Iqtisodiyotni raqamlashtirish sharoitida buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va auditni xalqaro standartlar asosida rivojlantirish muammolari va istiqbollari

511 
maqsadi bozor iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy-demokratik jamiyat qurishdir. 
Buning uchun markazlashtirilgan ma`muriy - buyruqbozlikka asoslangan 
iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tishni strategik yo’nalishlari tanlab olindi.
Mamlakatimiz agrar sohasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning 
hozirgi bosqichida, ayniqsa, istiqbolda qishloq xo‘jaligida asosiy xo‘jalik yuritish 
sub’ektiga aylanayotgan fermer xo‘jaliklarining barqaror rivojlanishini ta’minlash 
strategik vazifalardan biri ekanligini e’tirof etish lozim. Mamlakatimizda tadbirkorlik 
sub’ektlari huquqlarining ustuvorligi tamoyili joriy etilgan va bunda har qanday 
noaniqliklarni hal qilishda qonun doirasida tadbirkorlik sub’ekti foydasiga talqin 
qilinishi belgilab qo`yilgan
51
. 
Mustaqillik yillarida qishloq xo’jaligida amalga oshirilayotgan iqtisodiy 
islohatlarning natijalari shuni ko’rsatadiki, yildan yilga qishloq xo’jaligi 
mahsulotlarini ishlab chiqarish sur’ati oshib bormoqda. 2022 yilga kelib 347564,4 
mlrd.so’mlik qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarilgan
52
. Qishloq xo’jaligi 
yengil va oziq-ovqat sanoati uchun xom ashyoning asosiy massasini beradi, ya’ni u 
tarmoqlar mahsulotlari ham bevosita aholi ehtiyojlarini qondirish uchun 
foydalaniladi. Qishloq xo’jaligining mavjud imkoniyatlardan foydalanish darajasi va 
samaradorligi sanoatning ushbu tarmoqlarining ishlab chiqarish hajmini va 
samaradorligini aniqlaydi. To’qimachilik sanoatida barcha moddiy xarajatlarning 40 
foizini, qand sanoatida – 70 foizini, sut va yog’ mahsulotlari ishlab chiqarishda 80 
foizga yaqinini qishloq xo’jaligi xom ashyosi tashkil qiladi. Hozirgi vaqtda mamlakat 
xalq iste’moli fondining 3/4 qismi bevosita qishloq xo’jaligi mahsulotlaridan yoki 
qishloq xo’jaligi xom ashyosidan ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlaridan iborat
53
. 
Respublikada davlat mustaqilligiga erishilgan davrdan boshlab bozor 
iqtisodiyoti 
talablari 
va 
moliyaviy 
hisobotning 
xalqaro 
andozalariga 
muvofiklashtirish maqsadida buxgalteriya hisobi tizimi bosqichma bosqich isloh qilib 
kelinmokda. Ushbu islohotni iqtisodiy, fuqarolik-huquq sohasida yuz berayotgan 
51
О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Sh. M. Mirziyoyevning 2022-yil 20 dekabrdagi Oliy Majilis va Senatga 
murojaatnomasi, 
manba:
https://president.uz/uz/lists/view/2228
52
https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/metadata-2
53
https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/metadata-2 

512 
jarayonlar va buxgalteriya hisobi bobida jaxon doirasida uyǵunlashtirish zaruriyati 
taqazo etdi. 
Mustaqillik yillarida buxgalteriya hisobining rivojlanishiga uslubiy va tashkiliy 
jixatdan katta o’zgarishlar ro’y bergan. Ushbu davrda buxgalteriya hisobining 
markazlashtirilgan rejali iqtisodiyot talablariga javob beradigan hisob tizimi 
shakllantirila boshlangan. 
Buxgalteriya hisobi yangi tizimining shakllanishiga eng avvalo mamlakatimizda 
dunyoning boshqa mamlakatlari bilan olib borilayotgan o’zaro manfaatli iqtisodiy 
munosabatlarining axamiyatini aloxida ta’kidlash zurur. CHunki ushbu iqtisodiy 
munosabatlarning bevosita ta’siri ostida mamlakatimizda amal qilinayotgan qonunlar 
va korxonalarning moliyaviy faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy xujjatlarni qayta 
ko’rib chiqishga va ularning aksariyatini batamom yangidan yaratishga to’ǵri 
kelmoqda. 
Moliyaviy hisobotlar tuzishdan maqsad shunchaki topshirish emas, balki 
axborot foydalanuvchilar, muximi boshqaruvchilar uchun zaruriy axborotlarni 
berishdan iborat. Ushbu axborotlarda birovning ziyoni yoki boshqa birovni foydasi 
aks etmaydi. Unda xamma uchun bir xilda axamiyatga ega bo’lgan umumlashgan 
ma’lumotlar aks etadi. Xuddi shu qoida moliyaviy hisobotlar va axborotlarni oshkor 
etish tamoyiliga bo’ysundiradi. Ya’ni moliyaviy hisobot oshkoralik principi asosida 
tuziladi. 
Korxonalar tomonidan moliyaviy hisobot shakllari O’zbekiston Respublikasi 
Moliya Vazirligini «Moliyaviy hisobotlarni tuzish va topshirish tartibi to’ǵrisida»gi 
Nizomi asosida belgilanadi. Ularning quyidagi tarkibi mavjud. 
1-shakl «Buxgalteriya balansi, 2-shakl 
«Moliyaviy natijalar to’ǵrisidagi 
hisobot», 4-shakl «Pul oqimlari to’ǵrisidagi hisobot»,5 shakl«Xususiy kapital 
to’ǵrisidagi hisobot shakllari. Lekin bitiruv malakaviy ishi ob’ekti sifatida olingan 
«Qudratli Jahangir» fermer xo’jaligida 1-shakl va 2-shakldan foydalaniladi. 
SHuningdek moliyaviy hisobotga ilova sifatida ma’lumotnomalar va tushuntirishlar 
beriladi. 
Moliyaviy hisobotlar korxona moliya-xo’jalik faoliyatini, moliyaviy axvolini 

