10-rasm. Diskontlangan qoplanish muddatini aniqlash usulining afzalliklari
va kamchiliklari27.
Umuman olganda, yuqorida ri tilga investitsion loyihalarning moliyaviyiqtisodiy samaradorligini aniqlash usullarida loyihani amalga oshirish davridagi pul oqimlarining pa ishi, kamayishi yoki zgarishi, zgar asligi bevosita baholanmaydi. Shuning uchun bu usullardan foydalanishda investorlarning amortizatsiya, risklar va hokazolar i ha moliyaviy maqsadlarini hisobga olish lozim. Bu ayniqsa, loyihani baholashda qaysi usuldan foydalanish a q l lishini aniqlashda muhim hisoblanadi.
2.2.Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashni takomillashtirish yo’llari
Milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash asosida intensiv rivojlanishni lga q ish a investitsiyalarning, ayniqsa xorijiy investitsiyalarning tutgan r i beqiyos ekanligini ta i laga holda, chet el tajribalarini, xususan kapital a lag lar q ish i g eng optimal variantini ishlab chiqish va asoslab berish, shuningdek, investitsiya loyihalarinig samaradorligini baholashning xorij tajribalarini va amaliyotini rga ish orqali iqtisodiyotimiza tadbiq etish foydadan holi emas, deb aytish mumkin. Xususan, a zi bir davlatlarda loyihalar samaradorligini baholash uch bosqichda amalga oshiriladi: loyihaning ijtimoiy ahamiyati ekspert baholash amalga oshiriladi; loyihaning samaradorlik rsat i hlari tahlil etiladi; loyihadagi ishtirokchilar tarkibi va uning moliyaviy amalga oshirilishi hamda loyiha ishtirokchilarining har birining samarasi aniqlanadi.
Shu ri a loyihalarni samradorligini baholashga doir quyidagi fikrlarni aytib tish lozim, deb la iz. Investitsiya loyihalarini baholashning YuNIDO uslubiyoti barcha mamlakatlar uchun umumiy tarzda ishlab chiqilgan li , unda har bir mamlakatning ziga xos alohida xususiyatlari e ti rga olinmagan. Shunday ekan, banklarda ushbu uslubiyotdan foydalanayotgan mamlakatning milliy, ijtimoiyiqtisodiy,etnik, geografik xususiyatlariga, tarixiy-iqtisodiy rivojlanishi, aholining turmush tarzi, mamlakatning iqtisodiy va intellektual salohiyatiga, ijtimoiy ahvoliga, rivojlanish strategiyasi va investitsiya siyosatiga, tashqi aloqalar va milliy bozorning ziga xos tomonlariga qat i e ti r berish juda muhim masala hisoblanadi.
Respublikamizdagi tijorat banklarining loyihaviy moliyalashtirish faoliyati davr talabiga mos holda rivojlanib, nafaqat bank hodimlari, balki investitsiya faoliyatining barcha ishtirokchilari ham investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy tahlil qilish va baholash hamda loyiha i ha risklarini boshqarish chora-tadbirlari haqida aniq bilim, malaka va a l tlarga ega lishlari lozim. Buning uchun banklarda loyihalarni moliyalashtirish, ekspertiza qilish va baholash ishlari bilan sh g lla hi mutaxassislarni qayta qitish va malakasini oshirish zarur.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtiruvchi barcha tijorat banklarida bizningcha, quyidagi dolzarb va muammoli mavzularda q seminarlari tashkil etish zarur:
Respublikamizdagi tijorat banklarining loyiha i ha mutaxassislari investitsiya loyihalaridagi mavjud yoki kutilishi mumkin lga risk va noaniqliklarni aniqlash, tahlil qilish va baholashga doir muammolarni rga ish va ularning echimiga oid chora-tadbirlar haqidagi bilimlarini oshirishlari lozim. Bu boradagi qiyinchiliklarga duch kelishlarining sababi, investitsiya loyihalariga ta sir etuvchi risk turlarini boshqarish bank xodimlari va mutaxassislardan matematik hisob-kitoblar, ehtimollar nazariyasi, statistik usullar va kompyuter texnologiyalariga oid bilim, malaka va tajribalarni talab etadi;
