Qisqa xulosalar
1.Institutsional tahlilning maqsad va vazifalari ishlab chiqilishi lozim. Ularni investorlar, ta’sischilar va loyiha rahbarlari aniq bilishlari kerak.
2.Institustional tahlilning yondashuvlari va ko‘rsatkichlari bilish kerak. Ular loyihani kelgusida bir tekis amalga oshirilishini ta’minlaydi va sifatini belgilaydi.
3. Loyiha ishlab chiqishda institutsional muammolar identifikatsiya va tahlil qilinadi.
4.Investitsiya loyihasida loyiha maqsadiga unga aloqador bo‘lgan institutlar adekvat (mos va ma’qul) kelishi lozim.
5.Institutsional tahlilda loyihaga aloqador bo‘lgan qonunlar va meyoriy-huquqiy materiallar tahlil qilinadi. Amaldagi qonun va meyoriy-huquqiy materiallardagi nomuvofiqlik va to‘siqlarni inkor etib bo‘lmaydi. Agar shunday to‘siqlar bo‘lsa ularni yechish va qonunchilikda qulay muhit yaratish takliflari ishlab chiqiladi. Bu holatni xalqaro moliya institutlari misolida ko‘proq ko‘rish mumkin.
6.Institutsional tahlilda qanday tartibda va protsedurada loyihaga doir qarorlar qabul qilinishi muhimdir. Soddalashgan tartiblarni joriy qilinishi bunga misol bo‘la oladi.
7.Institutsional tahlilda institutlar, ularning kadrlari, informatsiya oqimi, institutning layoqatligi kabi yo‘nalishda tahlil olib boriladi va tegishli xulosa va takliflar ishlab chiqiladi.
8.Institutsional tahlilning o‘ziga xos yondashuvlari, komponentlari va ko‘rsatkichlari mavjud.
9. O‘zbekistonda institutsional islohotlarni amalga oshirilishi va investitsiya loyihalariga ularning aloqadorligi.
10.Institutsional tahlil. Jahon banki va O‘zbekiston hukumati o‘rtasida “O‘zbekistonda paxtachilik industriyasini takomillashtirish loyihasi”.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.T.: O‘zbekiston, 2016-y.
2.O‘zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni. 2014-yil
9-dekabr.
3.Qosimov M.S., Investitsiya loyihalar tahlili. Darslik. T: TDIU. 2019. “Iqtisodiyot”
4.Qosimov M.S., Abduvaliyev A. Loyihalar tahlili. O‘quv qo‘llanma. T: TDIU 2018 “Iqtisodiyot”
5.M.S.Qosimov, G.Ya. Muxamedjanova. Investitsiya loyihalari tahlili. Toshkent:.TDIU 2011 y
Uzbekistonda barkaror iktisodiy usishni ta’-minlash va jamiyatni muvozanatli tarakkiy etti-rishga karatilgan isloxotlar tizimli amalga oshirilmokda. Mustakillik yillarida iktiso-diyotning rakobatbardoshlik darajasini yuksal-tirishga yunaltirilgan keng kamrovli uzgarishlar amalga oshirilgan bulsa-da, turmushning uzi, jaxon xujaligidagi keskin rakobat muxiti, kolaversa, mintakamizda jadallashayotgan integratsiyalashuv jarayonlari iktisodiy usish sifatini yanada oshi-rishni takozo etmokda. Bu ijtimoiy-iktisodiy xayotimizda tub burilishlar yasaydigan institu-sional uzgarishlarni davom ettirishni talab kilmokda.Iktisodiy usishning institutsional shart-sharoitlari mamlakat axolisining turmush tarzi va sifatini oshirishga, iktisodiy usishning inno-vatsion tipini shakllantirishga xizmat kiladi. Mazkur yunalishdagi tadkikotlar institutsional uzgarishlarning iktisodiy usishni ta’minlashga ta’sirini kuchaytirish masalalarini yoritishga karatilgan.Ushbu mavzuni yoritishda Uzbekistan Respubli-kasi Prezidentining «Uzbekistan Respublikasini yanada rivojlantirish buyicha Xarakatlar strate-giyasi tuFrisida»gi [1], «Uzbekistan Respublika-sida Ma’muriy isloxotlar konsepsiyasini tas-diklash tutrisida»gi farmonlarida belgilangan maksad va vazifalarga tayanildi [2].
