OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT
DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
Tabiiy fanlar fakulteti
GIBA yo’nalishi
2-bosqich talabasi
Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish
fanidan
MUSTAQIL ISHI
MAVZU:Ekologik inqirozning oldini olish muammolari
Bajardi:Boltayeva N
Qabul qildi:Sheraliyev A
Toshkent - 2023
Reja:
1.Ekologik imqiroz nima.
2.O’zbekistonda Ekologik inqirozni oldini olish muammolari.
Ekologik inqiroz-bu ekologik vaziyatning o'ziga xos turi bo'lib, unda turlardan biri
yoki populyatsiyasining yashash muhiti uning mavjudligini shubha ostiga
qo'yadigan darajada o'zgaradi. Inqirozning asosiy sabablari:
Abiotik: atrof-muhit sifati abiotik atrof-muhit omillari o'zgarganidan keyin
(masalan, haroratning oshishi yoki yomg'irning kamayishi) turlarning ehtiyojlariga
nisbatan yomonlashadi.
Biotik: atrof-muhit yirtqichlarning bosimi ortishi yoki aholi sonining ko'payishi
tufayli turlarning (yoki populyatsiyaning) omon qolishi uchun qiyinlashadi.
Antropogen: inson faoliyati natijasida atrof-muhit holati yomonlashadi
(cheklangan tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va taqsimlash, korxonalar
tomonidan zararli issiqxona gazlarining atmosfera qatlamlariga chiqarilishi va
boshqalar).
Inqiroz bo'lishi mumkin: Global,mahalliy.
Global ekologik inqirozga qarshi kurashish mahalliy inqirozga qaraganda ancha
qiyin. Ushbu muammoni hal qilishga faqat insoniyat tomonidan ishlab chiqarilgan
ifloslanishni ekotizimlar o'zlari hal qila oladigan darajaga kamaytirish orqali
erishish mumkin. Hozirgi vaqtda global ekologik inqiroz to'rtta asosiy
komponentni o'z ichiga oladi: kislotali yomg'ir, issiqxona effekti, sayyoramizning
superekotoksikantlar bilan ifloslanishi va ozon teshiklari.
Uzluksiz muvozanatning evolyutsion nazariyasi shuni ko'rsatadiki, noyob ekologik
inqirozlar tez evolyutsiyaning dvigateli bo'lishi mumkin.
Abiotik omillar
Iqlim o'zgarishi ekotizimlarga katta ta'sir ko'rsatishni boshlaydi. Global isish
tufayli qor yog'ishi kamaymoqda va dengiz sathi ko'tarilmoqda. Ko'tarilgan harorat
bilan birga yashash uchun ekotizimlar o'zgarishi kerak. Natijada, ko'plab turlar
yashash joylarini tark etishlari mumkin.
Qutb ayiqlari xavf ostida.
Ular o'zlarining asosiy oziq — ovqatlari-mo'ynali muhrlarni ovlash uchun muzga
muhtoj. Shu bilan birga, muzliklar eriydi va har yili ov mavsumini qisqartiradi.
Natijada, ular qishlash uchun yetarlicha yog' olmaydilar; va shuning uchun
populyatsiyani saqlab qolish uchun zarur bo'lgan miqdorda ko'paya olmaydi.
Chuchuk suv va botqoq ekotizimlariga haroratning oshishi ham katta ta'sir
ko'rsatadi. Iqlim o'zgarishi ba'zi baliq turlari (losos, alabalık va boshqalar) uchun
halokatli bo'lishi mumkin.
Ko'pgina turlar yashash joylarini qutblarga yaqinlashtirish orqali moslasha oladi,
boshqalari esa kamroq omadli bo'ladi. Masalan, qutb ayiqlari yoki qizil ikra
harakatlanadigan joy yo'q.
Turlarning xilma-xilligining yo'q bo'lib ketishi
Ko'p sonli turlar yo'qolib bormoqda. Har yili 17 dan 100 minggacha tur
yo'qoladi.[manba ko'rsatilmagan 4528 kun] so'nggi yillarda turlarning yo'q bo'lib
ketish darajasi g'ayrioddiy darajada oshdi.
Turlarning ekotizimdan yo'q bo'lib ketishi ertami-kechmi hammaga ta'sir qiladi.