513 
baholashning, korxonaga iqtisodiy tashxis qo’yishning muxim manbayi hisoblanadi. 
Korxona moliyaviy hisobotini chuqur tahlil etish, uni mazmunli o’qish bir qadar 
murakkab masala. Shu sababli xam tahlilda yuksak bilim va maxorat, eng muximi 
o’quv ko’nikmasi talab etiladi. Korxona moliyaviy hisobotini uning dunyoviy xaritasi 
deyish mumkin. Bu xaritada korxona sarxadlari, moddiy va nomoddiy boyliklari, 
uning iqtisodiy qudratini aks ettiruvchi barcha birliklar aks etadi. 
Moliyaviy hisobotni tahlil etishda quyidagi usullar majmuasidan foydalaniladi 
moliyaviy hisobotni o’qish, gorizontal tahlil va vertikal tahlil, omilli tahlil xamda 
koefficientlar tahlili. Shuningdek iqtisodiy tahlilning oddiy va matematik usullari 
xam ushbu usullar negizida qatnashadi. 
Korxona moliyaviy xolatiga tavsif berish, uning oǵriq nuqtalarini aniqlash, 
imkoniyatlarini o’rganish, iqtisodiy noxushliklarni oldini olish yo’llarini, 
soǵlomlashtirish chora - tadbirlarini belgilash moliyaviy tahlilni muxim maqsadi 
hisoblanadi. 
Moliyaviy tahlil mazmunini quyidagilar tashkil etadi: 
-korxona mulki, kapitali va majburiyatlarini baholash, to’lov layoqati va 
moliyaviy barqarorligini tahlil etish; 
-asosiy vositalar va ulardan samarli foydalanish tahlil etish; 
-pul mablaǵlari va ular xarakatini tahlili; 
-xususiy kapital tahlili; 
Moliyaviy tahlilda tahlilchi subyektlar manfaatlar to’qnashuviga yo’l 
qo’yilmasligi lozim. Shu sababli tahlilni tashkil etishda 2 ta shakl belgilanadi. Ichki 
moliyaviy tahlil xamda tashqi moliyaviy tahlil. Ichki moliyaviy tahlil kompleks tahlil 
turiga kirib, unda korxona moliyaviy xolati to’liq o’rganib chiqiladi va xulosa 
qilinadi. Tashqi moliyaviy tahlil tashqi axborot foydalanuvchilari tomonidan 
o’tkazilib o’zining maqsadi va mazmuni bilan ichki moliyaviy tahlildan farq etadi. 
Moliyaviy tahlilni tashkil etishda subyektlar maqsadi asosiy o’ringa qo’yiladi. 
Negaki bu tahlilni mazmuni belgilab beradi. Shuningdek o’tkazish shakliga 
ko’ra 
-o’zi tomonidan tahlil 

514 
-yollangan mutaxassislarni jalb etish orqali tahlil 
-aloxida tahlil bo’limini va mutaxassisligini tashkil tashkil etish asosida Tahlil 
o’tkazish turlarini ajratish mumkin. 
Tahlilni tashkil etishda quyidagi muxim jixatlarni xam belgilash lozim: 
-Tahlilchini kasb etikasini belgilash; 
-Tahlil etishda 3-subyektlarga echimni oshkor etmaslik; 
-Tahlilni tashkil etishni me’yoriy asoslarini tuzish va x.k. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kishik korxonalarida daromad xarajatlarni qoplash 
va foydani ta`minlash, shuningdek, davlat oldidagi soliq va majburiy ajratmalarni 
to`lashning asosiy manbai bo`lib hisoblanadi. Shu bois, ta`sischilarni qiziqtiruvchi sof 
foydani, byudjetga to`lanadigan soliq va majburiy ajratmalarni to`g`ri aniqlash hamda 
savdo korxonasining kelgusi faoliyatini byudjetlashtirish bevosita olingan daromadlar 
miqdorining to`g`ri aniqlanganligiga bog`liq bo`ladi. Bu esa, o`z navbatida 
daromadlar hisobini uzluksiz takomillashtirib borishni talab qiladi. 

Download 8,84 Mb.