Mavzuga oid adabiyotlar ta^lili.
Institutlar, institutsional uzgarishlar va iktisodiyotning amal kilishi muammosiga ilmiy jamoatchilik tomonidan sunggi yillarda kizikish ortib bormokda. Mazkur mavzuni tadkik etishda institutsional uzgarishlar, iktisodiy usish va turmush farovonligi muammolari bilan shugul-langan xorijiy olimlarning tadk,ik,otlari nati-jalari urganildi. Bu muammolarning bir-biriga boFlikligini aniklashga baFishlangan ilmiy makolalar mazmuni bilan tanishib chik,ildi. Ular-ning ayrimlarini kuyidagicha izoxlash mumkin.Rossiyalik institutsionalist-iktisodchi olim R.M.Nureyev tomonidan mazkur mavzu Rossiya iktisodiy rivojlanish tarixini institutsional taxlil kilish orkali yoritib berilgan [3]. U uz asarida iktisodiy usishning boshka omillari katorida institutsional uzgarishlarning axa-miyatini yukori baxolagan. G.I.Xanin esa Rossiya iktisodiyoti transformatsiyalashuvining dastlabki boskichi, ya’ni 1992-1998 yillardagi institutsio-nal uzgarishlar va iktisodiy usish tendensiyala-rini tizimli taxlil kilgan [4]. U bu uzgarishlarga ta’sir kursatgan omillar va shart-sharoitlarning ayrimlarini kursatib bergan.
Shuningdek, tanikli iktisodchi S.Kuznets iktisodiy usishni jaxon iktisodiyotidagi zamonaviy tendensiyalar rakursida tadkik etgan bulsa, O.S.Suxarevning «Institutsional tadkikotlar jurnali»da e’lon kilingan makolasida institutlar amal kilishining iktisodiy agentlar fao-liyati va samaradorligiga ta’siri yoritib berilgan [5, 7].
Institutlar faoliyati va institutsional uzgarishlarning yunalishlari borasida V.L.Tambovsev tomonidan amalga oshirilgan izlanishlar xam dikkatga sazovor. U institutlarning turlari va amal kilish xususiyatlarini urganar ekan, ularning institutsional uzgarishlardagi rolini kursatib bergan [8].
Neoklassik maktab vakillaridan biri D.Nort institutlarning kiska davr uchun barkaror ekan-ligini ta’kidlab, uzok muddatlarda ularning uzgarishini mutlako obyektiv jarayon sifatida kabul kilgan [9]. Boshkacha aytganda, jamiyatning talab va extiyojlari vakt utishi bilan yangi insti-tutlarni joriy etishni takozo etadi. Institutsional uzgarishlarning iktisodiy usish va umumiy farovonlikka ta’siri nazariy jixatdan ochib berilgan tadkikotlardan yana biri V.V.Volchikga tegishlidir. Olim institutsional uzgarishlarning umumiy nazariyasini tavsiflagan, uning obyektiv konuniyatlari va zamonaviy tendensiyalarini kursatib bergan [11].
Tadsitsot metodologiyasi.
Tadkikotning metodologiyasi iktisodiy tizim-lardagi uzgarishlarning uzaro botlikligi, ularning uzaro ta’sirda bulishi obyektiv ekanligiga tayanadi. Iktisodiy jarayonlarni urganishda iktisodiyotdagi mikrobutinlar - firma, uy xuja-ligi va davlatning faoliyati institutsonal bir-liklar sifatida kabul kilinadi. Mana shu bir-liklarning faoliyat samaradorligi iktisodiy usishning ichki omillarini tashkil etishda axa-miyatga ega. Jamiyatning institutsional tuzilishi va iktisodiy usish muammolarini tadkik etishda yalpi ichki maxsulot, yalpi daromad, yalpi talab, yalpi iste’mol kabi agregat kursatkichlar bilan cheklanmasdan, balki ularning jamiyatning ijti-moiy katlamlari urtasida taksimlanishi, daro-madlar tengsizligi va farovonlik uzgarishi doi-rasida urganish yangi institutsionalizm metodo-
IKTISOD VA MOLIYA / EKONOMIKA I FINANSI 2019, 8(128)
logiyasining tarkibiga kiradi. Turmush farovon-ligining oshishiga iktisodiy usish moddiy asos yaratadi, institutsonal uzgarishlar esa iktisodiy usish sifatiga ta’sir kursatadi. Empirik kuza-tishlar orkali bu uzgarishlarga baxo berish mum-kin.