Bundan tashqari jahonda moliyaviy-iqtisodiy inqiroz davom etayotgan bir paytda inflyatsiyaning ijtimoiy hayotning barcha jabhalariga ta siri i inobatga olib, banklarda loyihalarni moliyaviy-iqtisodiy baholash albatta inflyatsiyani ta siri i hisobga olgan holda amalga oshirilishi t g risi a a l tlarga ega lishlari lozim;
Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarini q llash a ayrim banklarda pi ha, diskont stavkani taxminan qayta moliyalashtirish stavkasi bilan tenglashtirib hisoblaydilar, bu esa diskont stavkaning mazmunan t g ri lishiga va natijada, diskontlash usullarining t g ri talqin qilinishiga olib keladi. Shuning uchun diskontlashtirish usullaridan foydalanishda diskont stavkasini shakllantirish va unga ta sir etuvchi omillar hamda kapitalning rtacha tortilgan qiymati (WACC)ning mazmuni, mohiyati , uni hisoblash tartibini tushuntirish zarur, deb la iz.
Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning diskontlashga asoslangan usullarini q llash a pul oqimlarini to g ri hisob-kitob qilinishiga katta e ti r berish lozim, chunki ayrim tijorat banklarida pi ha NPV ni hisoblashda sof pul oqimining r iga, kumulyativ pul oqimlaridan foydalaniladi yoki sof pul oqimlarini hisoblashda loyiha daromadlaridan xarajatlarni ayirish h g i a ham kredit uchun t la a iga foiz summalari, ham asosiy qarz summasi ayriladi, vaxolanki, asosiy qarz summasi investitsiya xarajatlari tarkibida yotadi. Bu esa, investitsiya xarajatlarining ikki marta ayirilib, ikki marta diskontlanishiga olib keladi. Natijada loyiha t g risi a t g ri xulosalarga olib keladi. Shuning uchun loyihaning sof pul oqimlarining mazmuni, mohiyati va uni hisoblash tartibi t g risi a aniq va tushunarli a l tlar berish zarur.
Investitsiya loyihalarini tadqiq etish uchun YuNIDO tashkiloti tomonidan tizimli dastur sifatida ishlab chiqilgan Comfar va Prospin dasturlari bugungi kunda keng q lla il q a. Bu tizimli dastur asosida loyiha i ha sotish xajmi, ishlab chiqarish xarajatlari, loyihani moliyalashtirish manbalari, kredit uchun foizlar, amortizatsiya xarajatlari, pul oqimlari va boshqalar t g risi a jadvalli a l tlar olishga keng imkoniyatlar beradi. Amaliyotda investitsiya loyihasining iqtisodiy samaradorligini baholash uchun, asosan, TEO – INVEST axborot texnologiyalari dasturidan foydalanilmoqda. TEO – INVEST – bu loyihalarni moliyalashtirish va ularni samaradorligini tahlil qilish uchun kompleks dasturiy ta i t li hisoblanadi. Mazkur dasturiy ta i t orqali investitsiya loyihalari moliyaviy va iqtisodiy jihatdan tahlil qilinadi hamda ularning iqtisodiy samaradorligi a a a i va diskontlashga asoslangan usullar asosida baholanadi. Demak, respublikamizda ham investitsiya loyihalarini baholashda jahon amaliyotida q lla ila tga kompyuter dasturlaridan keng foydalanilsa, maqsadga muvofiq lar edi.
Amaliyotda investitsiya loyihalari moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashni takomillashtishda loyiha tanlovini samarali tashkil etish muhim ahamiyatga ega. Shundan kelib chiqib, loyiha tanlovini quyidagicha ifodalaymiz (11rasm).
|
