|
I. Kirish qismi II. Asosiy qism 1 Dorivor gulxayri ( Althaea Officinalis L) haqida umumiy tavsifi
|
| bet | 1/3 | | Sana | 01.02.2023 | | Hajmi | 27.27 Kb. | | #40465 |
Bog'liq Dorivor gulxayr lanshaft taksatsiya, 1OBLOJKA, Ma\'lumotlarni kodlash, Diffuziya va osmos hodisasi, Ekologiyaq, Sachratqi o\'simligining dorivorlik xusiyatlari va xalq tabobatid, Men Hayitmurodov Doniyor 2003 – yil 29 –iyun, Avtomobil import boji.doc, ECTS Kредит-Mодуль Тизими, Nigora yangi shaxsiy ish reja 2021-2022. 0.5 stavkadoc (10), Hozirgi vaqtda qishloq xo‘jaligi va sanoatning barcha tarmoqlari, BERKA, 3-topshiriq, 7-mavzu Ishlab chiqarishdagi shikastlanishlarda birinchi yordam, 08-12-2022 15-26-33
MAVZU: Dorivor gulxayri ( Althaea Officinalis L) ni еtishtirish texnologiyasi.
REJA:
I. Kirish qismi
II. Asosiy qism
2.1 Dorivor gulxayri ( Althaea Officinalis L) haqida umumiy tavsifi.
2.2 Dorivor gulxayri ( Althaea Officinalis L) yеtishtirish texnologiyasi.
2.3 Dorivor gulxayri ( Althaea Officinalis L) ishlatilishi va foydali xususiyatlari.
III. Xulosa va takliflar
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
V. Ilova
I. Kirish qismi
O’zbekiston hududining kattaligi, tabiiy sharoitining hamma qismida bir hil emasligi, uning o’simlik qoplamiga ham ta’sir etgan. Tabiiy geografik sharoitga bog’liq holda o’simlik turlari jumhuriyat tekislik cho’l qismidan uning tog’ qismi tomon o’zgarib boradi. O’zbekiston hududining ko’pchilik qismidagi tabiiy sharoitning o’simliklar o’sishi uchun noqulay bo’lishiga qaramay (yozi issiq, quruq, seroftob, qishi nisbatansovuq) o’simliklarning 120 oilaga mansub bo’lgan 3700 turi mavjud. Vaholanki,Qrim yarim orolida 2000, Uzoq sharqda 1966, oltoyda esa 1787 o’simlik turi bor. O’zbekiston hududida o’simliklar uning geomorfologik tuzilishiga bog’liq holda quyidan yuqoriga ko’tarilgan sari o’zgarib boradi. Biz jumhuriyat o’simliklarning balandlik mintaqa bo’yicha cho’l, adir, tog’ va yaylov. Har bir balandlik mintaqa o’simligi o’sha hudud geomorfologik tuzilishiga, iqlimiy hususiyatlariga, tuproq qoplamiga bog’lik holda sharoitga moslashgandir. Agar jumhuriyat tog’li qismida o’simlik qoplami relefga tog’ yonbag’rining qiyaligiga, kuyoshga nisbatan holatiga, tog’ jinsiga va boshqalar borliq holda joylashsa, tekislik qismida eng avvalo tuproqning mehanik tarkibiga, qay darajada sho’rlashganligiga, еr osti suviga, iqlimiga bog’liq holda joylashadi.
