4.2. Iqtisodiyotning real sektorida mamlakatning iqtisodiy xavfsizligi
Real sektor tarmoqlari mamlakat iqtisodiyotning eng muhim segmenti bo’lib hisoblanadi. Ushbu sektor tarkibiga sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish va transport kabi tarmoqlar kiritiladi.
Iqtisodiyotning real sektorida xavfsizlikni ta’minlash mamlakat milliy xavfsizligini ta’minlashning muhim shartlaridan biri bo’lib hisoblanadi. CHunki barqarorlik va taraqqiyot aynan real ishlab chiqarish, samarali faoliyatni ta’minlash, aholi bandligi, uning ehtiyojlarini to’liq qondirish bilan bevosita bog’liqdir.
Iqtisodiyot real sektorining iqtisodiy xavfsizligi energetika, oziq-ovqat va axborot sohalarida xavfsizlikni ta’minlash bilan bevosita bog’liqdir.
Real sektorining eng yirik, yetakchi tarmoqi – sanoat tarmog’i hisoblanadi. Unda mehnat qurollari (vositalari), mehnat buyumlari va xalq iste’mol tovarlarining ko’pchilik qismi yaratiladi; mashina va mexanizmlarning barcha turlari, bino va inshootlarning konstruktiv elementlari ishlab chiqariladi; yer osti boyliklari qazib olish amalga oshiriladi; mineral, o’simlik va hayvon xomashyosiga ishlov beriladi, keng iste’mol mollari tayyorlanadi va h.k.lar.
Ichki iqtisodiy xavfsizlik
Tashqi iqtisodiy xavfsizlik
Tarkibiy siyosat sohasidagi хавфсизлик
Iqtisodiyot sub’ektlarining jahon bozorlaridagi хавфсизлиги
Investitsiyalar sohasidagi xavfsizlik
Xorijlik hamkorlar bilan ishlab chiqarish sohasida mulkiy munosabatlar borasidagi xavfsizlik
Ilmiy-texnika sohasidagi xavfsizlik
Xavfsizlikning texnogen jihatlari
Real sektor xavfsizligining funktsional – tarmoq sohalari
Energetik xavfsizlik
Oziq-ovqat xavfsizligi
Axborot xavfsizligi
5- rasm. Iqtisodiyot real sektorining iqtisodiy xavfsizligi 36
Sanoat tarmog’i iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini ishlab chiqarish vositalari, mehnat qurollari bilan ta’minlaydi. Milliy iqtisodiyot, fan, maorif, madaniyat, sog’liqni saqlash, sport, turizm va boshqa sohalar rivoji sanoatning taraqqiyot darajasiga bog’liq. Ishlab chiqarish kuchlari va munosabatlari taraqqiyotida sanoatning tarixiy roli beqiyosdir. SHu sababli uning rivoji va samaradorligi qanchalik yuqori bo’lsa, davlatning mavqei shunchalik kuchli bo’ladi va aholi turmush darajasi yanada yaxshilanib boradi.
Sanoat tarmog’ining rivoji tufayli unda band bo’lgan xodimlarning soni ko’payadi, ularning bilimi va mahorati ortadi, kadrlar salohiyati yuqori darajaga ko’tariladi.
Faqat yirik mashina industriyasigina fan va texnika hamda innovatsiyaning barcha yutuqlarini mujassamlashtirib, mehnatni texnika bilan qurollantirishi va unumdorligini yuqori darajaga ko’tara oladi.
Sanoat va ayniqsa, uning eng muhim sohasi bo’lgan og’ir sanoat mamlakatda kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning asosi hisoblanadi. U moddiy-texnika vositalarini o’zi va boshqa tarmoqlar uchun takror ishlab chiqarish bilan bir vaqtda jamiyat a’zolari o’rtasidagi ijtimoiy-ishlab chiqarish munosabatlarini takomillashtirib ham boradi.
Sanoat uchun fan-texnikaning uzluksiz taraqqiyoti va ishlab chiqarishning yutuqlari bilan qurollanishi darajasining o’sishi xarakterlidir. Unda elektrlashtirish, kompyuterlashtirish va kimyolashtirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish texnik va texnologik jihatdan qayta qurish sohasidagi ilg’or yutuqlardan keng foydalaniladi.
