Instituti

21 
• Nazariy tadqiqod metodlari.
• Empirik va nazariy tadqiqod metodlari.
• Empirik tadqiqot metodlari. 
Nazariy tadqiqot metodlariga
• abstraktsiyalash;
• umumlashtirish;
• aksiomatik; 
• formatlashtirish metodlari kiradi. 
Abstraktsiyalash (lot. abstractio– mavhumlashtirish) metodi- ob`ektni 
ahamiyatsiz xossalardan uzoqlashtirib, tadqiqodchini qiziqtiruvchi ba`zi bir 
tomonlarini ajratib olishga asoslanadi. Abstraktsiyalash metodi 2 ta bosqichga 
bo`linadi. 1-bosqichda e`tiborga olinmasa ham bo`ladigan omillar aniqlanadi. 2- 
bosqichda ob`ektni xossalarga uncha boy bo`lmagan soddalashtirilgan model bilan 
almashtiriladi. 
Abstraktlashtirish sezishdan xayoliy obrazga o`tishdagi bilish jarayonining 
muhim bosqichidir. 
Umumlashtirish – konkreklashtitish (lot. concretus – umumlashtirish) deb 
umumiy holatni shakllanishi va ob`ektlar majmuasidagi eng ahamiyatli 
munosabatlarni aniqlash metodiga aytiladi. Umumlashtirish yangi ilmiy 
tushunchalarni hosil bo`lishi va yangi qonun va nazariyalarni shakllanishi uchun 
vosita hisoblanadi. 
Aksiomatik metod - aksiomalarga, ya`ni isbotsiz qabul qilingan muqarrar 
holatlarga asoslanadi. Unda nazariya, deduktsiyadan foydalanilgan holda, mantiqiy 
isbotlar yordamida yaratiladi. Bu ilmiy bilimlarni tashkil etilishi va bir tizimga 
keltirilishidagi eng talabchan va aniq metoddir. U ko`proq nazariy fanlarni 
rivojlanishda ishlatiladi.
Formatlashtirish – u ob`ektni biror –bir sun`iy tilning (masalan matematika, 
kimyo) belgisi shaklida tasvirlash orqali o`rgatishga imkon beradi. Ushbu metod 
muammoni umumiy holda yechish imkonini beradi. Bunda ob`ektning e`tiborli 
tomonlari matematik termin va tenglamalar bilan ifodalanadi. Keyin ular bilan 
qoidalar yordamida amallar bajariladi. 
Empirik –nazariy tadqiqot metodlari. Ushbu metodlarga 
• tahlil (analiz);
• sintez; 
• induktsiya;
• deduktsiya;
• modellashtirish usullari kiradi.
Tahlil (unon. analysis – ajratish) usulida tadqiqot ob`ekti fikran yoki jisman 
tarkibiy qismlarga ajratib o`rganiladi. Bunda ob`ektning ayrim tomonlarining 
mohiyati ularning bog’liqligi va o`zaro ta`siri asosida o`rganiladi.
Sintez (unon. synthesis – birlashtirish) esa – ob`ektni yahlit, bir butun sifatida 
qismlarining birligi va o`zaro bog’liqligi asosida o`rganadi. Sintez tahlil qilingandan 
keyin murakkab tuzimlarni o`rganishda qo`llaniladi. Tahlil va sintez bir-biriga 
bog’liq metodlaridir, ular bir-birini to`ldiradi.

22 
Tahlil va sintezning empirik, gumanitar-nazariy va tuzilmali-genetik usullari 
mavjud. empirik tahlil va sintez ob`ektlar bilan yuzaki tanishishga yordam beradi. 
Bunda ob`ektning ayrim qismlari ajratiladi, ularning xususiyatlari aniqlanadi, oddiy 
o`lchashlar va umumiy yuzasidagi narsalar qayd qilinadi. Bu usul tadqiqot ob`ektini 
o`rganishga imkon beradi, lekin, uning mohiyatini ochib berishga kamlik qiladi. 
Ob`ektning mohiyatini o`rganish uchun gumanitar-nazariy tahlil va sintez 
ishlatiladi. Ob`ektning mohiyatiga chuqurroq kirib borishda esa tuzilmaviy-genetik 
tahlil va sintez qo`l keladi. Bunda tadqiqot ob`ekti mohiyatining barcha tomonlariga 
ta`sir ko`rsatuvchi asosiy va eng muhim usullar ajratiladi.

Download 2,53 Mb.