|
Sug’urta faoliyatining nazariy-huquqiy asoslari
|
| bet | 4/19 | | Sana | 26.05.2024 | | Hajmi | 356,5 Kb. | | #254331 |
Bog'liq sug\'urtalar kurs ishi. shoxcha2.1.Sug’urta faoliyatining nazariy-huquqiy asoslari.
O'zbekiston Respublikasi mustaqilligidan so‘ng o'tgan vaqt mobaynida bank sohasi rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar yaratildi. Tijorat banklarining faoliyati ushbu qisqa davrda kutilgandan ham unumliroq tarzda takomillashdi. Tijorat banklarining takomillashishiga sabab, 0 ‘zbekiston Respublikasining jahon
xo'jaligidagi ishtiroki salmog'i oshib, xalqaro iqtisodiy munosabatlar koiam i
kengayib borayotganidadir. Bu borada banklaming o'm i barchaga ma'lum. Shu
sababli hozirgi kunda banklar faoliyatida risklami aniqlash. ulami tahlil qilish va baholash hamda kamavtirish usullarini qo'llash tijorat banklarining asosiy
vazifalaridan biriga aylandi.
Har qanday iqtisodiy faoliyat foyda olishga qaratilganidek tijorat banklari
faoliyatida ko'zlangan natija — bu birinchi navbatda foyda olishdir. Bu esa albatta risk bilan bog'liq bo'ladi. Risk tadbirkorlik faoliyatining eng asosiy elementlaridan biri hisoblanib, u keng ma’noga ega bo'lgan ko'p qirrali tushunchadir. Shuning uchun bank faoliyatining samaradorligiga erishish, uning moliyaviy barqarorligini ta’minlash uchun iqtisodiyotdagi mavjud risklar. ulaming bank faoliyatiga ta'sir qilish tomonlarini chuqur o'rganib chiqish zarur.Iqtisodiyot fanining nazariyasi va amaliyotida risk kategoriyalari juda yuqori o'rinni egallaydi. Bu kategoriyalami umumiy nazariyasini yaratish va uni amaliy
natijalarga tatbiq etish fan olamida juda ko'p ilmiy izlanishlami talab qiladi. Hozirgi kungacha jahon olimlari tomonidan fan olamiga olib kirilgan juda ko'plab risk to‘g‘risidagi tushunchalar ulami yuzaga keltiruvchi omillami oldini olish. baholash va boshqarish usullari hanuzgacha to'liq ishlab chiqilmagan. Bu esa riskni obyektiv va subvektiv jihatdan yanada to'liqroq o'rganishni, ulami funksiyasini. qonun va qoidalarini yanada umumlashtirishni talab qiladi.
Riskni yuzaga kelish tarixini insonni paydo bo'lishi bilan bog'lash mumkin
yoki inson hayotini ma'lum bir qismi deb izohlash mumkin. Rus olimi A.P. Algin riskni yuzaga kelishini shunday izohlab o'tadi, “Risk-shunday umumlashgan hodisaki u inson sivilizatsiya jarayonini rivojlanishi bilan chambarchas bog'liqdir"-deydi. Bu jumla ko'pgina munozarali ko'rinsada, ammo haqiqatdan to'g'ri yondoshadigan bo'lsak hayotiy tomonlama eng sodda yo‘l bilan asoslab berilgan. Riskni nazariy jihatdan sodir bolish jarayonini aniqlash juda murakkab, chunki bu jarayon birinchidan, risk to'g'risidagi tushunchalar umumlashtirilayotgan boisa, ikkinchidan riskni alohida o'rganish bo'vicha ilmiy izlanishlar juda kam. Bu esa risk nazariyasini iqtisodiy nazariyani yoki boshqa fanlami ma'lum bir qismi, bolimi sifatida emas, balki alohida bir “risk-nazariyasi'’ fani sifatida o'qitish, o'rganish lozim bo'ladi.
Ma'lumki, risk so'zi barcha lug'atlarda “zarar ehtimoli" ma'nosida ta’riflanadi.