Dorivor gulhayrimiz to’g’ va to’qay o’simligi bo’lgani uchun yashash sharoiti bilan tanishamiz. Qoraqalpog’istondagi to’qayzorlar qishloq aholisi hayotining ajralmas qismi hisoblanadi. To’qay atrofidagi ovular 96 mingdan ko’proq aholisi bu еrda o’tin, qurilish material oladilar, shifobaxsh giyoxlar va mevalarni yig’adilar,shuningdek mol-hayvonlarni o’tlatib boqadilar. Ochiq suv havzalari yoqalaridagi to’qaylar jazirama yoz issig’ida shaharliklarning sevimli oromgohi hamdir. Yaqin o’tmishda to’qaylar Amudaryo bo’ylaridagi juda maydonlarni egallar edi. Hozir esa antropogen ta’siri tufayli u to’qayzor maydonlar 90% kamaydi. To’qaylarning inqirozi ya’ni yo’qolish jarayoni davom etmoqda. To’qay xo’jaligi har yili yangi daraxtlar ekadi. Lekin bu harakat еtarli darajada emas. O’zbekiston o’simlik resurslarining ahamiyati juda kattadir. Eng avvalo o’simliklar nam saqlovchi, daryo suvini bir me’yorda saqlab turuvchi, tuproq eroziyasi oldini oluvchi, qumlarni mustahkamlovchi hamda havoni toza saqlab turuvchi muhim omil bo’lish bilan birga kishilarga dam olib, hordiq chiqarib, estetik zavq ham beradi. O’zbekiston o’simliklari chorvachilikni rivojlantiruvchi yaylov va yеm xashak manbai. Jumhuriyat o’simliklarining 90 % ga yakini еmhashak uchun yaroqli. Hatto cho’l mintaqasidagi yaylovdarning hosildorligi gektariga 3-5 sentnerni (hashak hisobida) tashkil etadi. Toshloqli cho’llarda va Ustyurtdagi yaylovlarninghosildorligi gektariga 2-4 o’ bo’lsa, sho’rhokli cho’llarda esa 2-3 sentnerni tashkil etadi. Tog’ balandlik mintaqasidan yozgi va kuzgi yaylov sifatida hamda pichan tayorlashda foydalaniladi. Chunki bu mintaqada bo’yi 9o-1oo sm gacha bo’lgan har hil o’tlar qalin o’sib, hosildorligi gektaridan 15-2o o’. gacha borishi mumkin. Ayniqsa burdoyiq, javdar, taktak (yovvoyi arpa), tariqbosh, chalov kabi o’simliklar eng muhim yaylov va еmhashak manbaidir. Lekin tog’ mintaqasida relefining noqulayligi tufayli o’sha pichan –zorlarni mehanizm yordamida o’rib olishni ancha qiyinlashtiradi. O’zbekiston o’simliklarining ko’pchiligi shifobahsh hususiyatga ega bo’lib, har hil kasalliklarni davolashda qadimdan ota-bobolarimiz foydalanib kelganlar. Ayrim shifobahsh o’simliklarga qisqacha tavsif berish bilan cheklanamiz: Gulhayri ildizidan, bargidan va ururidan tayyorlangan damlama yo’tal, qon tupurish, zotiljam, buyrak, o’pka, nafas qisish, ichbururi, o’n ikki barmoq ichak yarasi kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Zubturum (bargizub) dan har hil darmondorilar olishdan tashqari, uning bargidan tayyorlangan damlama nafas yo’llarini, teri, tomoq, ko’z, so’zak, bezgak, bavosil kasalligini, ichakning taqumli kasalliklarini, qon aralash ich ketishini, jigar, buyrak, nafas yo’li kasalliklarini davolashda ko’l keladi. Isiriqning еr ustki qismidan tayyorlangan qaynatma bod, bezgak, tutqanoq, uyqusizlik, shamollash, qo’tir kabi kasalliklarni davolashda ishlatiladi. Isiriq tutuni bilan gripp kasalligini davolab, honani