Sanoat moddiy ishlab chiqarishning bosh tarmog’i, iqtisodiyotning poydevoridir. Milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini qayta qurishga qodir bo’lgan yirik mashinalashgan sanoatgina mustaqillikning birdan-bir moddiy negizi bo’lishi mumkin.
Mamlakat aholisining ish bilan bandligini oshirishda sanoatning roli beqiyos. O’zbekistonda mehnatga layoqatli aholining 13 foizi sanoat ishlab chiqarishida band. Tarmoqning yanada jadal rivoji sanoat kadrlari soni va ularning jamiyatdagi mavqei yanada oshishiga olib keladi.
Respublika qishloq xo’jaligi iqtisodiyot real sektorining eng muhim va yirik, mexanizatsiyalashgan tarmog’i bo’lib, aholining oziq-ovqat mahsulotlariga, yengil va oziq-ovqat sanoati tarmoqlarining xom ashyoga bo’lgan talabini qondiradi. Qishloq xo’jaligi o’simlik va hayvonot mahsulotlarining dastlabki yoki to’liq qayta ishlashning turli jarayonlarini o’z ichiga oladi va xalqning moddiy farovonligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
Respublika qishloq xo’jaligida paxtachilik va g’allachilik yetakchi tarmoq hisoblanadi. Ayni paytda sholikorlik, kanopchilik, mevachilik, tokchilik, polizchilik, sabzavotchilik sohalari, chorvachilikning qoramolchilik, qo’ychilik, xususan, qorako’lchilik, echkichilik, parrandachilik, yilqichilik, tuyachilik, asalarichilik, pillachilik sohalari ham asosiy tarmoqlarga kiradi. O’zbekiston jahonda yalpi paxta yetishtirish bo’yicha 5-o’rinda, paxta tolasi eksporti bo’yicha 2-o’rinda (AQSHdan keyin) turadi. Respublikada meva, uzum va sabzavotning yuqori sifatli navlari yetishtiriladi, shuningdek, yetishtiriladigan meva, uzum, sabzavot, poliz mahsulotlarining talay qismi qo’shni davlatlarga chiqariladi. O’zbekiston o’zining sifatli pillasi va qorako’li bilan ham dunyoga mashhur.
Transport va aloqa tizimi iqtisodiyot real sektorining muhim tarmog’i bo’lib hisoblanadi. Transport tarmog’i sanoat va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish jarayonining davomini ta’minlovchi tarmoq sifatida O’zbekistonda ishlab chiqarish infrastrukturasini shakllantirishda bevosita ishtirok etadi. Ayni shu ishlab chiqarish infrastrukturasi, o’z navbatida, «transport va aloqa mollarimiz va xizmatlarimizning tashqi bozorga chiqishini ta’minlaydi, ularning raqobatbardoshliligiga ta’sir qiladi …»37.
Transport tarmoqi iqtisodiy aloqalarni ta’minlab, iqtisodiyotni rivojlanishi uchun xizmat qiladi.
Transport moddiy, inson va moliyaviy resurslarni safarbar etish bilan iqtisodiy o’sishni ta’minlaydi. Yuklar va yo’lovchilarni tashish jarayonini takomillashtirish – korxonalar xarajatlarini pasaytirish, savdo imkoniyatlarini oshirish, bozorlar integratsiyasini chuqurlashtirish, raqobatni kuchaytirish, ijtimoiy aloqalarni kengaytirish va oxir-oqibatda jamiyat farovonligini oshirishning muhim omili bo’lib hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasida umumiy foydalaniladigan yuk va yo’lovchilar tashuvchi transportning barcha turlari – temir yo’l, avtomobil, aviatsiya, shahar elektr transporti (tramvay, trolleybus, metropoliten) daryo, truboprovod transporti, shuningdek, umumiy foydalanilmaydigan (sanoat) transport – temir yo’l, avtomobil, tasmali transport, osma arqon transporti rivoj topgan.