Taxlil va natijalar.Sunggi yillarda institutsional uzgarishlarning iktisodiy usishni ta’minlashga ta’sirini kuchay-tirishga karatilgan chora-tadbirlar kurilmokda. Mana shu maksadlarga erishish yulidagi muxim isloxotlar Uzbekiston Respublikasi Preziden-tining 2017 yil 8 sentabrdagi «Uzbekiston Respub-likasida Ma’muriy isloxotlar konsepsiyasini tasdiklash tuFrisida»gi PF-5185-son farmoni ijrosi bilan jadallashdi. Konsepsiyada davlat boshkaruvi tizimini tubdan islox kilishning 6 ta asosiy yunalishi belgilab berildi.Bugungi kunda ushbu farmon bilan Uzbekiston Respublikasida Ma’muriy isloxotlar konsep-siyasi normalarini amaliy ruyobga chikarish buyicha 40 dan ortik anik tadbirni nazarda tutuvchi «yul xaritasi» tasdiklanib, faol amalga oshirilmokda. Shu bilan bir katorda, davlat boshkaruvi tizimini tankidiy urganish va uni tubdan islox kilish buyicha 100 dan ortik davlat va xujalik boshkaruvi organi faoliyati kayta kurib chikilib, xozirda tashkiliy-tuzilmaviy va institutsional jixatdan soxa takomillashtiril-mokda. Buning natijasida ma’muriy, iktisodiy va institutsional isloxotlar tobora jadallash-mokda. Shuningdek, iktisodiy usishni ta’minlashga kushimcha sharoit yaratilib, jamiyat a’zolarining mobilligi va faolligi kuchaymokda. Bir suz bilan aytganda, Uzbekistonda institutsional uzgarishlarning bosh yunalishini «davlat idoralari xalkka xizmat kilishi kerak» koidasi belgilab berdi.Jaxon tajribasida institutsional uzgarishlar modeli, jumladan, tartib-koidalarning uzgarishi jamiyat a’zolari farovonligiga sezilarli ta’sir kursatishi kuzatilgan. Shu bilan birga, bu ta’sir turli mamlakatlarda xar xil samara bilan yakun-langan. Ba’zan iktisodiy usishga erishilsa-da, xar doim xam bu vaziyat axoli turmush farovonligi oshishiga tuFridan-tuFri ta’sir kursatmaganligi, ijtimoiy muammolarning xal kilinishini tez-lashtirmaganligi xam ayrim rivojlanayotgan dav-latlar tajribasidan ma’lum. Masalan, 1980-yillarda Turkiya Respublikasi iktisodiy rivoj-lanishida, 1990-yillarda Xitoy Xalk Respubli-kasi va Rossiya Federatsiyasining iktisodiy rivojlanish tarixida iktisodiy usish daromad-lar tengsizligi darajasining oshishiga olib kel-gan [3].
Bu vaziyatni Saymon Kuznets nazariy jixatdan batafsil tushuntirib bergan. Kuznets tarifi bilan aytganda, biror mamlakatning iktisodiy usishi axolining turli ne’matlarga bulgan talab-extiyoj-larini uzok muddatlarda uzluksiz ta’minlash imkoniyatlarining usishidir [5]. Bu imkoniyatlar, uz navbatida, texnika va texnologiyalarning rivojlanishi, institutsional tuzilishning uzgarishi va umumiy mafkuraning uzgarishiga boFlik. Bu yerda xar uchala kismning uziga xos axamiyati bor. Tovarlar va xizmatlarning uzok muddatlarda taklif mikdori oshishi esa iktisodiy usishning pirovard natijasi sifatida kabul kilinadi. Shu sababli, biz bir suz bilan iktisodiy usish axoli farovonligini tuFridan-tuFri oshi-radi yoki oshirmaydi, deb mutlak xulosa bera olmaymiz. Mazkur muammoning yechimi borasida olimlar tomonidan turli fikr-muloxazalar bil-dirib kelinmokda. Bizningcha, ishlab chik,arishni zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan kurollantirish, institutsional mu^it ^amda mafkuraning uzgartirilishi bir vaktda amalga oshirilsa kutilgan samaraga erishiladi. Ular-ning birortasi jarayondan ortda yoki e’tibor-dan chetda kolsa, zarur natijani ta’minlab bulmaydi. Shuning uchun Uzbekistonda bu omil-larning barchasiga birday ax,amiyat berilmokda. Tugri, ilgari ^am ishlab chikarishni modernizatsiya va texnik-texnologik kurollantirishga a^amiyat berilgan. Ammo, keyingi ikki omilga sunggi 2-3 yilda ilgarigidan kuprok e’tibor karatilmokda.
