Bog'liq A T KENJABOYEV, M YU JUMANIYAZOVA ELEKTRON BIZNES ASOSLARI O`quv
To‘lovlar debet sxemasining kamchiliklari Debet sxemasi asosidagi to‘lovlar xavfsizligining zaruriy darajasini
ta’minlash muammosi hozirga qadar o‘z yechimini topgani yo‘q. Bunda
muammo, kredit sxemalariga o‘xshab, to‘lovlarda SET protokolining
xavfsizlikni ta’minlashda samaraliroq tizim ekanligida emas, balki bu
sxemalar ortida VISA yoki MICROSOFT nomlarining turmayotganida-
dir. Zaruriy xavfsizlik darajasini ta’minlash maqsadida bunday nomdor
firmalarning qo‘llab-quvvatlamaganligi – to‘lovlar debet sxemasini
67
mashhur bo‘lib ketmayotganining sabablaridan biridir. Shunga qara-
masdan mayda to‘lovlar sektorida (muammo unchalik dolzarb bo‘lma-
gan) debet sxemalar kredit sxemalar bilan muvaffaqiyatli raqobat qili-
shi mumkin.
Elektron pullardan foydalanuvchi sxemalar: O‘z mohiyatiga ko‘ra
bunday sxemalar ham debet sxemalar tarkibiga kiradi. Ikki xil turdagi
raqamli naqd pullar mavjud: smart-kartalarda saqlanuvchi va kompyu-
terning qattiq disklarida saqlanuvchi. (Misol tariqasida Digicash, Net-
cash, Cybercoinlarni keltirish mumkin) elektron hamyon bo‘yicha ham-
ma hisob-kitoblarni bank yoki boshqa kliring kompaniyasi amalga oshi-
radi. Elektron pullar tizimida kartochkadagi yoki kompyuter qattiq dis-
kidagi yozuvlarga muvofiq, summalar u yoki bu valutaga o‘tkaziladi. Bu
mablag‘lar erkin konvertatsiyalanib, sotuvchi va xaridor o‘rtasidagi alo-
qa kanallari orqali to‘g‘ridan-to‘g‘ri uzatilishi mumkin. Elektron pullar
bilan kliring operatsiyalari o‘tkazilmaydi.
Elektron to‘lovlarning bu sistemasi o‘z mohiyatiga ko‘ra naqd pul-
larga o‘xshashdir. To‘lov amalga oshiriladigan tizim provayderida ol-
dindan naqd pul kupyuralarining elektron analoglari sotib olinadi. Ma-
salan, Digicash kompaniyasi ishlab chiqqan elektron pullarning hayot
sikli quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
Avvalambor, mijoz o‘z kompyuterida o‘z imzosi bilan, seriya no-
meri va nominallarini aniqlagan holda tasdiqlab, elektron kupyuralar ya-
ratadi keyin pulni jo‘natadi va u yerda pullar hisob raqamiga real pul
ko‘rinishida tushgandan so‘ng, faqatgina nominallarini bilgan holda, u
kupyuralarni imzolaydi va uni qayta mijozga jo‘natadi. Xarid qilishda
mijoz bu kupyuralarni sotuvchiga jo‘natadi. (Bunda sotuvchi xaridor ha-
qida hech qanday ma’lumotga ega bo‘lmasa-da, xaridor o‘z kupyuralar
seriya nomerini faqatgina o‘zi bilgani uchun ham xaridni o‘zi amalga
oshirganini doimo isbotlab bera oladi). Sotuvchi ushbu kupyuralarni
bankka taqdim etadi va bank ularning haqiqiyligini tekshirganidan so‘ng
xaridor hisobiga o‘tkazib beradi. Hozirda Digicash tizimini turli mamla-
katlarda bir qancha banklar qo‘llab kelmoqdalar. Masalan, 1998-yilning
4-may kuni Bank Austria o‘z mijozlariga Digicash kompaniyasi ishlab
chiqqan Internet to‘lov tizimida qo‘llaniladigan elektron pullarni taklif
qildi. Xususiy shaxslar bilan operatsiyalarda eng katta bank sanaladigan
Bank Austria e-Cash texnologiyasini 1997-yil aprelida litsenziyalangan.
Mijozlar biror bank bilan kelishuv imzolayotganida, ular dasturiy ta’-
minotni o‘z kompyuterlariga olishlari va bankning web-manzili (
www.
bankaustria.com
) orqali on-line tartibda o‘z elektron pullarini faollashtirib
68
olishlari mumkin. Shundan keyin bank bilan ishlaydigan turli magazinlar-
dan xarid qilishni boshlash mumkin.
“Elektron pullar”dan foydalanuvchi sxemalarning afzalligi:
– bu tizim mikroto‘lovlarni amalga oshirishda qo‘l keladi;
– to‘lovlarning maxfiyligi ta’minlanadi.