3-jadval
Iqtisodiyotning real sektori asosiy tarmoqlarining yalpi ichki
mahsulotdagi ulushi, %
|
2000 -y.
|
2005-y.
|
2008-y.
| |
Iqtisodiyotning real sektorining asosiy tarmoqlari,
|
58,0
|
62,8
|
60,0
| |
shulardan:
|
| |
Sanoat
|
14,2
|
21,1
|
22,3
| |
qishloq xo’jaligi
|
30,1
|
26,3
|
19,4
| |
Qurilish
|
6,0
|
4,8
|
5,6
| |
transport va aloqa
|
7,7
|
10,6
|
12,7
| |
boshqa tarmoqlar
|
42,0
|
37,2
|
40,0
|
Manba: Yillik statistik to’plam. 2008. – Toshkent, 2009, 33 b; Uzbekistan v tsifrax. 2009. – Tashkent, 2009, s.31.
O’zbekistonda mustaqillikning ilk davrlaridan boshlaboq real sektor korxonalarini rivojlantirish borasida chuqur islohotlar olib borildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning “O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida” nomli asarida “O’zak tarmoqlarni rivojlantirish O’zbekiston iqtisodiy mustaqilligining eng asosiy sharti” ekanligi va ularni taraqqiy ettirish butun iqtisodiyotning jadal rivojlanishi uchun mustahkam asos va qulay sharoit yaratishi, ta’kidlab o’tilgan.
Mustaqillik davrida “milliy iqtisodiyotni shakllantirish va uni tubdan isloh qilish mamlakatimiz mustaqil taraqqiyotining eng muhim omili va asosini” tashkil etdi38.
Amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar natijasida respublika va aholi ehtiyojini, birinchi navbatda yoqilg’i – energetika resurslari, iste’mol va oziq- ovqat mahsulotlariga bo’lgan talabni ishonchli tarzda qondirishga erishildi. Bu esa mamlakatda energetik va oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash uchun asos yaratdi.
Iqtisodiyot real sektori tarmoqlari va korxonalarining mamlakat iqtisodiyotida juda katta o’ringa ega ekanligi, barqaror iqtisodiy o’sish va iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlanishi ko’p jihatdan ularning taraqqiy etishi bilan bog’liq ekanligi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida yanada yaqqol namoyon bo’ldi.
Inqiroz sharoitida birinchi navbatda real sektorni, uning korxonalari va kompaniyalarini qo’llab–quvvatlashga qaratilgan chora- tadbirlar amalga oshirilib boshlandi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 18 noyabrdagi «Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Unda iqtisodiyot real sektori korxonalarining kapitallashuv darajasini yanada oshirish va moliyaviy barqarorligini mustahkamlash, iqtisodiy nochor korxonalarni moliyaviy sog’lomlashtirish va boshqarish mexanizmlarini takomillashtirish, iqtisodiyotni tarkibiy o’zgartirish, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik qayta jihozlash jarayoniga investitsiyalarni, shu jumladan, tijorat banklarining mablag’larini keng jalb etish maqsadida bir qator chora-tadbirlarni ishga solish ko’zda tutildi
Inqiroz oqibatlarini bartaraf etish borasida respublikada amalga oshirilgan chora-tadbirlar orasida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 28 noyabrdagi «Iqtisodiyot real sektori korxonalarini qo’llab-quvvatlash, ularning barqaror ishlashini ta’minlash va eksport salohiyatini oshirish bo’yicha chora-tadbirlar dasturi to’g’risida»gi Farmoni alohida o’rin egalladi. “Jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini bartaraf etish, iqtisodiyot real sektori bazaviy tarmoqlarining iqtisodiy o’sishi barqaror sur’atlari va makroiqtisodiy mutanosibligi hamda barqaror ishlashini ta’minlash, aholi bandligiga ko’maklashish, eksport qiluvchilar, sanoatning yetakchi tarmoqlari korxonalari hamda kichik biznesni aniq manzilli qo’llab-quvvatlash maqsadida”39 “Iqtisodiyotning real sektori bazaviy tarmoqlari korxonalarini qo’llab- quvvatlash, ularning barqaror ishlashini ta’minlash va eksport salohiyatini oshirish chora- tadbirlari dasturi“ ishlab chiqildi va tasdiqlandi.