Tanikli iktisodchi olim Amartya Sen rivojlanayotgan mamlakatlarda institutsional uzgarishlar sharoitida iktisodiy usish xususiyatla-rini urgangan. U yangidan yaratilgan daromadlarni kayta taksimlashda ijtimoiy tenglikni ta’minlash mexanizmlarini kurib chikkan. Olimning fikricha, agar ijtimoiy kapital usadigan soxalar - ijtimoiy ta’minot, soFlikni saklash, pensiya tizimi va ta’lim tizimi soxalariga yalpi daromadlarning bir kismi lozim darajada yunal-tirilmasa, iktisodiy usish daromadlar tengsiz-ligiga olib kelishi anik [6]. Chunki, ijtimoiy kapital usishiga zarur darajada resurslar ajratilmasligi okibatda axoli turmush darajasining pasayishiga olib keladi. Keyingi
IKTISOD VA MOLIYA / EKONOMIKA I FINANSI 2019, 8(128)
bosk,ichda esa yalpi iktisodiy usish sur’atlari pasayishi mumkin.
Shu urinda ta’kidlash kerakki, XX asrda ik,ti-sodiy usishning asosiy mikdor va sifat tavsifi kuyidagilarda uz aksini topgan edi:
1) kushimcha usishning yukori sur’atlari - jon boshiga ishlab chikarish xajmi, mexnat unumdor-ligi, iktisodiyot, jamiyat va mafkuradagi keskin uzgarishlar;
2) sifat uzgarishlari - texnologiyalar trans-ferti xisobidan ekspansion usish, rivojlangan davlatlarda usish imkoniyatlarining mikyosi ortib, dunyoning 75 foiz axolisi yashayotgan minta-kalarda esa eng past turmush kechirish imkoniyatlarining xam ta’minlana olmasligi.
Sunggi un yilliklarda esa jaxon xujaligida kuyidagi yangi tendensiyalar kuzatilayapti:
1. Urtacha usish sur’atlari 1 foizdan 3 foiz-gacha oshdi.
2. Rivojlangan davlatlar jaxon maxsulotining 1/2 va savdo aylanmasining 2/3 kismini ta’min-lab bermokda.
3. Rivojlanayotgan davlatlarda ishlab chikarish xajmining kupayishi tezlashdi, bu kursatkich 2,4 foizdan 5-6 foizgacha oshdi.
4. Ikkinchi avlod yangi industrial davlatlar paydo buldi. Bular Indoneziya, Filippin, Malayziya va Tailand xisoblanadi.
5. Bu davrda iktisodiy usishning yangi sifat kursatkichlari shakllandi. Ular kuyidagicha tav-siflanadi: maxsulot sonini tez kupaytiradigan tejamkor ishlab chikarishga utildi; maxsulot sifatining texnik darajasi usdi; yakuniy maxs-ulotning turli-tumanligi oshdi; iste’mol ulushi-ning usishi tezlashdi; uzgarishlarga tez moslasha-digan va samarali xujalik birliklari kupaydi. Mazkur tendensiyalar rivojlangan va rivojlanayotgan jamiyatlar xayotida yalpi faollashuv sodir bulganligi, institutsional tuzilmalarning bu jarayondagi axamiyati ortayotganligini bildi-radi.
