molekulasi va 15-20nm kattalik-
dagi ribosomalar va turli kiritinalar uchraydi.
Kristalarning soni va rivojlanish darajasi hujayraning funksional
holatiga bogMiq. O 'sim liklar mitoxondriyalarida kristalar soni kam
bo‘ladi, lekin o ‘sirnliklarning sekretor hujayralarida ulaming soni
hayvonlarnikidek ko ‘p bo'Iadi. Mitoxondriyalar adaptatsiya hosil
qilish xususiyatiga ega. Masalan, kalamushlarni gipodinamiya (каш
harakatlanish) sharoitiga joylashtirganda, mitoxondriyalardagi krista
lar va ko^ndalang targ‘il muskul tolasidagi mitoxondriyalar soni ke-
skin kamaya borganligi kuzatiladi. Lekin, hayvonlar aktiv harakatga
keltirilganda (suzdirilganda), mitoxondriyalar o ‘z sonini va holatini
tezda tiklaganlar.
Mitoxondriyalarning tashqi va ichki membranari tarkibi va fizik
xususiyatlari bilan farq qiladi. Osmotik bosimning ortishi yoki ka-
mayishidan ichki membrana burishib yig‘ilib qoladi, lekin key-
inchalik to'g'irlanishi mumkin. Tashqi membrana cho‘zila olmasligi
tufayli uziladi. Tashqi membranada lipidlar bilipid qatlamni hosil
qilsa, ichki membranada faqat bir qism lipidlar bilipid hosil qilishda
ishtirok etadi. Tashqi membrana endoplazmatik to‘r membranalari
bilan o ‘xshash bo‘ladi. Ichki membrana va mitoxondriya matriksi
oksidlanish va fosforlanish ferrrientlariga boy bo'ladi
[2] ( 49 bet).
13-rasm. M itoxondriyaning tuzilishi
201
|