AQSh va Kanadada Sharqiy qirg'oq bo'ylab akula populyatsiyasining g'ayrioddiy
kamayishi qayd etildi. Shu bilan birga, stingrays populyatsiyasining ko'payishi
qayd etildi, bu esa o'z navbatida o'sha mintaqadagi qisqichbaqasimonlar sonini
kattalik tartibida kamaytirdi. Qisqichbaqasimonlar sonining kamayishi suv
sifatining yomonlashishiga va suv osti maydonlarining qisqarishiga olib keldi.
Turlarning xilma-xilligi juda tez kamayib bormoqda. So'nggi 50 yil ichida etti
million kvadrat kilometr yomg'ir o'rmoni yo'q bo'lib ketdi. Ularning ikki millioni
keyinchalik qishloq xo'jaligi uchun ishlatilgan, qolgan beshtasi bunga mos
kelmaydi. Ularga o'rmonni qaytarish uchun 10-20 yil davomida har yili
atmosferadan taxminan besh milliard tonna uglerod kerak bo'ladi. Shunga
qaramay, o'rmon ekish turlarning xilma-xilligiga katta foyda keltiradi.
Aholining haddan tashqari ko'payishi
Yovvoyi tabiatda aholi sonining ko'payishi muammosi yirtqichlar yordamida hal
qilinadi. Yirtqichlar o'z o'ljalarida kasallik izlarini juda yaxshi payqashadi va
asosan keksa va kasallarni eyishadi. Yon ta'sir eng kuchlilarning omon qolishi va
aholi sonining ko'payishini cheklashdir.
Yirtqichlar bo'lmagan taqdirda, turlar yashash joylarida topishi mumkin bo'lgan
resurslar bilan cheklanadi, ammo bu har doim ham aholining haddan tashqari
ko'payishiga to'sqinlik qilmaydi. Darhaqiqat, resurslarning ko'pligi tug'ilishning
ko'payishiga olib kelishi mumkin, bu esa mintaqada u boqishi mumkin bo'lganidan
ko'ra ko'proq iste'molchilarga olib keladi. Bunday holda, ochlik va qashshoq
resurslar uchun eng qattiq raqobat aholini qulashga olib keladi va juda tez.
Lemmings va boshqa ba'zi kemiruvchilar tez o'sish va keyingi pasayish davrlari
bilan mashhur.
Ideal holda, populyatsiyaning o'sishi bilan birga, uni iste'mol qiladigan yirtqichlar
soni ham ko'paymoqda. Genetik jihatdan zaif yoki tug'ma nuqsonlari bo'lgan
hayvonlar ham tez orada sog'lom hayvonlar bilan omon qolish uchun raqobatlasha
olmaydilar.
Aslida, mintaqada tashqaridan paydo bo'lgan hayvonlar mahalliy hayvonlarga
nisbatan ustunlikka ega, masalan, ular mahalliy yirtqichlar uchun "yeyilmaydigan"
bo'lishi mumkin. Nazorat bo'lmasa, bunday hayvonlar bir zumda ko'payib,
ekotizimni deyarli yo'q qilishi mumkin.
Ekotizimga kiritilgan turlar tufayli aholi sonining ko'payishiga misollar.
Argentinada (Patagoniya) Evropadan olib kelingan alabalık va qo'y kabi begona
turlar vabodan ko'ra dahshatli bo'lib, mahalliy baliq va kavsh qaytaruvchi
hayvonlarni siqib chiqardi.
Avstraliyada evropalik muhojirlar u erga quyonlarni olib kelishganida, ular
nazoratdan chiqib, mahalliy turlarning omon qolishi uchun zarur bo'lgan
o'simliklarni iste'mol qila boshladilar. Fermerlar fermer xo'jaliklarini himoya qilish
uchun haqiqiy quyon ovini uyushtirdilar. Shuningdek, ular mushuklarni
kalamushlardan himoya qilish uchun olib kelishdi. Mushuklar yana bir muammo
bo'lib chiqdi, chunki ular mahalliy hayvonlarni eyishni boshladilar.
Ekologiya masalasi va muammosi yer yuzidagi eng global muammolardan biridir.
Ona Vatanimiz O’zbekistonni oladigan bo’lsak, aholi soni 2023-yil 1-yanvar
holatiga 36 million 24 ming 946 nafarni tashkil etmoqda. Bundan ko’rinib
turibdiki, bo’lajak diyorimizda o’sish su’rati juda tez rivojlanmoqda. Albatta ushbu
rivojlanish ko’rsatkichiga hamohang ravishda atrof muhitni, ekologiyani va
salomatlikni asrabavaylashimiz kerak. Hozirgi tez va shiddat bilan rivojlanayotgan
vatanimiz ravnaqi uchun Muhtaram Yurtboshimiz tomonidan qator chora va
tadbirlar ishlab chiqilmoqda. Shu jumladan ekologik toza muhit yaratish
maqsadida “Yashil makon” milliy Davlat Dasturi ishlab chiqilib, har bir
mahallada, har bir xonadonda mevali va manzarali daraxtlar ekish va ularni
parvarishlash bo’yicha amaliy choralar amalga oshirilmoqda. Hozirda mavjud
bo’lgan barcha mevali va manzarali daraxtlar xatlovdan o’tqazilib, ularning
kesilishiga qarshi “Moratoriy” e’lon qilinganligi ayni mudao bo’ldi. Chunki mevali
va manzarali daraxtlarning aksariyat qismi o’zidan kislarod chiqarib, karbonat
angidridni yutib oladi. Ushbu chiqarilayotgan kislaroddan siz-u bizlar ozuqa
olamiz Atmosferaning zaharli gazlar bilan ifloslanishi odamlar va hayvonot
dunyosining turli kasalliklarga uchrashiga olib keladi. Havoning zaharlanishidagi
“sezilmaslik ta’siridan saqlanish uchun ma’lum me’yorli chegaralar bilan
belgilanadi. Bu ifloslanish konsentratsiyasi odamlarning sog’ligiga, mehnat
unumiga, kayfiyatiga bevosita salbiy ta’sir qiladi. Bugungi kunda atmosferaning
fizik xossalariga yoki kimyoviy tarkibiga ta’sir qiluvchi insonning har qanday
faoliyati muhitning ekologik vaziyatini jiddiy ravishda ishdan chiqarishi, xususan,
sayyoradagi iqlimning global o’zgarishiga olib kelishi mumkin. Agar insoniyat
atmosfera havosi ifloslanishining oldini olish bo’yicha o’z vaqtida tegishli chora
tadbirlar belgilamasa, uni halokatli oqibatlar kutadi. Tuproq-biosferada
moddalarning aylanma harakatida faol ishtirok etadigan omil hisoblanadi. Bunday
jarayon tuproqning hosildorligini doimo vujudga keltirishda o’ta ahamiyatli
hisoblanadi. Ona zamin, insonlarni oziq-ovqat mahsulotlari bilan boqadi. Hayvonot
dunyosi uchun insonlar, qushlar va boshqa jonvorlar uning bag’rida yashash
makonini topadi. Tuproq saoat korxonalaridan chiqadigan chiqindilarni, chiqindi
suvlarni, cho’kmalarni, hayotiy-maishiy ahlatlarni qabul qiluvchi polegonlarga
aylanmoqda, polimer-plastmassa chiqindilari bilan bulg’anmoqda. Ifloslangan
tuproq insonlarga yuqumli kasalliklarni yuqtiruvchi omil bo’lib, tuproqdagi ichak
infeksiyalari, qorin tifi, paratif A,B,ichburug’, lyamblya, amyobali ichburug’,
vabo, kuydirgi, sil kasalliklarining mikroblari enteroviruslar, gel’mint tuxumlari
turli yo’l bilan organizmga tushib uni kasallantiradi. Suv-yer kurrasining juda ko’p
qismini tashkil etadi. Ammo uning juda katta qismi sho’r, ya’ni okean va dengizlar
suvidir. Insonlar uchun zarur bo’lgan chuchuk suv juda oz. Hozirgi urbanizatsiya
va industrilizatsiya taraqqiyoti davrida chuchuk suv tanqisligi ochiq oydin
sezilmoqda, aholining juda katta qismi toza ichimlik suvi bilan ta’minlana
olayotgani yo’q. Quruqlikdagi daryolarning oqar suvlari, yer osti chuchuk suvlari
tobora o’sib borayotgan aholi sonini toza suv bilan ta’minlashga ojizlik qilmoqda.
Ushbu global masalalarga yurtimizda faoliyat ko’rsatib kelayotgan siyosiy
pratiyalar ya’ni:
1.O’zbekiston Xalq Demokratik Partiyasi (O’ZXDP)
2. Ishbilarmonlar va tadbirkorlar liberal Demokratik partiyasi. (O’zLiDep)
3. Milliy tiklanish Demoktarik Partiyasi.
4. Adolat Sotsial Demokratik Partiyalari safiga
Ekologik harakatlar Partiyasi Boriy Ashxatov boshchiligidagi beshinchi siyosiy
| 