Shu urinda, iktisodiy usishning institutsional omillari xakida suz borganda, kuyidagi turtta iktisodiy tizimni aloxida ajratib olish muxim. Bular kuyidagilar:
- iktisodiyotning real sektori va texnologik darajani namoyish etadigan ishlab chikarish-texnik tizim;
- resurslarning okilona aylanishini ta’min-lab beradigan moliyaviy tizim; shuningdek, pul-kredit tizimi;
- institutsional tizim - konunlar, koidalar, xatti-xarakatlar modeli, rasmiy va norasmiy normalar; bu tizim jamiyat institutsional tuzil-masining iktisodiyot soxalari rivojlanishini jadallashtirishga ta’sirini kuchaytiradi;
- sotsial tizim; bu tizim jamiyatning ijti-moiy tuzilishini tavsiflaydi. Bu mamlakat axolisining turmush tarzi, sifati va darajasini xam belgilab beradi. Shuningdek, inson kapita-lining rivojlanish imkoniyatlari va yunalish-lariga ta’sir kursatadi. Aytish mumkinki, ular iktisodiy usish sifati, tuzilmaviy uzgarishlar va usish sur’atlarini belgilab beradi. Bu, uz navbatida, iktisodiy usish imkoniyatlarini bel-gilaydi, axolining turmush tarzi va sifati inno-vatsiyalarning shart-sharoitlari va iktisodiy usishning innovatsion tipini shakllantiradi.
Rivojlangan davlatlarda ilmiy-texnika tarak-kiyoti real ish xakini oshirib, turmush sifatiga sezilarli ta’sir kursatgan. Rivojlanayotgan davlatlarda esa bu jarayon sekin bormokda: real ish xaki sekin usmokda, turmush darajasi pastligicha kolmokda, u barkaror tus olmayapti, eksport kilinayotgan tovarlar narxi import tovarlari narxiga nisbatan sekin oshmokda. Bu iste’mol standartlariga xam salbiy ta’sir kilib, axoli turmush farovonligini sezilarli oshirishga yul bermayapti.
Ma’lumki, milliy daromadning umumiy mikdori va uni kayta taksimlashning instrument-lari iktisodiy tizim amal kilishining samara-dorligini belgilab beradi. Bu ijtimoiy muno-sabatlar, jamiyatning sotsial tuzilishi, iktisodiy agentlar xarakatining motivatsiyalariga uz ta’sirini kursatadi.
Xayotning sifati va ijtimoiy rivojlanishi jamiyat a’zolarining turli xil ijtimoiy xiz-matlardan foydalana olish imkoniyatlari bilan xam tavsiflanadi. Kashshoklik esa nafakat axoli jon boshiga kam daromad sifatida baxolanadi, balki inson saloxiyatining yukolgan yoki yukolib borayotgan imkoniyatlari sifatida karalishi mumkin [6].
Ijtimoiy munosabatlarning rang-barangligi uning tuzilishidagi uzgarishlarga bo^ik. Agar jamiyat a’zolari vaktni kanday boshkarishni bil-masa, bunda vaktni kapital sifatida yalpi sarf-xarajat kilishga erisha olmaydi, natijada bunday jamiyatning orkada kolishi va mavjud rakobat muxitining zaiflashishi mukarrar buladi. Vaktni samarali ishlatish va optimallashtirish xayotning
IKTISOD VA MOLIYA / EKONOMIKA I FINANSI 2019, 8(128)
yukori sifatini ta’minlashda salmokli axamiyatga ega.
Xayot tarzini optimallashtirish ijtimoiy farovonlik va turmushning zarur parametrlariga erishish uchun zarur bulgan shart-sharoitlardan biri xisoblanadi. Shu sababli jadallashayotgan institutsional uzgarishlar ijtimoiy faoliyatning tashkil etilishi, koidalar, normalar, cheklashlar, uzaro ta’sirlar, muvofiklashtirish va boshkarish tizimidagi uzgarishlarni uz ichiga oladi. Ijtimoiy sektor tarmok,larining faoliyati va sanoat tarmoklarida ishlab chikarish xarajatlarining yakuniy maxsulot baxosidan tezrok usib borayot-ganligi sababli vakt oraliFi (vakt lagi) xam muxim institutsional unsur sifatida baxolanishi mumkin.Nazariy jixatdan karaganda, sanoat maxsulot-lariga bulgan samarali talab jamiyatdagi individual extiyojlarning nisbatan past sur’atlarda oshishi darajasi bilan cheklanib koladi, chunki tulovga kobil talab yetarli darajada oshmaydi. Talabning ishlab chikarish xarajatlarining orti-shiga boFlikligi esa bu xarajatlarni iste’molchi xisobidan koplashga undaydi.Ta’kidlash kerakki, texnologik tarakkiyot va boshkaruvdan kelib chikadigan institutsional uzgarishlar iktisodiyotni sezilarli darajada uzgartirib, rivojlanish tarzi va iktisodiy usishni belgilab beradi. Agar institutlar uzgar-masa, amaldagi koidalar daromadlar taksimotida ijobiy uzgarishlarga olib kelmasligi mumkin.
