25
• Rejalashtirish.
• Maqsad yo`lida vazifani yo`naltirish, ya`ni ob`ektning
eng ahamiyatli
tomonlarini o`rganish.
• Faollik, ya`ni ayni kerakli hodisalarni izlash.
• Muntazamlilik, ya`ni kuzatishni ma`lum bir tizim bo`yicha olib borish.
Zamonaviy fanda kuzatish turli asoboblarni qo`llash bilan bog’liqdir. Ular
birinchidan,
sezgi organlarini kuchaytirsa, ikkinchidan kuzatilayotgan hodisalarni
baholashdagi sub`ektlashuvdan saqlaydi.
Ijtimoiy fandagi kuzatish metodi o`zining murakkabligi
bilan ajralib turadi,
chunki bu holda uning natijasi ko`p miqdorda kuzatuvchining shaxsiga va uning
o`rganilayotgan hodisalarga bo`lgan munosabatiga bog’liq.
Kuzatish natijalari diagrammalar, sxemalar, jadvallar, bayonnomalar, video va
foto hujjatlar sifatida rasmiylashtiriladi.
Qiyoslash usuli bilishning keng tarqalgan usuliga kiradi va “
hamma narsa
qiyoslanganda bilinadi” tamoyiliga tayanadi. Qiyoslash natijasida bir qancha
ob`ektlar uchun umumiy bo`lgan va faqat o`ziga xos jihatlar aniqlanadi. Qiyoslash
qonuniyatlar va qonunlarni bilishda bir qadamdir.
Qiyoslash unumli bo`lishi uchun 2 ta talabga rioya qilish zarur:
1. Qiyoslash uchun ular o`rtasida muayyan ob`ektiv umumiylik bo`lgan
ob`ektlargina tanlanishi kerak.
2. Taqqoslash jarayoni eng ahamiyati belgilar va xossalar bo`yicha
amalga
oshirilishi zarur.
Qiyoslash asosida olingan natijalar “kattaroq, kichikroq yoki teng” degan
javoblar bilan xulosa qilinadi.
Hisoblash deb – tor texnik ma`noda berilgan majmua yoki to`plamdagi bir tipli
ob`ektlar sonini aniqlash jarayoniga aytiladi. Hisoblashni
amalga oshirish uchun
farqni aniqlash, har bir diskret ob`ektni ko`ra bilish lozim. Hisoblashning natijalari
bo`lib sonlar hisoblanadi. Ular EHM da tahlil qilish uchun asosiy manba bo`lib
xizmat qiladi.
O`lchash deb – ma`lum bir kattalikni o`lchov birligidagi etalonga nisbatan
raqam sonidagi qiymatini aniqlashdan iborat bo`lgan fizik jarayonga aytiladi.
O`lchashda quyidagi komponentlarning bo`lishi talab etiladi:
• o`lchash ob`ekti;
• etalon;
• o`lchov asbobi;
• o`lchash metodi.
Qiyoslashdan farqli o`laroq, o`lchash bilishning
ancha aniq vositasi
hisoblanadi. Bunda atrof borliqdagi ob`ektlar haqida yuqori aniqlikdagi ma`lumot
olinadi. O`lchash metodi eksperiment va nazariya orasidagi bevosita bog’lanishni va
ilmiy tadqiqotlarning yuqori darajadagi aniqligi va to`g’riligini ta`minlaydi.
O`lchash haqidagi fan metrologiya deb ataladi.
Hisoblash bilan o`lchash miqdoriy ma`lumot olishning asosiy metodlaridir.
Ularning natijalari sonlardir. Hisoblash nazariy jihatdan xatolarsiz bo`ladi, ammo,
26
o`lchash bexato bo`lmaydi. O`lchashning aniqlik darajasi ilmiy tadqiqot darajasini
belgilaydi.
