| Huquqiy munosabatlarning (klassifikatsiyasi.
Huquqiy munosabatlarning (klassifikatsiyasi) tasnifi turli xil asoslarga ko’ra amalga oshiriladi:
xuquq tarmoq (soxa)larga mansubligiga ko’ra (davlat, fuqarolik, Konstitutsion xuquq);
mazmunining xarakteriga ko’ra (umumregulyativ, regulyativ, ko’riklovchi xuquqiy munosabatlar);
xuquqiy munosabatlarning sub'ektlariga ko’ra (nisbiy, absolyut, umumiy);
majburiyatlarning xarakteriga ko’ra (passiv va aktiv tipdagi xuquqiy munosabatlar);
ma'nosiga ko’ra (oddiy va murakkab xuquqiy munosabat).
Huquqiy munosabatlarning turlari quyidagiarldan iborat.( sxemaga qarang)
40-50 yillarda xuquqiy munosabatlar bilan xuquqiy normalar o’rtasidagi o’zaro aloqalarning chuqurlashuvi xaqidagi qarashlar yuz beradi. 60 yillardan boshlab olimlarning dikkati bu muammolarning aloxida tomonlarini chuko’rrok o’rganishga va ishlab chiqishga, ayniksa xuquqiy munosabatlarning boshqa xuquqiy xodisalar tizimida tutgan urnini bilishga qaratiladi.
Bugungi huquqiy munosabatlar tushunchasi, uning tasnifi (klassifikatsiyasi) tushunchasi chuko’r munozaralarga sabab bo’lib kolmokda. Jumladan, nisbiy va absolyut xuquqiy munosabatlar masalasi, xuquqiy munosabatlar ob'ekti, sub'ektiv xuquq va yuridik majburiyatlarning mazmuni masalalariga va b.
Ma'lumki, xuquq ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Natijada ular xuquqiy shaklga ega bo’ladilar, ya'ni xuquqiy munosabatlar bo’lib, yo’zaga chiqadilar.
Huquqiy munosabatlarning turlari quyidagiarldan iborat.( sxemaga qarang)
Mezonlar
|
Turlari
|
Misollar
|
Huquq sohalariga ko’ra
|
Konstitutsiyaviy, ma’mu-riy,jinoiy,mexnat, oila x…
|
Fuqarolik munosabatlari
O’g’irlik uchun javobgarlik
|
Mazmunning xarakteriga ko’ra
|
Umumregulyativ
regulyativ
Qo’riqlovchi
|
Konkret shaxsning mexnatga bo’lgan konstitutsiyaviy xuquqi
Shartnomaga asosan mexnat xuquqi va majburiyatlari
Sodir qilingan jinoyat uchun jinoiy javobgarlik
|
Huquqiy munosabatlarning sub’yektlariga ko’ra
|
Absolyut
Nisbiy
umumiy
|
Mulkchilik xuquqiy munosabatlarining
oldi-sotdi xuquqiy munosabatlari
|
Majburiyatlar xarakteriga ko’ra
|
Passiv tipdagi
Aktiv tipdagi
|
Mulkchilik xuquqiy munosabatlarining
Soliq munosabatlari
|
Ijtimoiy munosabatlar, biz bilamizki, - bu kishilarning birgalikdagi faoliyati jarayonidagi ular o’rtasidagi alokalardir.
Ijtimoiy munosabatlarning sub'ektlari bo’lib, ijtimoiy jamoalar (xalk, millat, jamoa va b.) hamda tashkilotlar (davlat tashkilotlar, xususiy va jamoat), aloxida shaxslar xisoblanadilar.
Huquq kuchli tashkiliy faktor sifatida yo’zaga chiqib, jamiyat va davlat xayotiga tegishli aniqlik va mukarrarlik kiritadi. «xuquq munosabatlar» kategoriyasi kishilarning xulqiga xuquqning ta'siri qanday bo’ladi, degan savolni tushunishga yordam beradi.
Huquqiy munosabatlar bu – xuquqning ijtimoiy munosabatlarga bo’lgan real ta'siri bo’lib, uning ishtirokchilari tegishli ravishda sub'ektiv xuquq va yuridik majburiyatlarga egadir.
Huquqiy munosabatlar bu –xuquqiy normalar yordamila tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlardir.