Institutsional uzgarishlar jamiyatdagi ayrim ziddiyatlarni yumshatadi, iktisodiy agentlar urta-sidagi karama-karshiliklarni murosa yuli bilan xal kilishga imkon beradi, xukumatning makro-iktisodiy siyosatda kullayotgan yangi mexanizmla-rining ta’sirini oshiradi [7].
Institutsional uzgarishlarda ikkita savolga javob topish muxim axamiyatga ega. Bular kuyi-dagilar:
a) utish davrida ketma-ket yangi institutlarni joriy kilish iktisodiy usishga olib keladimi;
b) rivojlanish sur’atlari barkarorlashayot-gan davrda yangi institutlarni joriy etish maksadga muvofikmi?
Fikrimizcha, institutsional isloxotlar uzluk-siz jarayon. Shu bilan birga, jamiyatning usib borayotgan moddiy va ma’naviy extiyojlarini imkoni boricha tularok kondirish uchun mavjud institutlarni doimo takomillashtirib borish kerak.Sunggi yillardagi mamlakatimizda ruy bera-yotgan uzgarishlar shuni kursatmokdaki, institutlar fakatgina ayirboshlash jarayonini kulay-lashtirib kolmaydi, balki transaksion xarajatlarni kamaytiradi, mulk xukuklarini yanada samarali amalga oshirilishini ta’minlaydi. Boshkacha aytganda, institutlarning funksiyasi uzaro sherik-chilik alokalarini vakt yukotmasdan yulga kuyish, tadbirkorlik faoliyatini boshlashda kulayliklar yaratish, bozorga kirish yoki chikishdagi vakt sar-fini kamaytirish, xujalik yurituvchi subyektlar urtasidagi turli anglashilmovchiliklarning oldini olishdan xam iborat.Institutlarning kiska va urta muddatlardagi ta’sirini e’tiborga olmaslik uzok muddatda iktisodiy barkarorlikni ta’minlash imkoniyat-larini yukka chikarishga olib kelishi mumkin. Kiska vakt oraliFida institutsional uzgarish tez-ligi nolga teng bulsa, u xolda institutsional tuzilmalarni barkaror, desa buladi. Bunda institutsional transformatsiya jarayoni mavjud emas, deb kabul kilish mumkin. Bunday vaziyatda turli vakt oraliFida institutsional uzgarishlar ikti-sodiyotning amal kilishiga salmokli ijobiy ta’-sir kursatadi, deyish mumkin bulmaydi.
Neoklassik maktab vakillari kiska davr uchun institutlarning barkaror ekanligini ta’kidla-salar-da, ammo uzok muddatlarda ularning uzga-rishini mutlako obyektiv jarayon sifatida kabul kilishgan [9, 11].
Institutsional uzgarishlarning tezligi xam iktisodiy usish mikyosiga xamda yunalishiga ta’-sir kursatadi. Ammo institutsional uzgarishlar jadallashishi bilan boshka iktisodiy munosabat-larning moxiyatida doim xam chukur uzgarishlar sodir buladi, deyish kiyin. Buning asosiy sabab-laridan biri institutsional segmentlarda uzgarishlar yonma-yon, bir xilda sur’atlarda sodir bulmasligidir. Boshkacha ifodalaganda, mulk xukuklarini tez amalga oshirish mumkin bulsa-da, boshka transaksiyalarni uzgartirish sekin kechishi mumkin. Aksincha, mulk xukuklari tula ta’min-lansa-da, ilFor texnologiyalarni transformatsiya jarayonida uzlashtirish kulami torligicha kolib, ularning natijadorligiga erishilmasligi mumkin. Bu jarayonlar zanjirini uzaro mos xolda davom ettirish institutsional uzgarishlarning iktisodiy usish va axoli turmush farovonligiga ta’sirini kuchaytiradi. Agar aksincha bulsa, iktisodiy usishni nominal xolda ta’minlashga
IKTISOD VA MOLIYA / EKONOMIKA I FINANSI 2019, 8(128)
erishilsa-da, bu axoli turmushini real kursat-kichlarda uzgartirmasligi anik.
Eskidan amal kilayotgan institutlarning yangi-lari bilan yonma-yon faoliyat kursatishi muayyan vakt oralitida chizikli uzgarishlarni ta’minlash extimoli mavjud. Agar iktisodiy usish va axoli farovonligi urtasidagi tuFridan-tuFri boFlik-likni institutsional uzgarishlarni jadallashti-rish orkali ta’minlash mumkin bulsa, bu xolat doimiy shunday davom etadi, deb xisoblash manti-kiy bulmaydi. Chunki institutlarning barchasi xam uzluksiz uzgarishda bulmaydi. Ularning ayrim-lari barkarordir. Chunki bozor ishtirokchilari uzaro munosabatlarni urnatishda xar doim xam mavjud koidalarni tez-tez uzgartirishdan man-faatdor bulmaydi.
Institutlarning barkarorlashuvidan davlat, jamiyat a’zolari, xujalik yurituvchi subyektlar xamda xorijiy xamkorlar birday manfaatdor bulgan xoldagina kutilgan yukori natijani kulga kiritish mumkin. Yangi institutlarning shaklla-nishi esa, avvalo, ijtimoiy-iktisodiy extiyoj-lardan kelib chikishi kerak. Agar sanoat ishlab chikarishi eski texnika-texnologiyalarga tayangan bulib, jamiyatning talab-extiyojlari esa kuprok, sifatlirok tovar va xizmatlarni ishlab chika-rishni takozo etsa, bu xolda kutilayotgan yangi institutlar ilFor texnika va texnologiyalarni jadal uzlashtirishni ta’minlab berishi zarur.
Shunday vaziyat bulishi mumkinki, eski institutlar tulik kuvvatda ishlay olmay koladi, yangi-lari esa tulik kuvvatda ishlash darajasiga chikib kelmagan buladi. Bu xolda institutsional bushlik yuzaga kelishi extimoli yukori buladi. YA’ni, xar ikki tipdagi institutlar kutilgan samara berib faoliyat kursatmaydi. Bu vaziyatda norasmiy institutlar faollashib, «yashirin iktisodiyot» kulami ortishi mumkin. Shuning uchun davlat institutsional bushlikning urnini tuldirish maksadida islo^otlar jarayonini tezlashti-rish chora-tadbirlarini kurishi maksadga muvofik buladi. Aks xolda, amaldagi iktisodiy tizimning sifati keskin pasayib, kiska muddatda institutlarning barkarorligi xakidagi taxmin-larni tasdiklaydigan vaziyat yuz bermaydi.
Xulosa va takliflar.
Yukoridagi fikr-muloxazalardan kuyidagi xulosalarni chikarishimiz mumkin. Institutsional uzgarishlar inson kapitalining jamFarilish sharoitlariga sezilarli ta’sir kursatadi, ijti-moiy va intellektual kapitalning unumli sarf-
lanishiga olib keladi. Institutsional uzgarish-larning sifati, tezligi va kamrovi xam inson kapitalining sifatiga ta’sir kiladi. Masalan, sanoatning turli soxalarida yangi bilimlar, taj-ribalar, kunikmalar, usullar paydo bulishi jara-yoni turlicha sodir bulishidan kelib chikilsa, xar bir institutsional segmentda turli darajadagi takomillashuv yuzaga keladi, deyish mumkin.
