28
1. Sun'iy intellektni yaratishning zaruriy shartlari
Hatto qadimgi Yunonistonning ba'zi faylasuflarining
asarlarida ham inson
ongining mohiyatini tushunish istagini topish mumkin. Miloddan avvalgi 4-asrda
yashagan Arastu tafakkur, fikrlash jarayonlarini tizimlashtirishga birinchilardan boʻlib
harakat qilgan. Aristotelning taniqli sillogizmlari dastlabki to’ri bayonotlarni hisobga
olgan holda doimo to’ri xulosalarga olib keladigan dalillarga misol bo’ladi, masalan:
"Sokrat - odam; hamma odamlar o’likdir; shuning uchun Sokrat ham o’likdir". Aql
ishini boshqarishi kerak bo’lgan "tafakkur qonunlari"ning ishlab chiqilishi fanning
yangi sohasi - mantiqning rivojlanishining boshlanishini belgilab berdi.
45
.
Mantiq aqliy faoliyat (tafakkur) qonunlari, shakllari va usullari haqidagi fan
sifatida falsafaning bir qismiga aylandi. Mantiqning asosiy qonunlari (o’zlik qonunlari,
ziddiyatsizlik, istisno qilingan o’rta, etarli sabab) mantiqiy fikrlashning aniqligi, uning
izchilligi, izchilligi va asosliligi kabi mantiqiy fikrlash
xususiyatlarini ifodalovchi
qoidalarni o’z ichiga oladi.
Vaqt o’tishi bilan rasmiy mantiqning rivojlanishi mantiq qonunlariga muvofiq
"o’ylaydigan" va harakat qiladigan sun'iy intellektni yaratish oyasini keltirib chiqardi.
Xuddi shunday mulohazalarni faylasuflarning, zamonaviy davr mexanik materializmi
vakillarining, masalan, frantsuz faylasufi Rene Dekartning asarlarida ham uchratish
mumkin: “Men o’ylayman, demak men borman” (Cogito ergo sum) , va ingliz faylasufi
Tomas Xobbs, mashhur "Leviafan" muallifi. Ushbu bobda muhokama qilingan
mulohazalarni R. Dekartning “Usul haqida nutqlari” (1637) va T. Xobbsning “Inson
tabiati” (1640) kabi asarlari sahifalarida topish mumkin.
17-asrda sun'iy intellektni yaratish uchun birinchi texnik shart-sharoitlar
yaratildi, mexanik raqamli kompyuterlar (arifmometrlar) paydo bo’lganda,
ularning
ishi tishli mexanizmlardan foydalanishga asoslangan edi. Bunday mexanizmlarning
eng mashhur misollari:
- olti xonali sonlar ustida to’rtta arifmetik amalni bajarishga qodir nemis
matematigi Vilgelm Schickardning "soatlarni hisoblash" (1623);
- "qo’shish mashinasi" Paskalin fransuz matematigi Blez Paskal, 9 999 999
(1643) gacha
raqamlar bilan ishlashga qodir;
- nemis matematigi Gotfrid Vilgelm Leybnitsning arifmometri (1671), u
zamonaviy ikkilik tizimni 0 va 1 raqamlari bilan tasvirlab bergan va matematik
mantiqqa asos solgan.
46
; Leybnits arifmometrida ko’paytirish, bo’lish, kvadrat va kub
ildizlarni olish, shuningdek, darajaga ko’tarish mumkin edi.
18-asrda kengroq matematik muammolarni bajarishga qodir bo’lgan yangi
dizaynlar paydo bo’ldi. 19-asr boshidan qoʻshish mashinalarining seriyali ishlab
chiqarilishi yoʻlga qoʻyildi.
19-asrning o’rtalarida rus matematigi Pafnutiy
Chebishev avtomatik
arifmometrning prototipini yaratdi - uzluksiz qo’shish moslamasi (o’nlablarni uzluksiz
45
Russell SJ, Norvig P. Sun'iy intellekt: zamonaviy yondashuv. 4-nashr. Prentice Hall. 2020. 1136 b.
46
Anglin W.S., Lambek J. Thales merosi. Springer-Verlag Nyu-York. 1995. 331 b.
29
uzatish va ko’paytirish paytida zaryaddan tushirishga avtomatik vagon o’tish bilan).
Avtomatik qo’shish mashinalari keyinchalik (taxminan XX asrning 30-yillarida) elektr
haydovchidan foydalanish bilan boliq holda keng tarqaldi.
1910-1913 yillarda Bertran Rassell va Alfred Nort Uaytxed Principia
Mathematica ning uchta jildini nashr etishdi.
47
- matematika mantiqi va falsafasiga
baishlangan asarlar. Asar sahifalarida mualliflar bir qator aksiomalar va bir qator asosiy
tushunchalar yordamida matematika mantiqqa qisqartirilganligini ko’rsatishga harakat
qilishdi. "Matematika tamoyillari" matematik mantiqning rivojlanishini sezilarli
darajada rivojlantirdi va rasmiy tizimlar oyasi qanchalik universal bo’lishi
mumkinligini ko’rsatdi. Bu
ish boshqa tadqiqotchilarning, shu jumladan 1936 yilda
kompyuter modeli deb hisoblanishi mumkin bo’lgan mavhum hisoblash "Tyuring
mashinasi" ni tasvirlagan Alan Turingning ishiga ta'sir qildi.
48
.
1938 yilda nemis muhandisi Konrad Zuze tomonidan kompyuterning
dasturlashtiriladigan mexanik modeli yaratildi. Ishlash jarayonida faqat elektron
komponentlardan foydalanilgan birinchi kompyuter 1941
yilda IBM ishtirokida
yaratilgan. Kompyuterlar - yuqori unumdorlikka ega elektron kompyuterlarning paydo
bo’lishi bilan savol tuildi: ular asosida intellektual qobiliyatlari inson intellekti bilan
bir xil yoki undan yuqori bo’lgan mashinalarni yaratish mumkinmi?
1943 yilda amerikalik tadqiqotchilar Uorren Makkalok va Uolter Pits "Asab
faoliyatiga xos bo’lgan oyalarning mantiqiy hisobi" asarini nashr etishdi.
49
neyron
tarmoqlariga asos solgan. Bu mualliflar, shuningdek, Frank Rosenblatt
50
1950-
yillarning oxirlarida paydo bo’lgan va inson ko’zi va miyasi o’rtasidagi o’zaro ta'sir
jarayonini modellashtirgan birinchi sun'iy intellekt tizimlarini ishlab chiquvchilari deb
hisoblash mumkin.
Ko’rib
turganingizdek, sun'iy intellektning rivojlanishi darhol ikkita asosiy
yo’nalishda ketdi: matematik mantiq va neyron tarmoqlar, ya'ni o’sha paytda ham
sun'iy intellektni yaratishda ikkita asosiy yondashuv shakllana boshladi:
yuqoridan
pastga va pastdan yuqoriga. Kelajakda sun'iy intellektning rivojlanish tarixini sun'iy
intellekt tizimlarini rivojlantirishga ikkita eng ta'sirli yondashuvning kurashi va o’zaro
ta'siri prizmasi orqali ko’rish mumkin.
51
.