dezinfeko’iya qilishda ham ishlatiladi. Kovrak o’simligining еlim – smolasidan, jigar, taloq, o’pka sili, ko’kyo’tal, o’lat, , asab kasaldiklarini davolashda, gijja haydashda (tushirishda),siydik haydashda foydalaniladi. Tog’ balandlik mintaqasi. O’zbekiston hududida 1200 m dan (ayrim joylarda 1500-1600 mdaya) 2700-3000 m gacha bo’lgan еrlarni o’z ichiga oladi. B balandliklarda relef murakkab bo’lib, tog’ tizmalari orasida vodiylar mavjud. Tog’larning shimoliy yonbag’ri bilan quyoshga qaragan janubiy yonbag’ri orasida tafovutlar nti. Janubiy yonbag’rida nurash tufayli vujudga kelgan sharal va qurumlar ko’p. Iqlimiy hususiyatlar ham relefga borliq holda o’zgaradi: yog’in miqdori ortadi, yozda harorat pasayadi, yog’inlar ko’proq tog’larning g’arbiy, shimoli-g’arbiy yonbag’irlariga tushadi. Bular o’z navbatida tuproq koplamiga ta’sir etadi. Tog’larning qurg’oqchil kismida jigarrang, aksincha nam qismida esa qo’ng’ir tog’ o’rmon tuproqlari uchraydi. Tog’ mintaqasida tabiiy sharoitning hamma qismida bir hil bo’lmasligi uning o’simlik qoplamining joylashishiga ham ta’sir etgan. Tog’ badandlik mintaqasida joyning kompleks tabiiy sharoitiga bog’liq holda o’simlikning bir necha turlari mavjud. Tog’larning nam shimoliy va shimoli-g’arbiy yonbag’irlarida mezofit, aksincha janubiy, nisbatan quruq yonbag’irlarida kserofit o’simliklar uchrasa, zahkash botiqlarda, yog’in ko’proq tushadigan tog’ yonbag’irlarida bargli o’rmonlar va har hil butalar o’sadi. Tog’ balandlik minta –qasining quyi qismida ko’proq o’tloq o’simliklar,hususan, burdoyiq, kovrak, shirach, eremurus, oqso’lta ko’kcho’p (isfarak), gulhayri, lolalar, anjabir, arslonquyruq, еrchoy, binafsha, taktak (tog’ arpa),tariqbosh (cho’chqa yoli), qiltiq, qasmaldaq, tulkiquyruq, chayir, yalpiz, shuvoq,chalov kabilar o’sadi. Tog’ mintaqa- sining nisbatan qurg’oqchil qismida tog’sariz, qizil tikanak(akantolimon), astragal, tog’ yaldiz, betaga, chalov. , shuvoq kabi o’tlar uchraydi. Tog’ balandlik mintaqa- sida darahtlardan archazorlar keng maydonni egallaydi. Archazorlar asosan 3000m balandlikkacha bo’lgan joylarda ko’proq uchraydi. Ma’lumotlarga ko’ra jumhu –riyatimizda archazorlarning maydoni 500 minggektardir. O’zbekiston tog’ mintaqasida, ayniqsa uning oloy-Turkiston va ZarafshonHisor tizmalarida archaning quyidagi uch turi - Zarafshon (o’rikarcha) archasi,yarimsharsimon (saur archa) va Turkiston (qora archa) archasi o’sadi. Zarafshon archasi ko’proq 1200- 2200 metr balandliklarda, yarimsharsimon archasi 1800-2700 metr balandliklarda, Turkiston archasi esa 2600-3000 metr balandliklarda o’sadi. Archazorlar ko’proq nisbatan qurg’oqchil va toshloq еrlarda uchraydi va asta-sekin o’sib, bo’yi 20 metrgacha еtib, ming yildan ortiq yashaydi. Archazorlar tagida esa har hil o’tlar va butalar uchraydi. O’zbekiston tog’larining namgarchilik ko’proq bo’ladigan tog’larida, hususan G’arbiy Tyanshan tog’ tizimiga kiruvchi tog’larda, Farg’ona tizmasida bargli o’rmonlar keng