Institutsional uzgarishlar iktisodiy usish va turmush farovonligiga turli tarixiy boskichlarda turlicha ta’sir kursatgan. Bu jamiyatda yuzaga chikkan ijtimoiy-siyosiy uzgarishlarning yuna-lishlari, bu uzgarishlarni axoli keng katlam-larining kabul kilishi va tegishli kullab-kuvvatlovchi xatti-xarakatlari, inson kapitalining jamFarilish tezligi, sanoatlashuvning ilm siFimi yukori, resurs talab va mexnat siFimi yukori tarmoklarning mutanosib rivojlanishi xisobidan jadallashishiga xam boFlik.Mamlakatimizda institutsional uzgarishlarning iktisodiy usishga, axoli turmush farovon-ligini yuksaltirishga ta’sirini tobora kuchayti-rish lozim. Shu bilan birga, xali iktisodiy usishning intensiv omillaridan, institutsional shart-sharoitlaridan yetarli darajada foydala-nilmokda, deb bulmaydi. Bu boshlangan institutsional isloxotlarni mantikiy yakuniga yetkazishni talab etadi.Barkaror iktisodiy usishning 5,0-6,0 foiz oralitida ta’minlanishi mamlakatimiz axolisi-ning real daromadlarini uzluksiz oshirish va turmush darajasini sezilarli darajada yaxshi-lashga moddiy asos yaratadi. Agar jamiyatda yara-tilayotgan yalpi daromadlarning kayta taksim-lanishi samarali institutsional mexanizmlar yordamida okilona ta’minlansa, bu daromadlar tengsizligi muammosini yumshatib, borgan sari iktisodiy birliklar - davlat, xujalik subyekt-lari xamda uy xujaliklarining uzaro mutanosib faollashuviga kushimcha shart-sharoit yaratadi. Bu uzgarishlar va tendensiyalarni yakin istikbolda mustaxkam konuniyatga aylantirish lozim.
IKTISOD VA MOLIYA / EKONOMIKA I FINANSI 2019, 8(128)
B k. IKTISHDIYOT NAZAPIYACI VA MAKROIKTISHDIYOT I EKONOMICHECKAYA TEORIYA I MAKROEKONOMIKA A U
Adabiyotlar ruyxati:
1. Uzbekicton Pecpyblikaci Ppezidentining 2017 yil 7 fevpaldagi «Uzbekicton Pecpyb-likacini yanada pivojlantipish byyicha Xapakatlap ctpategiyaci tyFpicida»gi PF-4947-coh fapmoni.
2. Uzbekicton Pecpyblikaci Ppezidentining 2017 yil B centyabpdagi «Uzbekicton Pecpyb-likacida Ma’mypiy iclox1otlap konsepsiyacini tacdiklash tyFpicida»gi PF-S1BS-con fap-moni.
3. Nypeev R.M. Ekonomicheckaya ictopiya Poccii ^pit inctitytsionalnogo analiza) : ycheb-noe pocobie. I R.M. Nypeev, Y.V. Latov. 2-e izd., pepepab. - M.: «KNORUO», 2016. -C. 26B.
4. Xanin G.I. Ekonomicheckaya ictopiya Poccii v noveyshee vpemya. Pocciyckaya ekonomika v 1992-199B godi. - Novocibipck, 2014. -C. 1B6.
5. Kuz^s C. Covpemenniy ekonomicheckiy poct: pezyltati iccledovaniy i pazmishle-niya Nobelevckaya leksiya. II Nobelevckie laypeati po ekonomike: vzglyad iz Poc^^ Pod ped. Y.V.Yakovsa. - Œ6.: «Gymanictika». 2003. -C. 745.
6. Chelovecheckoe pazvitie. Uchebnik. I Kollektiv avtopov. 2-e izdanie. - T.: UMED, PROON,
2011. -C. 64B.
7. Cyxapev O.S instituti, povedenie agentov i effektivnoct. II Jypnal inctitytsio-nalnix iccledovaniy, 2016. B(1). -C. 54-71.
B. Tambovsev V.L. O paznoobpazii fopm opicaniya inctitytov. II ONC: Obshectvennie nayki i covpemennoct, 2004, №2. -C. 107-11B.
9. Nopt D. Instituti, inctitytsionalnie izmeneniya i fynksionipovanie ekonomiki. - M.: FEK «Nachala», 1997.
10. Oleynik A.N. Inctitytsionalnaya ekonomika: Uchebnoe pocobie. - M.: «Infpa-M»,
2012. -C. 416.
11. Volchik V.V. Inctitytsionalnie izmeneniya: na puti k cozdaniyu obshey teopii. II Jypnal inctitytsionalnix iccledovaniy, 2012. 4(4). -C. 4-6.
12. Pibina Z.V. Konsepsiya obshectvenno-ekonomicheckogo yklada: monogpafiya. 2-e izd., crep. - M.: Beplin: Dipekt-Media, 2017. -C. 20B.
IKTIMD BA MOLIYA I EKOHOMIKD I FIHAHCI 2019, B(12B)
|