Farmonda respublika iqtisodiyoti real sektori sohasida jahon moliya- iqtisodiy krizisining salbiy oqibatlarini bartaraf etishning hal qiluvchi omillari belgilandi. Ular quyidagilardan iborat:
iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlarida modernizatsiya, texnik va texnologik qayta jihozlash jarayonlarini faollashtirish, sifatli, eksportga yo’naltirilgan raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlaydigan zamonaviy moslashuvchan minitexnologiyalarni tadbiq etish;
ichki va tashqi bozorlarda mamlakatimiz ishlab chiqaruvchilari mahsulotlarining raqobatbardoshligini yanada oshirish, eksport qiluvchi korxonalar tomonidan yangi tovarlar turlarini sotish hajmlarini kengaytirish hamda mahsulot sotishning istiqbolli bozorlarini o’zlashtirish;
iqtisod qilishning qattiq tartibini joriy etish, jumladan, texnologik jarayonlarni ratsionalizatsiyalash, ishlab chiqarishda materiallar, elektr va energiya sarfini hamda boshqa sarf-harajatlarni kamaytirish hisobiga ishlab chiqarish harajatlari va mahsulot tannarxini keskin kamaytirish;
texnik va ishlab chiqarish intizomiga rioya qilish, mahsulot sifatini boshqarishning xalqaro standartlarini tadbiq etish;
moslashuvchan narx-navo siyosatini amalga oshirish, jahon bozorlarida narx-navo kon’yunkturasi tez o’zgarib borayotgan sharoitda eksport mexanizmlarini takomillashtirish.
Farmonda joylardagi rahbar xodimlar, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki, tijorat banklari rahbarlari zimmasiga iqtisodiyotning real sektori korxonalariga har tomonlama yordam ko’rsatish, dasturda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda shaxsiy javobgarlik yuklangan.
Iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni, real sektorni rivojlantirish borasidagi chora-tadbirlarni amalga oshirishda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 2-dekabrdagi «Navoiy viloyatida erkin industrial-iqtisodiy zona tashkil etish to’g’risida»gi Farmoni alohida ahamiyatga ega bo’ldi.
Jahon standartlariga javob beradigan va jahon bozorlarida talab qilinadigan mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlaydigan, zamonaviy yuqori texnologiyali ishlab chiqarishlarni tashkil etish uchun xorijiy investitsiyalarni, birinchi galda to’g’ridan- to’g’ri investitsiyalarni jalb etish bo’yicha qulay shart-sharoitlar yaratish, shuningdek, Navoiy viloyatining sanoat salohiyatini, ishlab chiqarish, transport- tranzit va ijtimoiy infratuzilmasini rivojlantirish maqsadida Navoiy shahri xalqaro aeroporti hududida “Navoiy” erkin industrial – iqtisodiy zona tashkil etildi.
Zamonaviy xorijiy yuqori unumli asbob-uskunalar va texnika, texnologik liniyalar va modullar, innovatsiya texnologiyalarini joriy etish hisobiga yuqori texnologiyali, jahon bozorlarida raqobatbardosh mahsulotlarni keng ko’lamda ishlab chiqarish “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zona hududida xo’jalik yurituvchi sub’yektlar faoliyatining asosiy yo’nalishi etib belgilandi.
“Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zonaning faoliyat ko’rsatish muddati 30 yilni tashkil etadi. Erkin industrial-iqtisodiy zona faoliyati davomida uning hududida alohida bojxona, valyuta va soliq rejimlari, O’zbekiston Respublikasi norezident fuqarolarining uning hududiga kirish, hududda bo’lish va chiqib ketishning, shuningdek, ular tomonidan mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun ruxsatnomalar olishning soddalashtirilgan tartibi joriy etilgan40. “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zona faoliyati Farmonga ilova qilingan normativ-huquqiy hujjatlarga asosan muvofiqlashtiriladi.
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi O’zbekiston iqtisodiyotiga ham ta’sir ko’rsatishiga qaramay, isloh etish va modernizatsiya qilishning O’zbekiston modeli izchillik bilan ro’yobga chiqarilayotganligi, tarkibiy o’zgarishlarga, iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish, mamlakatdagi moliya-iqtisod, bank-kredit tizimining barqaror va uzluksiz ishlashiga doir chora-tadbirlar natijasida inqirozning og’ir oqibatlaridan holi qolishga va iqtisodiyotni barqaror ravishda faoliyat ko’rsatishiga erishildi.
|