Xavf-xatar amalga oshirilgan bitim, kelishuv yoki bozoming boshqa tranzaksivasi natijasida qat’iyy ishonmaslikni bildiradi. Bu tabiiy albatta, chunki tijoratda u yoki bu xo‘jalik operatsivalar xususiyatlaridan kclib chiqadigan pul yo'qotishlar xavfi doim mavjud bo'lgan va bo’ladi.
O'zbekiston Respublikasi mustaqilligidan so'ng o'tgan vaqt mobaynida sug'urta
sohasi rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar yaratildi. Sug'urta kompaniyalarining faoliyati ushbu qisqa davrda kutilgandan ham unumliroq tarzda takomillashdi. Sug'urta kompaniyalarining takomillashishiga sabab. O‘zbckiston Respublikasining jahon xo'jaligidagi ishtiroki salmog'i oshib. xalqaro iqtisodiy munosabatlar ko'lami kengayib borayotganidadir. Bu borada sug'urtaning o'mi barchaga ma’lum. Shu sababli hozirgi kunda sug'urta kompaniyalar risklarni aniqlash. ulami tahlil qilish va baholash hamda kamavtirish usullarini qo'llash sug'urta kompaniyalarining asosiy vazifalaridan biriga aylandi.
Har qanday iqtisodiy faoliyat foyda olishga qaratilganidek, sug'urta kompanivalari faoliyatidan ko'zlangan natija ham bu birinchi navbatda foyda olishdir. U esa albatta risk bilan bog'liq bo'ladi. Risk tadbirkorlik faoliyatining eng asosiy elementlaridan biri hisoblanib, u keng ma'noga ega boigan. ko'p qirrali tushunchadir.
Iqtisodiyot fanining nazariyasi va amaliyotida risk kategoriyalari juda yuqori o'rinni egallaydi, bu kategoriyalami umumiy nazariyasini yaratish va uni amaliy natijalarga tatbiq etish fan olamidajuda ko'p ilmiy izlanishlarni talab qiladi.
Hozirgi kungacha jahon olimlari tomonidan fan olamiga olib kirilgan juda
ko'plab risk to'g'risidagi tushunchalar ulami yuzaga keltiruvchi omillami oldini olish.
baholash va boshqarish usullari hanuzgacha toiiq ishlab chiqilmagan. Bu esa riskni obyektiv va subvektiv jihatdan yanada to'liqroq o'rganishni. uni funksiyasi. qonun va qoidalarini yanada umumlashtirishni talab qiladi.Riskni yuzaga kelish tarixini inson paydo bo'lishi bilan bog'lash mumkin voki inson hayotini ma’lum bir qismi deb izohlash mumkin. Rus olimi A.P. Algin riskni yuzaga kelishini shunday izohlab o'tadi, "Risk-shunday umumlashgan hodisaki u inson sivilizatsiya jarayonini rivojlanishi bilan chambarchas bog'liqdir’-deydi.Bu jumla ko'pgina munozarali ko'rinsada, ammo haqiqatdan to'g'ri yondoshadigan bo'lsak hayotiy tomonlama eng sodda yo'l bilan asoslab berilgan. Riskni nazariy jihatdan sodir bo'lish jarayonini aniqlash juda murakkab, chunki bu jarayon birinchidan, risk to'g'risidagi tushunchalar umumlashtirilayotgan bo'Isa. ikkinchidan riskni alohida o'rganish bo'yicha ilmiy izlanishlar juda kam. Bu esa risk
nazariyasini iqtisodiy nazariyani yoki boshqa fanlami ma’lum bir qismi. bo'limi
sifatida emas, balki alohida bir "risk-nazariyasi” fani sifatida o'qitish, o'rganishni taqozo etadi.
Risklarni iqtisodiy kategoriya va subyekt sifatida yuzaga kelishida iqtisodiy munosabatlaming rivojlanishi muhim rol o'ynaydi. Risk tushunchasi ko'p qirrali so'zlar bilan umumlashgan bo'lib, har bir jumla orqali yoritilgan ma’lum bir yo'nalishlarini belgilab bergan.
Risk-sug'urta munosabatlari paydo bo'lishining asosiy shartidir. Risk bo'lmas ekan, sug‘urtaning boiishi mumkin emas. Riskning hajmi, miqdori chtimollar nazariyasi va matematik statistika usullari yordamida aniqlanadi. Sug'urta risklarini tahlil qilish ulami 2 tayirik guruhga bo'lishni taqozo etadi. YA’ni, risk sug'urtaviy va sug'urtasiz bo‘ladi.
Sug‘urta shartnomalarida o‘z aksini topgan risklar sug'urtaviy risklar deyiladi.
Risk bahosini pulda ifodalanishi sug'urta stavkasini tashkil etadi. Risk doimiy
ko'rsatkich emas, balki u doimo o‘zgarib turadi. Bu o‘zgarishlar iqtisoddagi va
boshqa sohadagi o‘zgarishlar bilan chambarchas bog'Iiqdir. Sug'urta tashkiloti riskni rivojlanishini. holatini doimo kuzatishi lozim. ya'ni tcgishli statistik hisob olib borishi. vig‘ilgan ma'lumotlami qayta ishlashi va tahlil qilishi kerak.
Riskni baholash uchun uni quyidagi turlarga bo'lish mumkin:
1) Sug‘urtalanishi mumkin bo'lgan risklar.
2) Sug'urtalanishi mumkin bo'Imagan risklar.
Riskning eng katta guruhini sug'urtalanishi mumkin bo'lgan risklar tashkil
etadi. Quyida keltirilgan mezonlar asosida sug'urta riskini sug'urtasiz risklardan farq qilishi mumkin:
a) risk tasodifiv xarakterga ega bo'lmog'i kerak :
b) sug'urta hodisalarini ro'y berish faktining vaqti va makonining noma’lum
bo'lishi;
d) xavf solish manbasiga ko'ra risklar tabiatning stixiyali kuchlari bilan bog'liq
risklari va moddiy boylikni o'zlashtirish oqibatida insoniyatni tabiatga ta’siri bilan bog'liq risklar.
Ilmiy va iqtisodiy adabiyotlarda sug'urtaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini
yoritishda turlicha vondashuvlar mavjud ekanligini uchratishimiz mumkin. Masalan. H.R.Sobirov sug'urta tushunchasiga quyidagicha ta’rif beradi: Ko'pchilik adabiyotlarda sug'urta so'zi xavf-xatar. daxshat, vahima ma nosida ishlatiladi, chunki ko’rsatilgan tabiiy ofatlar va baxtsiz hodisalar natijasida jamiyat hayotiga moddiy
zarar yetkaziladi.Lekin sug'urta deganda ana shu ruhiy holatlar emas, balki bular orasida vujudga kelgan va paydo bo'lishi mumkin boigan favqulodda zararlar va ulami kuchini qirqishga qaratilgan tadbirlar. zarar natijasida vujudga kelgan kamomadning o‘mini toidirish, bu yo'nalishda yuzaga keladigan sug'urtalovchi tashkilotlar va sug’urtalanuvchilar o'rtasidagi munosabatlar ko'zda tutiladi. Bizning fikrimizcha. bu yerda keltirilgan ta’rif sug'urtaning iqtisodiy mohiyatini to'liq ochib beraolmaydi.
Buning ustiga H.R.Sobirov tomonidan yuqorida berilgan ta'rif uzundan-uzoq
boiib, sug’urtaning mohiyatini tezda ilg'ab olishni qiyinlashtiradi. 2002 vilning 5-aprelida O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilgan ’’Sug’urta faoliyati to'g‘risida"gi Qonunning 3-moddasida sug‘urtaga qo'yidagicha ta'rif berilgan: ‘‘Sug’urta deganda yuridik yoki jismoniy shaxslar to’laydigan sug‘urta mukofotlaridan shakllantiriladigan pul fondlari hisobidan muayyan voqea (sug’urta hodisasi) yuz berganda ushbu shaxslarga sug‘urta shartnomasiga muvofiq sug‘urta tovonini (sug'urta pulini) to‘lash yo’li bilan ulaming manfaatlarini himoya qilish tushuniladi”
|
| |
