24
ettiruvchi, yangi mezonlarning kiritilganligi bilan asoslanadi. SHunday qilib fuqarolik jamiyati
haqidagi tasavvurlar rivojini tizimlashtirish: birinchidan, ularning
ijtimoiy-falsafiy asoslari
xarakteristikasi bilan, ikkinchidan, mafkuraviy asoslarning xususiyatlariga ko‘ra, uchinchidan,
fuqarolik jamiyatining sof ilmiy konsepsiyalarini aniqlash bilan belgilanadi.
Biroq, fuqarolik jamiyati modeli ishlab chiqiluvchi dastlabki,
bazaviy ijtimoiy-falsafiy
nazariyalarda tadqiqotchilar konsepsiyalarini ikki guruhga bo‘ladi:
- formatsion va sivilizatsion yondashuvlar;
- modernizatsiya va postmodernizm konsepsiyasi.
Fuqarolik jamiyatining zamonaviy konsepsiyalarining asosiy yondoshuvlari
Formatsion
yondoshuv
Sivilizatsion
yondoshuv
Modernizatsiya
yondoshuvi
Fuqarolik jamiyati
tushunchasi kapitalistik
tizimga bog‘lanadi va
keng (ya’ni jamiyatning
shakli sifatida)
va tor
(ya’ni
iqtisodiy
va
siyosiy
munosabatlar
o‘ratsidagi
shakllanadigan muayan
ijtimoiy
tashkilotlar
majmuasi
sifatida)
ma’nolarda tushuniladi.
Fuqarolik
jamiyatini
sivilizatsiya
tarraqqiyoti
kontekstida ko‘rib chiqadi. Uning
nazariy asoslarini O.SHpengler,
A.Toynbi
va
P.Sorokin
asrarlarida
yaratilgan.
Ularga
qaraganda, fuqarolik jamiyati
boshqa
ijtimoiy
shakllardan
avvalo
yuksak
sivilizatsiya
darajasi bilan ajralib turadi.
Uning asosiy me’zoni sifatida esa
insogn,
uning
erkinligi,
rivojlanish
va
ijodiylik
imkoniyatlari,
shuningdek
boshqa insonlar bilan tinchlik v
totuvlikda
yashash qobiliyatlari
tan olinadi
Modernizatsiya
konsepsiyalarida
(A.
Turen, YU. Xabermas,
E. Giddens, Z. Bauman
va b.) fuqarolik jamiyati
a’anaviy
jamiyat urnini
egallagan
yoki
zamonaviy
jamiyatga
xos bo‘lgan belgilarni
shakllantiradigan
jamiyati tushuniladi
.
YUqoridagilarni hisobga olgan holda fuqarolik jamiyatining quyidagi g‘oyaviy-falsafiy
doktrinalari ko‘rsatiladi:
- «byurokratik davlat sotsializmi doktrinasi»;
- «avtoritar davlat kapitalizmi doktrinasi»;
- «demokratik sotsializm doktrinasi»;
- liberal-demokratik (“bozor demokratiyasi”).
Byurokratik davlat sotsializmi uchun fuqarolik jamiyati – bu burjua, kapitalistik jamiyat, u
xususiy mulkka va yollanma mehnatga asoslanadi. Byurokratik-davlat sotsializmi tarafdorlari
fuqarolik jamiyatini ijtimoiy notenglik va jamiyatda kuchayib borayotgan keskinlik sababi deb
biladi.
Avtoritar-davlat kapitalizmi fuqarolik
jamiyatini xususiy biznes, oilaviy-qarindoshlik va
boshqa nodavlat munosabatlar sohasi bo‘lib, o‘zida kapitalistik davlatning ijtimoiy-iqtisodiy
bazasini mujassam qiladi, deb hisoblaydi.
Demokratik sotsializm konsepsiyasi tarafdorlariga ko‘ra fuqarolik jamiyati - ijtimoiy-
siyosiy tashkilotlar
va institutlar majmui, u demokratik davlat bilan birga ijtimoiy (iqtisodiy,
siyosiy va h.) demokratiya asosini tashkil qiladi.
“Bozor demokratiyasi” nazariyotchilari fuqarolik jamiyatini bozor demokratiyasi jamiyati
analogi deb biladi. Ular fikricha, fuqarolik jamiyati iqtisodiy jamiyat bo‘lib, iqtisodiy hayotni
boshqarish imkoniyatlarida cheklangan va ijtimoiy birlashmalar va harakatlar tomonidan nazorat
qilinadi.
SHunday qilib, fuqarolik jamiyati g‘oyasining qayta jonlanishida jamiyatni davlatlashtirishga,
jamiyat hayotida davlat roli va ta’sirining favqulodda o‘sishiga qarshi harakatni ko‘rish mumkin.
CH.Teylor, E.Arato, R.Dvorkin va boshqa tadqiqotchilardan iborat bo‘lgan o‘ziga
xos normativ diskurs
25
ham shakllanganligini aytish mumkin
13
. SHuningdek, nodavlat sohaning ijtimoiy-siyosiy faolligi va o‘z-
o‘zini tashkillashtirish ahamiyati yuzasidan, eng muhim quyidagi konsepsiyalar ajratiladi:
