TAHLILINI XUSUSIYATLARI
Bayjanov Sarsengaliy Xalmuratovich Qoraqalpoq davlat universiteti dotsenti
Utegenova Sarbinaz Turdimuratovna Qoraqalpoq davlat universiteti dotsenti
Alpisbayeva Shaxnoza Salamat kizi Toshkent moliya instituti talabasi
Davlatimizda ochiq, erkin bozor iqtisodiyotiga asoslangan odil jamiyat, kuchli
demokratik, huquqiy davlat qurib, umumjahon tsivilizatsiyasiga, davlat qurilishi
sohasiga o’z xissasini qo’shib, butun dunyoga tanildi. Pirovard natijada ijtimoiy
yonaltirilgan barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga ega bo’lgan kuchli
demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati barpo etilib va rivojlanib bormoqda.
O’zbekiston Respublikasining Prezidentinig “2022-2026- yillarga mo’ljallangan
yangi O’zbekistonnong taraqqiyot strategiyasi to’g’risida”gi farmonida Qishloq
xo‘jaligini ilmiy asosda intensiv rivojlantirish orqali dehqon va fermerlar daromadini
kamida 2 baravar oshirish, qishloq xo‘jaligining yillik o‘sishini kamida 5 foizga
yetkazish
50
. Hozirgi kunda hukumatimiz tomonidan yuritilayotgan siyosatning asosiy
50
О‘zbeksiton Respublikasi Prezidentining Farmoni, 28.01.2022 PF-60-son.
511
maqsadi bozor iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy-demokratik jamiyat qurishdir.
Buning uchun markazlashtirilgan ma`muriy - buyruqbozlikka asoslangan
iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tishni strategik yo’nalishlari tanlab olindi.
Mamlakatimiz agrar sohasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning
hozirgi bosqichida, ayniqsa, istiqbolda qishloq xo‘jaligida asosiy xo‘jalik yuritish
sub’ektiga aylanayotgan fermer xo‘jaliklarining barqaror rivojlanishini ta’minlash
strategik vazifalardan biri ekanligini e’tirof etish lozim. Mamlakatimizda tadbirkorlik
sub’ektlari huquqlarining ustuvorligi tamoyili joriy etilgan va bunda har qanday
noaniqliklarni hal qilishda qonun doirasida tadbirkorlik sub’ekti foydasiga talqin
qilinishi belgilab qo`yilgan
51
.
Mustaqillik yillarida qishloq xo’jaligida amalga oshirilayotgan iqtisodiy
islohatlarning natijalari shuni ko’rsatadiki, yildan yilga qishloq xo’jaligi
mahsulotlarini ishlab chiqarish sur’ati oshib bormoqda. 2022 yilga kelib 347564,4
mlrd.so’mlik qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarilgan
52
. Qishloq xo’jaligi
yengil va oziq-ovqat sanoati uchun xom ashyoning asosiy massasini beradi, ya’ni u
tarmoqlar mahsulotlari ham bevosita aholi ehtiyojlarini qondirish uchun
foydalaniladi. Qishloq xo’jaligining mavjud imkoniyatlardan foydalanish darajasi va
samaradorligi sanoatning ushbu tarmoqlarining ishlab chiqarish hajmini va
samaradorligini aniqlaydi. To’qimachilik sanoatida barcha moddiy xarajatlarning 40
foizini, qand sanoatida – 70 foizini, sut va yog’ mahsulotlari ishlab chiqarishda 80
foizga yaqinini qishloq xo’jaligi xom ashyosi tashkil qiladi. Hozirgi vaqtda mamlakat
xalq iste’moli fondining 3/4 qismi bevosita qishloq xo’jaligi mahsulotlaridan yoki
qishloq xo’jaligi xom ashyosidan ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlaridan iborat
53
.
Respublikada davlat mustaqilligiga erishilgan davrdan boshlab bozor
iqtisodiyoti
talablari
va
moliyaviy
hisobotning
xalqaro
andozalariga
muvofiklashtirish maqsadida buxgalteriya hisobi tizimi bosqichma bosqich isloh qilib
kelinmokda. Ushbu islohotni iqtisodiy, fuqarolik-huquq sohasida yuz berayotgan
51
О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Sh. M. Mirziyoyevning 2022-yil 20 dekabrdagi Oliy Majilis va Senatga
murojaatnomasi,
manba:
https://president.uz/uz/lists/view/2228
52
https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/metadata-2
53
https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/metadata-2
512
jarayonlar va buxgalteriya hisobi bobida jaxon doirasida uyǵunlashtirish zaruriyati
taqazo etdi.
Mustaqillik yillarida buxgalteriya hisobining rivojlanishiga uslubiy va tashkiliy
jixatdan katta o’zgarishlar ro’y bergan. Ushbu davrda buxgalteriya hisobining
markazlashtirilgan rejali iqtisodiyot talablariga javob beradigan hisob tizimi
shakllantirila boshlangan.
Buxgalteriya hisobi yangi tizimining shakllanishiga eng avvalo mamlakatimizda
dunyoning boshqa mamlakatlari bilan olib borilayotgan o’zaro manfaatli iqtisodiy
munosabatlarining axamiyatini aloxida ta’kidlash zurur. CHunki ushbu iqtisodiy
munosabatlarning bevosita ta’siri ostida mamlakatimizda amal qilinayotgan qonunlar
va korxonalarning moliyaviy faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy xujjatlarni qayta
ko’rib chiqishga va ularning aksariyatini batamom yangidan yaratishga to’ǵri
kelmoqda.
Moliyaviy hisobotlar tuzishdan maqsad shunchaki topshirish emas, balki
axborot foydalanuvchilar, muximi boshqaruvchilar uchun zaruriy axborotlarni
berishdan iborat. Ushbu axborotlarda birovning ziyoni yoki boshqa birovni foydasi
aks etmaydi. Unda xamma uchun bir xilda axamiyatga ega bo’lgan umumlashgan
ma’lumotlar aks etadi. Xuddi shu qoida moliyaviy hisobotlar va axborotlarni oshkor
etish tamoyiliga bo’ysundiradi. Ya’ni moliyaviy hisobot oshkoralik principi asosida
tuziladi.
Korxonalar tomonidan moliyaviy hisobot shakllari O’zbekiston Respublikasi
Moliya Vazirligini «Moliyaviy hisobotlarni tuzish va topshirish tartibi to’ǵrisida»gi
Nizomi asosida belgilanadi. Ularning quyidagi tarkibi mavjud.
1-shakl «Buxgalteriya balansi, 2-shakl
«Moliyaviy natijalar to’ǵrisidagi
hisobot», 4-shakl «Pul oqimlari to’ǵrisidagi hisobot»,5 shakl«Xususiy kapital
to’ǵrisidagi hisobot shakllari. Lekin bitiruv malakaviy ishi ob’ekti sifatida olingan
«Qudratli Jahangir» fermer xo’jaligida 1-shakl va 2-shakldan foydalaniladi.
SHuningdek moliyaviy hisobotga ilova sifatida ma’lumotnomalar va tushuntirishlar
beriladi.
Moliyaviy hisobotlar korxona moliya-xo’jalik faoliyatini, moliyaviy axvolini
513
baholashning, korxonaga iqtisodiy tashxis qo’yishning muxim manbayi hisoblanadi.
Korxona moliyaviy hisobotini chuqur tahlil etish, uni mazmunli o’qish bir qadar
murakkab masala. Shu sababli xam tahlilda yuksak bilim va maxorat, eng muximi
o’quv ko’nikmasi talab etiladi. Korxona moliyaviy hisobotini uning dunyoviy xaritasi
deyish mumkin. Bu xaritada korxona sarxadlari, moddiy va nomoddiy boyliklari,
uning iqtisodiy qudratini aks ettiruvchi barcha birliklar aks etadi.
Moliyaviy hisobotni tahlil etishda quyidagi usullar majmuasidan foydalaniladi
moliyaviy hisobotni o’qish, gorizontal tahlil va vertikal tahlil, omilli tahlil xamda
koefficientlar tahlili. Shuningdek iqtisodiy tahlilning oddiy va matematik usullari
xam ushbu usullar negizida qatnashadi.
Korxona moliyaviy xolatiga tavsif berish, uning oǵriq nuqtalarini aniqlash,
imkoniyatlarini o’rganish, iqtisodiy noxushliklarni oldini olish yo’llarini,
soǵlomlashtirish chora - tadbirlarini belgilash moliyaviy tahlilni muxim maqsadi
hisoblanadi.
Moliyaviy tahlil mazmunini quyidagilar tashkil etadi:
-korxona mulki, kapitali va majburiyatlarini baholash, to’lov layoqati va
moliyaviy barqarorligini tahlil etish;
-asosiy vositalar va ulardan samarli foydalanish tahlil etish;
-pul mablaǵlari va ular xarakatini tahlili;
-xususiy kapital tahlili;
Moliyaviy tahlilda tahlilchi subyektlar manfaatlar to’qnashuviga yo’l
qo’yilmasligi lozim. Shu sababli tahlilni tashkil etishda 2 ta shakl belgilanadi. Ichki
moliyaviy tahlil xamda tashqi moliyaviy tahlil. Ichki moliyaviy tahlil kompleks tahlil
turiga kirib, unda korxona moliyaviy xolati to’liq o’rganib chiqiladi va xulosa
qilinadi. Tashqi moliyaviy tahlil tashqi axborot foydalanuvchilari tomonidan
o’tkazilib o’zining maqsadi va mazmuni bilan ichki moliyaviy tahlildan farq etadi.
Moliyaviy tahlilni tashkil etishda subyektlar maqsadi asosiy o’ringa qo’yiladi.
Negaki bu tahlilni mazmuni belgilab beradi. Shuningdek o’tkazish shakliga
ko’ra
-o’zi tomonidan tahlil
514
-yollangan mutaxassislarni jalb etish orqali tahlil
-aloxida tahlil bo’limini va mutaxassisligini tashkil tashkil etish asosida Tahlil
o’tkazish turlarini ajratish mumkin.
Tahlilni tashkil etishda quyidagi muxim jixatlarni xam belgilash lozim:
-Tahlilchini kasb etikasini belgilash;
-Tahlil etishda 3-subyektlarga echimni oshkor etmaslik;
-Tahlilni tashkil etishni me’yoriy asoslarini tuzish va x.k.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kishik korxonalarida daromad xarajatlarni qoplash
va foydani ta`minlash, shuningdek, davlat oldidagi soliq va majburiy ajratmalarni
to`lashning asosiy manbai bo`lib hisoblanadi. Shu bois, ta`sischilarni qiziqtiruvchi sof
foydani, byudjetga to`lanadigan soliq va majburiy ajratmalarni to`g`ri aniqlash hamda
savdo korxonasining kelgusi faoliyatini byudjetlashtirish bevosita olingan daromadlar
miqdorining to`g`ri aniqlanganligiga bog`liq bo`ladi. Bu esa, o`z navbatida
daromadlar hisobini uzluksiz takomillashtirib borishni talab qiladi.
| 