21
o‘rtasidagi munosabatlarni belgilab bergan va fuqarolik jamiyati mustaqil bo‘lishi kerakligini
ta’kidalagan Jon Styuart Mill kabi olimlarni ko‘rsatish mumkin.
Fuqarolik jamiyati haqida turlicha tarixiy va metodologik yondashuvlar va
interpretatsiyalarni inkor etmagan holda, yangi davrda fuqarolik jamiyati konseptuallashuvi
jarayonida muhim rol o‘ynagan Uyg‘onish davri olimlardan biri Nikolo Makiavelli (1469–1527)
bo‘lib, u pragmatik, tajribaviy ijtimoiy fanga asos soldi. Fuqarolik
jamiyati Makiavelli uchun
sinfiy, partiyaviy qarama-qarshi qiziqishlar majmuidir. Unga ko‘ra fuqarolik jamiyati xalqdan
axloqiy asosni – ezgulik va fazilatni, ijtimoiy qiziqishlar va respublika tuzilmasi qiziqishlari
oldida burchni his qilish va jasoratni talab qiladi. Boshqacha qilib aytganda, u erkin individlar
uchun munosib birlashma bo‘ladi. Davlatni himoya qilish uchun hukmdor qo‘lidagi
barcha
vositalarni ishga solishi kerak bo‘ladi, yolg‘on, shafqatsizlik hatto urush ham bundan mustasno
emas. Davlat qiziqishlari unda birlamchi ahamiyat kasb etgan. Makiavelli davlatning mutlaqo
mustaqilligini talab qilgan, cherkovdan ham, ya’ni davlat va umuman siyosat sohasining
sekulyarizatsiyasi tarafdori bo‘lgan. U davlat boshqaruvining o‘ziga xos siyosiy mahorat
maktabini yaratadi, unda hech qanday axloqiy normalar bilan hisoblashmay, “maqsad har qanday
vositani oqlaydi” degan tamoyilni ishlab chiqqan.
SHunga qaramay, aynan shunday masalani ko‘ndalang qo‘yish g‘oyasi
ortidan yangi
davrda bir qator faylasuflar fuqarolik jamiyati konsepsiyasini yanada boyitdi. Xususan, “So‘z
erkinligi haqida” Djon Milton, “Leviafan” Tomas Gobbs, “Davlat boshqaruvi haqida ikki
traktat” Jon Lokk, “Qonunlar ruhi haqida” Monteske, “Ijtimoiy kelishuv haqida” Jan Jak Russo,
“Ilohiy-siyosiy traktat” Benedikt Spinoza, “Fuqarolik jamiyati tarixi haqida xatlar” Anri
Fergyuson kabilardir. Mazkur ishlarda u yoki bu darajada inson hayotining o‘ziga xos shakli
sifatidagi fuqarolik jamiyati muammollari yoritibgina qolmay
shaxs va davlatga fuqarolik
jamiyatining asosiy sub’ekti bo‘lgan fuqaroning butun potensialini yuzaga chiqarish uchun zarur
bo‘lgan prinsipial yangi sifatlari ishlab chiqilgan.
Tomas Gobbs antik davr mutafakkirlariga (Platon, Aristotelga) ergashib, jamiyat va davlat
tushunchalarini tenglashtiradi. U davlat, fuqarolik jamiyati va fuqaroviy shaxs tushunchalari
o‘rtasiga tenglik belgisini qo‘yadi. Biroq, ayni vaqtda, u agar davlat fuqaro bo‘lsa, bu har qanday
fuqaro davlat hisoblanishini anglatmasligini qayd etadi. Muayyan xo‘jalik, savdo va tijorat
ishlarini olib borish uchun a’zolari o‘zini hamjamiyat (davlat) xohish-irodasiga to‘la
bo‘ysundirmagan birlashmalar, kompaniyalar, ya’ni «fuqaroviy shaxslar»
tashkil etilishi
mumkin. Ayni vaqtda bunday fuqaroviy shaxslar (shirkatlar) oxirigacha bo‘ysungan bo‘ladi.
Mazkur mantiqni «fuqarolik jamiyati» tushunchasiga nisbatan ham tatbiq etish mumkin.
Ingliz ma’rifatchi faylasufi va siyosiy mutafakkiri
