187
«Millat» murakkab xarakterga ega bo‘lgan etnik birlik hisoblanadi. SHuning uchun unga ta’rif berishda
bugungi kungacha mavjud bo‘lgan ilmiy-falsafiy adabiyotlarda yakdillik yo‘q. Lekin ularni umumlashtiruvchi
tomonlar alohida qayd etiladi. «Millat»,«milliy», «milliylik» kabi tushunchalar bizning tilimizga arab tilidan VIII
asrda, ya’ni arab xalifaligi tomonidan Movarounnahrning zabt etilish davridan boshlab kirib kelgan.
Ushbu
tushunchalarning negizida «mil» iborasi yotadi. «Mil» tushunchasi arab tilida «o‘zak», «tub mohiyat», «negiz»
ma’nolarini ifodalaydi. «Millat» tushunchasi esa keng miqyosda qo‘llanilib, bir necha ma’noni beradi: 1)din,
diniy jamoa; 2)ummat, ma’lum dinga e’tiqod qiluvchilar jamoasi; 3)xalq, millat kabi ma’nolarni anglatadi
1
.
Falsafa qomusiy lug‘atida millat tushunchasiga zamonaviy ta’rif beriladi. Jumladan, unda «millat - bu til,
ma’naviyat, milliy o‘zlikni anglash, ruhiyat, urf-odatlar, an’analar va qadriyatlar yagonaligi asosida muayyan
xududda yashovchi ijtimoiy aloqalar bilan bog‘langan mustaqil sub’ekt sifatida o‘ziga xos moddiy va ma’naviy
boyliklarni yaratuvchi kishilarning etnik birligidir»
235
, - deyilgan. SHuningdek, boshqa xorijiy adabiyotlarda
millat deganda siyosiy va etnik munosabatlarga kirishuvchi tili, o‘z-o‘zini anglash faoliyatiga ega bo‘lgan xalq
tushunilishi ta’kidlab o‘tilgan
236
. Mazkur manbada millat haqidagi konseptual qarashlar K.Doych (Natsionalizm
va ijtimoiy kommunikatsiya), E.Gelner (Natsiya va natsionalizm), B.Anderson, E.Smit tomonidan ilgari
surilganligi ham alohida qayd etib o‘tiladi. Ulardagi asosiy e’tibor millatning turli o‘ziga xos ijtimoiy-siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-huquqiy
jihatlariga qaratiladi
237
. Biroq, ularda millatning shakllanishidagi ijtimoiy-
ma’naviy jarayonlar e’tibordan chetda qolganligini ham kuzatishimiz mumkin. YAna bir adabiyotda millat
tushunchasi davlat tushunchasiga uzviy bog‘liqligi, o‘z hududi, chegarasiga egaligi,
boshqa millat vakillari
manfaatlarini hurmat qilishi kabilar bilan ifodalanishi ko‘rsatib o‘tilgan
238
.
S.Otamurotov fikricha, “Millat deb yagona til, madaniyat (keng ma’noda) milliy o‘zlikni anglash ruhiyati
(psixologiyasi va hissiyoti), urf-odatlari va an’analariyagonaligi asosida ma’lum hududda yashovchi, iqtisodiy
aloqalar bilan bog‘langan, o‘z davlatiga ega bo‘lgan mustaqil sub’ekt sifatida o‘ziga xos moddiy va ma’naviy
boyliklarni ifodalovchi hamda yaratuvchi kishilarning etnik birligiga aytiladi”
3
. Keltirilgan bu ta’rifdagi yangilik
millatning etnomadaniy va milliy munosabatlardagi o‘ziga xos sub’ekt sifatida namoyon bo‘lishini ifodalashda
qo‘l keladi. YAna bir faylasuf olim A.Ochildiev «...har qanday millat muayyan ijtimoiy-iqtisodiy aloqalar tizimi
bilan bog‘langan etnoijtimoiy birlikdir»
1
–degan xulosaga keladi. Darhaqiqat, millat tushunchasiga etnik va
ijtimoiy birlikning uyg‘unligi nuqtai-nazardan qaralishi uning umumilmiy asoslarini har tomonlama o‘rganishga
imkon beradi. Hozirgi davrda biz, millat deganda umumiy tilda so‘zlashib, bir butun umumiyhududda istiqomat
qilib turgan, birga iqtisodiy hayot kechiradigan, umumiy maydoni, ma’naviyva ruhiymuhitga ega kishilarning
tarixiy shakllangan barqaror birligini tushunamiz.
Millatlararo munosabatlarni o‘ziga xos, murakkab va serqirra tizim sifatida qarash mumkin. Bu o‘ziga
xoslik birinchidan, jamiyat milliy tuzilishining tarkibiy qismi hisoblangan etnoslarning siyosiy, ijtimoiy-itstisodiy,
madaniy ehtiyoj manfaatlarini ruyobga
chiqarish na ikkinchidan, millatlararo munosabatlarda kechayotgan
jarayonlarni to‘g‘ri baholash hamda mavjud muammolarni hal qilishga qaratilgan, kompleks xarakterga ega
chora-tadbirlarni ishlab chikishdek bir-biri bilan uzviy bog‘liq vazifalarni hal etishni zarur qilib qo‘yadi. Ularning
muvaffaqiyatli hal qilinishi esa milliy hayotda kechayotgan o‘zgarishlarning xarakteri va yo‘nalishini oldindan
ko‘rish na nazoratini tashkil
etish qamda davlat hokimiyati, siyosiy partiyalar, harakatlar va jamoat
tashkilotlarining ma’naviy-ma’rifiy, iqtisodiy va tashkiliy-texnik salohiyatini mavjud muammolarni hal qilishga
yo‘naltirish imkonini beradi. Qayd etilgan vazifalarning qandaymaqsadlarni ko‘zlab hal etilishi mohiyat e’tibori
bilan stixiyalilikka deyarli urin krldirmaydigan, ijobiy yoki salbiy mazmunga ega millatlararo munosabatlarning
muayyan tipini shakllantirishga asos bo‘lib xizmat qiladi. Xususan, milliy tengsizlik, o‘zga millatlarga nisbatan
bepisandlik bilan qarash, muayyan hollarda esa antagonizmning ustuvorligi millatlararo munosabatlarning salbiy
mazmunga egaligidan dalolat beradi. Mamlakatimizga tatbiqan olinganda esa, etnik munosabatlar millatlararo
1
Қаранг: Ислом энциклопедияси. Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”, 2004. -Б.160.
235
Фалсафа қомусий луғуат. Қ.Назаров таҳрири остида. – Тошкент: Шарқ, 2004.
236
Новейший философский словарь / Сост.А.А.Грицанов. – Мн.: Изд. В.М. Скакун, 1998. - 460 с.
237
Қаранг: Эрнест Геллнер. Нации и национализм. — М.: Прогресс, 1991. Андерсон Б. Воображаемые сообщества.
Размышления об истоках и распространении национализма. — М.:Канон-Пресс-Ц, 2001.
238
Философский энциклопедический словарь. – М.: ИНФРА – М, 1999. – 291 с.
1
Очилдиев А. Миллий ғоя ва миллатлараро муносабатлар. –Т.: Ўзбекистон, 2004. -Б. 37-38.