Huquqiy normalar o’zgalarning vazifa va funktsiyalarini xuquqiy munosabatlar orqali amalga oshiradilar, xuquqiy munosabatlarni tartibga solish bilan xuquq turmushiga tadbmik etiladi. Unda ko’zda to’tilgan norma amalga oshiriladi.
Huquqiy munosabatlar bu – uning mub'ektlari o’rtasidagi aloka bo’lib, xuquqiy normalarga asosan yo’zaga keladi, sub'ektiv xuquq va yuridik majburiyatlar uning asosiy mazmunini biliradi.
Huquqiy munosabatlarning quyidagi belgilari mavjud:
1bu ijtimoiy munosabatlar bo’lib, ijtimoiy sub'ektlar o’rtasidagi alokani belgilaydi.
-
U xuquq normalari asosida paydo bo’ladi;
-
Bu sub'ektiv xuquqlar va yuridik majburiyatlar vositasida shaxslar o’rtasidagi aloqalar;
-
Bu erkiy munosabatlar bo’lib, uning paydo bo’lishi uchun ishtirokchilarning erki (irodasi) darkor;
-
Bu munosabatlar davlat tomonidan ko’riklanadigan va uning tarkibida davlat majburlov kuchi bo’lishi zarur bo’ladi.
-
Huquqiy munosabatlarning elementlariga quyidagilar kiradi:
-
Huquq ob'ekti (ashyolar, munosabatlar);
-
Huquq sub'ekti (yuridik va jismoniy shaxslar – xuquqiy layokati muomala layoqati)
-
Yuridik fakt (harakat va xodisalar)
Jamiyatda ijtimoiy munosabailarning tartibga solish predmeti va usuliga qarab turli huquqiy munosabatlarga va har-hil sohalariga bo’linadi. Masalan; Konstitutsion huquqiy munosabatlar- Konstitutsiyaviy huquq bilan, ma’muriy huquqiy munosabatlar – ma’muriy huquq bilan fuqarolik huquqiy munosabatlar_ fuqarolik huquqiy bilan, jinoiy huquqiy munosabatlar_ jinoiy huquq sohalari bilan tartibga solinadi.
Jamiyatda huquqiy munosabatlar turli huquqiy normalar bilan kishilar o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning regulyativ va qo’rhlovchi turlariga bo’linadi. Regulyativ huquqiy munosabatda ishtirok etuvchi taraflar o’z huquq va burchlariga qat’iy amal qilishi kerak. Masalan; fuqarolik huquqi bo’yicha oldi-sotdi, qarz shartnomalarini amalga oshirilishi. Huquqiy qo’riqlovchi ijtimoiy munosabatlar jazoning zo’rlik qismidani moddalar ya’ni 97-modda kasddan odam uldirish, 210-modda pora olish, 277- modda bezorilik va boshqalar.
Huquqiy munosabatlarda ishtirok etuvchi sub’yektlarga qarab huquqiy munosabatlar nisbiy ( masalan oldi-sotdi shartnomasida da’vogar va javobgar ), mutloq huquqiy munosabatlarga (masalan, O’zrning Konstitutsiyas asosan har bir fuqaro mehnat q’ilish, ilm olish va ijtimoiy ta’minot olish huquqlariga) egadirlar.
Jamiyatda huquqiy munosabatlarning o’ziga hos hususiyatlari va belgilari mavjud;
1) huquqiy munosabatlar huquqiy normalar orqali paydo bo’ladi, o’zgaradi va bekor bo’ladi. Huquqiy normalar orqali, davlatning zo’rlik kuchi bilan huquqiy munosabatlarda ishtirok etuvchi taraflarning erki irodasi amalga oshiriladi.
2) Huquqiy munosabatlarda ishtirok etuvchi taraflar ongli ravishda katnashib, ular huquq va burchlarga qat’iy amal q’ilishi kerak.
3) Huquqiy munosabatlar jamiyatning iqtisodiy tuzilishi bilan o’zviy bog’liq bo’lib, undan yuqori bo’la olmaydi. O’z navbatida jamiyatning iqtisodiy tuzilishini rivojlantirishga katta yordam qiladi.
4) Huquqiy munosabatlar jamiyatdagi diniy, falsafiy, urf-odat , ahloqiy va boshqa ijtimoiy munosabatlarining rivojlanishiga yordam beradi.
| 