Bozorga chiqish muddatiga ko‘ra

IV bob. ELEKTRON TO‘LOV TIZIMLARI 
4.1. Elektron biznesda to‘lov vositalari 
Internet tarmog‘i vositasida amalga oshiriladigan elektron biznes ti- 
zimi rivojlanish sur’atining sekinligi, elektron pullar va plastik kartoch- 
kalardan xavfsiz foydalanishning yetarlicha keng tarqalmaganligidadir. 
Asosan, tovarni sotib olishda, xaridor sotuvchiga bir qancha kamchilik- 
larga ega bo‘lgan, plastik kartochkaning nomerini beradi (bu haqda 
quyida batafsil aytib o‘tiladi). Shu bilan birga, sotuvchi bankda kartoch- 
kalarni qabul qilish uchun maxsus hisob raqam – credit card merchant 
account ochish jarayoni oson kechmaydi. Elektron biznes savdosida risk 
darajasining yuqoriligi sababli har qanday bank ham bunday xizmat 
ko‘rsatish uchun rozi bo‘lavermaydi. Plastik kartochkalar o‘rniga elek- 
tron pullardan foydalanuvchi to‘lov tizimidan foydalanish, turli mayda 
savdogarlarning kamxarj va hech qanday rasmiyatchiliklarsiz bozorga 
chiqish imkoniyatini beradi. Shu bilan birga, Internetda o‘zini to‘la oqla- 
mayotgan bu tizim bir qancha xaridorlarni ham diqqatini tortadi. 
Internet tarmog‘ida maxsus qo‘llanilish uchun ishlab chiqilgan mil- 
liy va xorijiy to‘lov tizimlarida kredit kartalari yoki elektron pullar yor- 
damida tovar va xizmatlar uchun to‘lovlarda foydalanilmoqda. 
Internetdagi oddiy savdo turi – bu turli ma’lumotlar (matnlar, gra- 
fika va boshqalar), dasturiy ta’minot va xizmatlar (masalan, xususan In- 
ternetga kirish) bilan shug‘ullanishdir. An’anaviy tarzda bunday maqsad- 
lar uchun kredit kartochkalaridan foydalaniladi. Ammo Internetda 99,9 
foiz qilinayotgan bu turdagi kichik xaridlar uchun ushbu turdagi to‘lov 
tizimini qulay va xavfsiz deb bo‘lmaydi. Ayni vaqtda, (qoidaga ko‘ra 
o‘zi umuman bilmagan va ishonishga yetarli asosi bo‘lmagan) sotuvchi- 
ga kartochkasi va o‘zi haqida, barcha raqam va amal qilish muddati, is- 
mi va manzilgohi ko‘rsatilgan holda ma’lumotlarni taqdim qilishi kerak. 
Bunda xaridor o‘z kartochkasidan 1$ emas, balki undan bir necha baro- 
bar ortiq summani yo‘qotishiga tavakkal qiladi, chunki kartochka hisob 
raqamida, odatda, bir necha ming dollar bo‘ladi. Bunda xaridor to‘g‘ri- 
sidagi ma’lumotlar istalgan odamga tarqalishi mumkin. Haqiqiy sotuv- 
chi uchun ham bu holat noqulay bo‘lishi tabiiy hol, albatta. 
Unda kartochka va uning egasi haqidagi ma’lumotlarni tarmoq or- 
qali o‘g‘irlanmasligi borasida va vaqt o‘tgandan so‘ng shu kartochkadan 
o‘g‘irlangan pulni qaytarish borasida hech qanday kafolat yo‘q. Qo‘- 
shimcha tarzda bankka jarima to‘lashga to‘g‘ri kelishi mumkin (bunda, 
har bir pulni qaytarish operatsiyasi - chargeback uchun jarima miqdori 
63

25$ ni tashkil qiladi). Shuning uchun ham, tarmoq orqali bo‘ladigan qal- 
tis operatsiyalarda Amerika banklarining adolatliligini tan olmaslikning 
iloji yo‘q. Mos ravishda bunday (xaridorlar aksariyat hollarda xariddan 
voz kechishadi) sotuvchilardan olinadigan komission to‘lovlar miqdori 
oddiylardan 1,5 – 2 barobar ko‘p miqdorda qilib belgilangan. 
Shu tariqa, aytish mumkinki, Internet to‘lov tizimining hali hech 
kim o‘ylamagan va yuqorida sanab o‘tilgan kamchiliklardan holi bir ti- 
zim mavjud. Bunday sxemalar elektron imzolarni nominallarni saqlov- 
chi – ma’lumotlar dahasini qalbakilashtirish (nusxa ko‘chirish) dan 
shifrlash va himoyalash bilan birga virtual banklarda himoyalangan ki- 
rish yo‘liga ega bo‘lgan hisoblarni yuritish elektron pullar yordamida 
amalga oshiriladi. 
Raqamli pullarni Internet muhitidagi to‘lov tizimining asosi sifati- 
da, ularga amal qilishini tashkillashtirish, xavfsizlik darajasi va hisob-ki- 
tob usuliga ko‘ra tasniflash mumkin. 
Foydalanish turiga ko‘ra raqamli pullar quyidagicha guruhlanadi: 

zaruriy ma’lumotlar bilan ochiq tarzda almashinuv; 

ma’lumotlar almashinuv bosqichida shifrlangan ma’lumotlar tizimi; 

guvohnomalardan foydalanishni ko‘zda tutadigan tizimlar; 

Internet tarmog‘ida kliring tizimlari; 

raqamli naqd pullar (ShK ko‘rinishidagi); 

raqamli naqd pullar (Smart card ko‘rinishidagi). 

Download 3,23 Mb.