tarqalgan. Bargli o’rmonlar ichida eng ko’p tarqalgao’ paleogen neogen davridan qolgan relekt o’simliklar yong’oqzorlardir. Yong’oqzorlar bilan birga zarang, yovvoyi olma, yovvoyi gulhayri,bodom, o’rik, tog’olcha, do’lana, terak, Turkiston qayini kabilar, toshloq еrlarda temir daraht ham o’sadi. Tog’ balandlik mintaqasida butalardan uchqat, na’matak, irg’ay, zirk, maymunjon, yovvoyi uzum, qatranri kabilar mavjud, tog’larida (ayniqsa, Bobotog’, Boysun tog’ida) pistazorlar, Hisor tog’larida esa yovvoyi anor va anjir kabi quruq subtropik o’simliklar o’sadi. Tog’ balandlik mintaqasida yana tog’ piyozi, anzur piyoz, zira, rovoch, taran, tuyayaproq, tog’ jammuli, kiyik o’ti, tog’sabzi (tarkibida kauchuk moddasi bor) kabi foydali va dorivor o’simliklar ham uchraydi. Hozirgi paytda MDX mamlakatlarida 20. 000 ga yaqin o’simlik turlari o’sadi. Ularning 30% O’zbekiston florasida uchraydi. Respublikamizda ro’yhatdan o’tgan va biokimyoviy tarkibi o’rganilgan 600 turga yaqin yovvoyi holda o’sadigan Dorivor o’simliklar mavjutdir. Ularning aksaryati tog’ o’rmonlarida tarqalgan. Ushbu dorivor o’simliklarning 230 turining hom ashyosi farmasevtika sanoatlari ehtiyojlari uchun tayyorlanadi.
Hozirda madaniy va yovvoyi o’simliklardan olingan preperatlari farmasvtikaga ishlatiladi. Texnikaning rivojlanishi bilan kasalliklar ham rivojlanib bormoqda. Bu esa o’z novbatida o’simliklar qismlariga ehtiyojning ortib borishiga olib keladi. Tabiy sharoitda o’sayotgan o’simlikning urug’lari eksport qilinganda yoki yovvoyisini madaniylashtirganda o’sish jaroyoni yani tarkibi qismi,hayotiy shakli bashqalarning o’zharishiga sabab bo’ladi. Dorivor o’simliklar dorivor bo’shiga yashash muhiti sabab bo’ladi. Qadimda ham o’simliklar insonlar ehtiyojini qondirib kelgan.
Hozir deyarli barcha qitʼalarda еtishtirilayotgan madaniy oʻsimliklarning koʻpchiligi turli geografik oʻlkalardan tarqalgan, "koʻchirib keltirilgan" oʻsimliklar hisoblanadi. 16—17-asrlarda Amerikadan Yevropaga makka-joʻxori, kartoshka, kungaboqar, pomidor, tamaki va boshqa tarqalgan boʻlsa, 17-asrdan boshlab Shim. Amerikada Yevropadan keltirilgan olxoʻri, olma, nok, kashtan va boshqa oʻstirildi, Avstraliyada makkajoʻxori, qovoq, zaytun, uzum, sitruslar paydo boʻldi. Oʻsimliklar tabiiy arealdan yangi hududlarga I. qilinganda turlar (navlar)ning hayotchanligi va I. ning maqsadi boʻlgan qimmatli xoʻjalik belgilarining yaxshilanishi yuz beradi: meva (urugʻ) hosildorligi koʻtariladi, fitomassa koʻpayadi, muhitning turli omillariga, kasallik, zararkunandalarga chi-damliligi ortadi va boshqa "Oʻz markazlari"dan I. etilishi oʻsimliklar arealini maʼlum doirada kengaytirdi va bu borada ayrim oʻsimliklarning bir-lamchi markazlar bilan boʻlgan aloqasi uziladi. Mas, еr yongʻoqning vatani — Shim. Argentina, biroq hozir еr yongʻoq eng koʻp ekvatorial Afrikada еtishtiriladi. Kartoshkaning vatani — Jan. Amerika boʻlsa ham, u dunyoning koʻpgina davlatlarida asosiy oziq mahsuloti hisoblanadi.
Oʻrta Osiyo ham koʻpgina madaniy oʻsimliklarning kelib chiqish marka-zi hisoblanadi va bu еrda ularning xilmaxil shakllari uchraydi. Shu bilan bir qatorda, 19-asrda va undan avval Oʻrta Osiyoga aholiga nomaʼlum boʻlgan oʻsimliklar keltirilgan, ular iqlimlashtirilib, asosiy ekinlarga aylangan. Oʻrta Osiyoda, shu jumladan, Oʻzbekistonda I. natijasida kartoshka, pomidor, shirin qalampir, baqlajon, karam, ayrim koʻkat va ziravorlar, еr yongʻoq, hurmo, limon, unabi kabi sab-zavotlar, poliz ekinlari, meva turlari tarqaldi.
Oʻsimliklar Introduktsiyasi uchun materiallar yigʻish maqsadlarida madaniy oʻsimliklarning birlamchi va ikkilamchi kelib chiqishi markazlariga ilmiy ekspeditsiyalar
Respublika hududlarida dorivor o‘simliklarni еtishtirish va qayta ishlashga doir ilmiy tadqiqotlarning yagona bazasini yaratish, xorijiy davlatlarning ilg‘or ilmiy ishlanmalarini o‘rganib borish, еtakchi ilmiy muassasalar bilan hamkorlik o‘rnatish hamda zamonaviy texnologiyalar, ilmiy ishlanmalarni respublikaga joriy etish va mavjud imkoniyatlardan samarali foydalanishni kuchaytirish maqsadida:
1. O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi, Qishloq xo‘jaligi vazirligi, Innovatsion rivojlanish vazirligi, Sog‘liqni saqlash vazirligi va Fanlar akademiyasining “Shifobaxsh” dorivor o‘simliklarni еtishtirish va qayta ishlash markazi negizida O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi huzurida davlat muassasasi shaklidagi Dorivor o‘simliklarni еtishtirish va qayta ishlash ilmiy-ishlab chiqarish markazi (keyingi o‘rinlarda — Markaz)ni tashkil etish to‘g‘risidagi taklifi ma’qullandi.
2. Markazning asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilandi:
dorivor o‘simliklarni ilmiy asosda еtishtirish va qayta ishlash, ulardan oqilona foydalanishning yagona strategiyasini shakllantirish va amalga oshirishdi;
respublika hududidagi yovvoyi holda o‘suvchi dorivor o‘simliklar areallarini o‘rganish va zaxiralarini aniqlash, mavjud bioresurslar genofondini saqlash, onalik plantatsiyalarini tashkil etildi;
urug‘lik materiallarini yеtishtirish va tayyorlash, ko‘paytirish, kolleksion ko‘chatxonalar tashkil etish hamda ularning xomashyolarini qayta ishlash bilan bog‘liq ilmiy va amaliy tadqiqotlarni olib borildi;
dorivor o‘simliklarni muayyan tuproq-iqlim sharoitini hisobga olgan holda madaniy holda еtishtirishni yo‘lga qo‘yish bo‘yicha aniq ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqishdi;
tuproq-iqlim sharoitlarini hisobga olib, madaniy holda еtishtiriladigan dorivor o‘simliklarning agrotexnologik xaritalarini Qishloq xo‘jaligi vazirligi va O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi buyurtmasiga ko‘ra ishlab chiqildi;
dorivor o‘simliklar kimyoviy tarkibini o‘rganish, mahsulotini standartlash va sertifikatlandi;
dorivor o‘simliklarga bo‘lgan ichki va tashqi bozorlar talabini o‘rganish bo‘yicha marketing tadqiqotlarini o‘tkazildi;
dorivor o‘simliklar еtishtiruvchi va qayta ishlovchi fermer xo‘jaliklari, tashkilotlar va boshqa subyektlar rahbarlari va mutaxassislarining malakasini oshirib borishga yo‘naltirilgan dasturlarni tayyorlash va o‘qitish tizimini tashkil etildi.
|
| |
